Mwei wa 11

Mũndũ wĩkanasya nĩ mũndũ wĩsĩ kwĩyĩkĩĩa mĩvaka mwĩkalĩlenĩ wake na mosũanĩonĩ make. Tũisyaawa twĩsĩ kwĩkanyʼa. No nginya twĩmanyĩsye. Asyai meethĩwa na wũmĩĩsyo na kĩthetheesyo kya kũmanyĩsya syana syoo na “mosilĩlo na motao ma Mwĩaĩi,” methĩawa mayĩitetheesya syĩthĩwe syĩ na ũĩ, na iimanya ũndũ itonya kwĩkanyʼa. (Aev. 6:4) Ũu nowʼo ala mamũmanya Yeova me andũ aima maĩle kwĩka. Nũndũ nĩ andũ aima, nĩmatonya kwĩthĩwa mesĩ kwĩkanyʼa maũndũnĩ amwe. O na vailyĩ ũu, Mũklĩsto ũvatisiwe o mĩtũkĩ ethĩawa e mwana kĩ-veva. Ĩndĩ Mũklĩsto ũsu eekĩa kĩthito evwʼĩke “mũndũ mweũ” na aiatĩĩa ngelekanyʼo ya Klĩsto, no eane akatwʼĩka mũndũ mũima kĩ-veva. (Aev. 4:23, 24) Kwĩmanyĩsya kwĩkanyʼa nĩkũtetheeasya mũndũ vanene akeana kĩ-veva. w18.03 29 ¶3-4

Nĩtũthokasya onthe ala mooka maũmbanonĩ ma Kĩklĩsto o tondũ ithyĩ ene tũthoketwʼe tũtanĩe kyaũya kya kĩ-veva kĩla twĩthĩawa nakyo. Ithyonthe twĩthĩawa tũthoketwʼe nĩ Yeova na ũseũvyo wake. (Alo. 15:7) Kwoou ĩla andũ eũ mooka maũmbanonĩ, o naitũ twĩthĩawa twakwata mwanya wa kũmathokya. Wĩona ata ũkamathokya o na ethĩwa mailyĩ ata kana mekĩĩte ngũa ata? (Yak. 2:1-4) Na ethĩwa ve mũeni ũkwona ailyĩ ta wĩ weka, no ũmũkũlye ekale vakuvĩ naku? Mũeni ũsu nũtonya kũtana mũno wamũtetheesya kũelewa kĩla kĩendeee, kana wamũtetheesya kũvua maandĩko ala meũsomwa. Ĩsu nĩ nzĩa nzeo mũno ya kwonanyʼa kana ‘nũthokasya aeni na ũlau.’ Ĩla ana-a-asa angĩ mooka kumya ũvoo kĩkundinĩ kitũ, ĩla twathokewa nĩ mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko, kana twatũmĩwa mwana-a-asa nĩ ovisi wa ũvonge, twĩthĩawa twakwata mwanya wa kũthokanyʼa. (3 Yoa. 5-8) Ũndũ ũmwe mũseo tũtonya kwĩka nĩ kũmathokya kwitũ tũĩsanĩe namo kana tũtanĩe maũndũ angĩ. We no wĩke ũu? w18.03 15 ¶5, 7

Kwa sũanĩa ngelekanyʼo ya mũndũũme Mũyuti wathĩnasya Aklĩsto. Asyaĩtwe mbaĩnĩ yavathĩtwe ĩmũthũkũme Ngai. Ĩndĩ Ayuti maĩ manatuma Yeova amalea. O na kũtwʼĩka mũndũ ũsu nĩwakwete mũno momanyĩsyo ma Ayuti, nĩwesie kwĩmanyĩsya ũndũ ũngĩ wĩ kavaa. Mũthenya ũmwe Yesũ Klĩsto, ũla waĩ anathayũũkwʼa, nĩwaneenie nake kuma ĩtunĩ. Mũndũ ũsu eekie ata? Nĩweetĩkĩlile kũtetheewʼa nĩ Mũklĩsto weetawa Anania. Mbivilia ĩtũtavĩtye ũũ ĩũlũ wake: “Na ookĩla na avatiswa.” (Meko 9:17, 18; Aka. 1:14) Kũvikĩa vau no nginya wĩthĩwe ũmanyie kana Mũyuti ũsu tũũneena ĩũlũ wake nĩ ũla wesie kũtwʼĩka mũtũmwa Vaulo. Ĩndĩ kwatya kana akililye aelewa ũwʼo ĩũlũ wa kĩanda kya Yesũ nthĩnĩ wa kwĩanĩwʼa kwa kĩeleelo kya Ngai, oosa ĩtambya. Avatisiwe ateũtindĩa. (Meko 22:12-16) Ũu nowʼo amanyĩwʼa aingĩ ma Mbivilia mekaa ũmũnthĩ, methĩwe nĩ ma mũika kana nĩ akũũ. w18.03 5-6 ¶9-11

Yakovo nĩwoonie thĩna o tondũ aingĩ maitũ tũthĩnaa ũmũnthĩ. Alasimĩkie kũmĩanĩsya na mwana-a-inyia, Esau, ũla wendaa kũmũaa. Na ti ũu wʼoka, nĩwathĩnanisye na mũthoni wake ũla wendie ĩngĩ na ĩngĩ kũmũkenga na kũmũtũmĩa naĩ. Ĩndĩ o na kũtwʼĩka Yakovo athyũlũlũkĩtwe nĩ andũ me “mwĩkalĩle wa kĩ-mũndũ,” we aĩ mũndũ wa kĩ-veva. (1 Ako. 2:14-16) Nĩwaĩkĩĩe vyũ ũla watho wathiwe Avalaamu, na nĩweeyumĩtye vyũ asũvĩe mũsyĩ wake nũndũ nĩweesĩ kana Yeova nũkũũtũmĩa kwĩanĩsya kĩeleelo kyake. (Mwa. 28:10-15) Ndeto sya Yakovo na meko make nĩsyoonanisye kana nĩwasũanĩaa ĩũlũ wa mĩao ya Ngai na kwenda kwake. Kwa ngelekanyʼo, ĩla weewʼaa aikĩa kũawa nĩ Esau amwĩkaĩlile Ngai ayasya: “Nĩngũkwĩsũva, ndangĩĩa . . . Naku waisye, Nditĩa kũkwĩka nesa, na kũtwʼĩkĩthya ũsyao waku ta kĩthangathĩ kya ũkanga.” (Mwa. 32:6-12) Kwoou nĩ ũndũ wĩ ũtheinĩ kana nĩwaĩkĩĩe vyũ mawatho ma Yeova na nĩwendaa kwĩka kwosana na kĩeleelo kya Ngai na kwenda kwake. w18.02 20 ¶9-10

Ĩvinda yĩmwe Yovu nĩwakwatiwe nĩ mathĩna mataĩ maamũkwata ĩngĩ. Mathĩna asu matanamũkwata “aĩ mũnene kwĩ ana onthe ma ngalĩ ya wumĩlonĩ wa syũa.” (Yovu 1:3) Aĩ mũthwii mũno, nĩweesĩkĩe mũno, na andũ nĩmamũnengete ndaĩa nene. (Yovu 29:7-16) Ĩndĩ o na ailyĩ ũu ndaaĩsa kwĩkua ta mũseo mũno kwĩ ala angĩ kana akona no aendeee nesa ate na Ngai. Nĩkyo kĩtumi Yeova wamwĩtie “mũthũkũmi wakwa.” Satani aeteie Yovu mathĩna maito kĩatĩanĩsyo, na kĩu kyatumie Yovu asũanĩa nĩ Ngai ũkũmũthĩnyʼa. (Yovu 1:13-21) Na ĩndĩ ĩtina wa mathĩna, aũme atatũ metusaa mokĩte kũmũkiakisya nĩmambĩĩie kũmũtavya ndeto mbai mayasya kana Ngai nĩwe wamũkũnĩte nũndũ wa meko make! (Yovu 2:11; 22:1, 5-10) Ĩndĩ Yovu ndaamũtia Ngai. Mathĩna asu mathela, Yeova atũngĩie Yovu syĩndũ syonthe ila waĩ nasyo kũndũ kwĩlĩ na amwongela myaka ĩngĩ 140. (Yak. 5:11) Ĩvindanĩ yĩu yonthe Yovu aendeeie kũmũthũkũma Yeova na ngoo yonthe. w18.02 6 ¶16; 7 ¶18

Andũ me nguma isu mendete kũkumwʼa na kwoswa ta ma vata mũno. Mũsomi ũmwe aandĩkie ndeto ii ĩũlũ wa mũndũ wĩ mĩyimbyo mingĩ: “Ngoonĩ kwake ethĩawa na kathembeo kala ũkumanĩaa ayĩthaitha we mwene.” Namo andũ amwe maasya kana mĩyimbyo ĩthũkĩte ũkethĩa o na ala me mĩyimbyo nĩmamenete kwona angĩ me nayo. Yeova nũmenete vyũ mĩyimbyo. Nũmenete “metho me mĩtũlyo.” (Nth. 6:16, 17) Mĩyimbyo, kana mĩtũlyo, nĩsiĩĩaa mũndũ aimũthengeea Ngai. (Sav. 10:4) O na Ndevili mwene esĩkĩe na mĩtũlyo. (1 Tim. 3:6) Ĩndĩ ũndũ ũmwe mũthũku nĩ kana athũkũmi amwe aĩkĩĩku ma Yeova nĩmakwatĩtwe nĩ mĩtũlyo. Kwa ngelekanyʼo, ũla mũsumbĩ wa Yuta weetawa Usia nĩwaminie myaka mingĩ e mũĩkĩĩku. Ĩndĩ Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Yĩla waĩ na vinya, ngoo yake yeetũlya, kwondũ wa ũu eeka naĩ mũno, na amũvĩtanĩsya Yeova Ngai wake; nũndũ alikile ĩkalũnĩ ya Yeova atoeesye ũvani.” O nake Mũsumbĩ Esekia nĩwakwatiwe nĩ mĩtũlyo, ĩndĩ o kwa kavinda.—2 Mav. 26:16; 32:25, 26. w18.01 28 ¶4-5

Maandĩko nĩmaeleetye ngewa sya andũ maumisye syĩndũ ila maĩ nasyo nĩ kana makwate mbau wĩa wa Ngai. Ve mavinda athũkũmi ma Yeova maumisye mĩvothi ya kũtetheesya mawĩa mana mavangĩĩwe. (Kuma 35:5; 2 Asu. 12:4, 5; 1 Mav. 29:5-9) O na kĩkundinĩ kya mbee kya Kĩklĩsto mĩvothi nĩyatethisye. Ana-a-asa makililye matavwʼa vata ũla waĩ vo nũndũ wa yũa, “kĩla mũndũ kwĩanana na ũtonyi wake, masũanĩa, matwʼa kũmatwaĩa ũtethyo ana-a-ĩthe moo ala matwĩe Yutia.” (Meko 11:27-30) Tene andũ makwataa syĩndũ na mbesa ila maumasya ta mĩvothi kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo. Ĩvindanĩ ya atũmwa, Aklĩsto amwe nĩmathooisye syĩndũ syoo, ta mĩũnda kana nyũmba, na manenga atũmwa i mbesa ta mũvothi. Namo atũmwa makwata mbesa isu nĩmaaĩaa ala me na vata wa kũtetheewʼa. (Meko 4:34, 35) Angĩ namo nĩmaiaa mbesa imwe ũtee nĩ kana masyumye itetheesye wĩa wa Ngai. Kwa nzĩa ĩsu andũ onthe, kuma ũla ngya vyũ nginya ũla mũthwii mũno, nĩmaĩ matonya kumya mĩvothi.—Luka 21:1-4. w18.01 18 ¶7; 19 ¶9

O na tũkethĩwa twĩsĩ maũndũ maingĩvĩte ata, kĩla tũtonya kwĩanĩsya tũtũmĩĩte vinya witũ nĩ kĩnini. Ũsu nĩwʼo ũndũ ũla wa vata twaĩle kwĩkala twĩsĩ. O na vala ve maũndũ maingĩ mũtũmwa Vaulo waĩ atonya kwĩka, ve maũndũ angĩ ũtaĩ eanĩsya na vinya wake. Ĩla Vaulo waeleisye Ngai mathĩna make, eeiwe atĩĩ: “Vinya wakwa wĩanĩe vala ve wonzu.” Vaulo nĩwaeleiwe nĩ kĩla watavawʼa. Ĩtina aisye atĩĩ: “Yĩla nĩ mwonzu, nĩvo nĩ na vinya.” (2 Ako. 12:7-10) We Vaulo endaa kwasya ata? Vaulo eethĩie kana ndaĩ eanĩsya maũndũ maingĩ atatetheewʼe nĩ vinya ũngĩ mwingangĩ. Veva mũtheu wa Ngai waĩ ũtonya kũmũnenga vinya ĩla ũkwĩwʼa e mwonzu. Na ti ũu wĩ wʼoka, ĩndĩ veva ũsu waĩ ũtonya kũmũtetheesya eke maũndũ o na ũtaĩ esa kwĩka na vinya wake mwene. Tũi kĩvathũkanyʼo na Vaulo. Kwoou ethĩwa vinya ũla twĩ nawʼo umĩte kwa Yeova, tũkekalaa twĩ alũmu! w18.01 9 ¶8-9

Ethĩwa mwana nĩwakwĩa kana eenda kũvatiswa, soma nesa ũvoo ũla ũseũvyo wa Yeova ũandĩkĩe asyai. Weeka ũu ũkeethĩwa ũtonya kũmũtetheesya aelewe kana ĩtambya yĩla woosie ya kwĩyumya amũthũkũme Yeova na kũvatiswa ti ya kũvũĩwa ngũĩ, na ĩngĩ ũkeethĩwa ũtonya kũmũtetheesya one moathimo ma kwosa ĩtambya yĩu. We mũsyai, wĩ na wĩa mũnene mũno na wa mwanya wa kũea syana syaku na “mosilĩlo na motao ma Mwĩaĩi.” (Aev. 6:4) Nĩwaĩlĩte kũmanyĩsya syana syaku kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya, na ũisyoka ũitetheesye iĩkĩĩe vyũ kĩla syeemanyĩsya. Syeethĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu, ikeethĩwa na wendi wa kwĩyumya imũthũkũme Yeova na ngoo yonthe. Eka Ndeto ya Yeova, veva wake, na kĩthito kyaku itetheesye syana syaku ‘syũĩve kũvika ũtangĩĩo.’ w17.12 22 ¶17, 19

Ndanieli aĩ na myaka ta 100 na nĩwathengeee kũkwʼa. We nĩweeteele kwĩsa kũthayũũkwʼa? Vate nzika, ũsu nĩ wĩkwatyo waĩ nawʼo. Mũsoanĩ wa mũthya ĩvukunĩ ya Ndanieli, Ngai amũĩkĩĩthisye ũũ: “Ĩendee, we, kũvika mũminũkĩlyo; nũndũ nũkathũmũa.” O na kau Ndanieli aĩ mũkũũ, nĩweesĩ kana akwʼũ nĩmathyũmũĩte nũndũ kũti “ũsũanĩo, kana ũmanyi, kana ũĩ, Seoli” vala makomete. Na nĩweesĩ kana vau no vo ũelete. (Mũta. 9:10) Ĩndĩ ũsu ti wʼo waĩ wĩthĩwe mũthya wake. Nĩwanengiwe wĩkwatyo. Mũlaĩka ongeleele kũmũtavya ndeto sya ĩandĩko ya ũmũnthĩ. Ĩndĩ ndaatavwʼa nĩ mũthenya wĩva kana esaa kweteela ĩvinda yĩana ata. Ndanieli aĩ akwʼe na aithyũmũa. Ĩndĩ ĩla mũlaĩka wamwĩie kana ‘akaũngama kĩandanĩ kyake’ ĩvindanĩ yũkĩte nĩwaeleiwe kana nĩwathwa ũthayũũkyo ĩtina wa kwĩkala e mũkwʼũ kwa ĩvinda ĩasa. Kĩu kyesaa kwĩanĩa ‘mũminũkĩlyonĩ wa mĩthenya.’ w17.12 7 ¶17-18

Yeova eeaĩe atumĩa ma Isilaeli maatĩĩe ũsili wa katĩ o take. Mbee, atumĩa asu maaĩlĩte kũmanya nesa kĩla kĩendeeie. Ĩtina wa ũu, matanamba kũtwʼa kana nĩmekwĩwʼĩa ũsu ũaanie tei, maaĩlĩte kũsisya nesa kĩeleelo kyake, mawoni make, na mwĩkalĩle wake wa ĩvinda ĩvĩtu. Nĩ kana masile katĩ ta Yeova, maaĩlĩte kũsisya mone kana mũndũ ũsu nĩwĩthĩwa ekie ‘kwoveesya’ ũla ũngĩ na amũaa “nũndũ wa kũmũmena.” (Mot. 35:20-24) Ethĩwa ve ngũsĩ sya ũndũ ũsu, ĩkoani yĩtanamba kũtuwa vaaĩlĩte kũmanthwa ũkũsĩ wa andũ elĩ mainyiva. Atumĩa mamina kũmanya nesa kĩla kĩendeeie, maaĩlĩte kwosa ĩvinda masũanĩe ĩũlũ wa ũ mũndũ mwene, eka o kĩla wĩkie. Maĩ na vata wa kwĩthĩwa na ũmanyi mũseo. Mũndũ wĩ ũmanyi mũseo ndeanĩawa nĩ kĩla wene ĩndĩ ethĩawa atonya kũelewa ũndũ nesa na kũmanya kĩla kĩtumie ũndũ ũsu wĩkĩka. Na ũndũ ũla mũnene vyũ, maĩ na vata wa kũkwata veva mũtheu wa Yeova nĩ kana ũmatetheesye methĩwe na ũmanyi mũseo take, methĩwe na tei, na maisila katĩ.—Kuma 34:6, 7. w17.11 16 ¶13-14

Nĩtwamanyie ũwʼo wa vata mũno ĩla twambĩĩe kũlikana na andũ ma Ngai. Nĩtwamanyie kana Yeova nĩwe Mũmbi witũ na nĩwe ũtũnengete thayũ, na twamanya kana e na kĩeleelo kwondũ wa andũ. O na nĩtwamanyie kana Ngai nĩwatwendie na atũnenga nthembo ya wovosyo ya Mwana wake nĩ kana tũtangĩĩwe kuma naĩnĩ na kĩkwʼũnĩ. Ũwʼo ũngĩ twamanyie nĩ kana Ũsumbĩ wake ũkamina thĩna wʼonthe, na kana twĩ na wĩkwatyo wa kwĩkala tene na tene kwĩ mũuo na ũtanu tũsumbĩkĩtwe nĩ Ũsumbĩ ũsu. (Yoa. 3:16; Ũvu. 4:11; 21:3, 4) Mavinda kwa mavinda nĩtũtonya kũelewʼa wathani mũna wa Mbivilia nesanga kana kĩlungu kĩna kya Maandĩko nesanga kwĩ ũndũ tũneesĩ. Ĩla twesa kũelewʼa maũndũ nesanga, nĩtwaĩle kũmantha ĩvinda twĩmanyĩsye ũvoo ũsu nesa na tũiũvindĩĩsya. (Meko 17:11) Tũyaĩle o kũtata kũelewa ũmanyĩsyo ũla mũnene wĩkiwe ũalyũku wĩ wʼoka, ĩndĩ nũseo tũkakwatya o na tũvathũkanyʼo tũnini tũla twĩ vo katĩ wa ũndũ tũnaeleawa ũndũ mũna na ũndũ yu tũkũũelewa. Tweeka ũu, tũkeethĩawa twĩsĩ vyũ nĩtwongela ũwʼo mweũ kyũmbanĩsyonĩ kitũ. w17.06 12-13 ¶15-16

Nĩ ũndũ wa vata kwĩsũvĩa mũno mũno ĩla twakomana na maũndũ matonya kũtuma tũemwa nĩ kũatĩĩa myolooto ya Yeova ĩũlũ wa mwĩkalĩle. Kwa ngelekanyʼo, nũseo andũ mambĩĩa kwĩvaanyʼa oou makeyĩkĩĩa mĩvaka mĩseo maũndũnĩ ta kũkwatana, kũkũnana kisi, kana kwĩthĩwa me oka kũndũ matonya kũtatĩka meke maũndũ mataĩle. (Nth. 22:3) O na ve mavinda Mũklĩsto ũtonya kũtatĩka eke maũndũ mataĩle, ta kwa ngelekanyʼo, ĩla wathi savalĩ ya kĩ-wĩa kana ĩla ũkũthũkũma na mũndũ ũngĩ ũte mũka kana mũũme. (Nth. 2:10-12, 16) Mavinda angĩ tũtonya kwĩthĩwa twĩ mũisyonĩ wa kwĩka maũndũ mataĩle nĩ ĩla tũkwĩwʼa tũkwʼĩte ngoo kana tũkwĩwʼa ta twĩ ithyoka. O na nĩtũtonya kũvinyĩĩwa nginya ũkethĩa twĩĩtĩkĩla mũndũ o na wĩva atũkiakisye o na ethĩwa aumĩte va. Wesa kwĩwʼa vavikwa vau, mwĩkaĩle Yeova na andũ make.—Sav. 34:18; Nth. 13:20. w17.11 26 ¶4-5

Yeova nĩwoonaa wĩ ũndũ mũito mũno ethĩwa mũndũ nĩwooawa. Ĩvinda ya Isilaeli, mũndũ oaa ũngĩ na ngũlũ aaĩlĩte kũawa nĩ mũndũũme ũla wĩ ũko wa vakuvĩ vyũ na ũsu ũaiwe. Mũndũũme ũsu eetawa “mũĩvanĩsya wa nthakame.” (Mot. 35:19) Kwa nzĩa ĩsu, mũaani eethĩawa aĩvĩa na thayũ wake mwene nthakame ĩte na naĩ ĩla wĩtĩkisye. Ĩtambya yĩu yooswa na mĩtũkĩ, Nthĩ ya Watho yeethĩawa yasũvĩwa ndĩkavukwʼe nũndũ Yeova eeaĩte atĩĩ: “Mũtikavukye nthĩ ĩla mũtwĩe: nũndũ nthakame [ya mũndũ yetĩkwʼa], nĩyo ĩvukasya nthĩ.” (Mot. 35:33, 34) Nao nata Mũisilaeli oaa ũngĩ ateĩvangĩte? O na kau ti ũndũ eĩvangĩte, mũndũ ũsu eethĩawa eeka ĩvĩtyo ya kwĩtĩkya nthakame ĩte na ĩvĩtyo. (Mwa. 9:5) Ĩndĩ vekala ũu nĩweewʼĩawa tei kwa kũnengwa mwanya wa kũsemba akevithe ndũanĩ ĩmwe katĩ wa ila ndũa thanthatũ sya kwĩvitha nĩ kana ndakoawe nĩ mũĩvanĩsya wa nthakame. E vau vai mũndũ waĩ amũkiita. Mũndũ ũsu aaĩlĩte kwĩkala ndũanĩ ya kwĩvitha nginya ĩla mũthembi mũnene ũkakwʼa.—Mot. 35:15, 28. w17.11 9 ¶3-5

Mwĩĩtu-a-asa umĩte Australia aĩtye: “Ĩthe wa mũemewa ndendaa o na vanini ngewa ya ũwʼo. Ĩla twenda kũmũkũnĩa simũ nĩ na mũemewa twambaa kũvoya Yeova atũtetheesye tũikamũsũngĩe naĩ atũneenyʼa athilĩkĩte. Na ĩla twamũkũnĩa simũ tweethĩawa tũthimĩte nesa ĩvinda yĩla tũũneena nake nĩ kana vaikese kumĩla ngewa ndaasa ila syakothaa kũtuma twambĩĩa kũkananĩa maũndũ ma ndĩni.” Ithokoo no itume ũthĩnĩka ethĩwa nĩwendete andũ maku ma mũsyĩ mũno na ĩvinda yonthe nĩwendaa kũmendeesya. O na vailyĩ ũu, tataa ũlũmanyʼe na Yeova mũno kwĩ ũndũ wendete andũ maku ma mũsyĩ. Kwĩka ũu o na no kũmatetheesye kwona kana kwĩkala kwosana na ũwʼo wa Mbivilia ti ũndũ wa kũvũĩwa ngũĩ o na vanini. Ĩndĩ o na vakathi ata, lilikana kana ndwĩ ũndũ wĩka ũkalasimĩthya angĩ metĩkĩle ũwʼo. Vandũ va kũmalasimĩthya, eka maũsisya mone ũseo wa kũkwata mĩao ya Yeova. O tondũ Ngai witũ wĩ wendo ũtũnengete mwanya wa kwĩtwʼĩĩa nzĩa ĩla tũkũatĩĩa, o namo nũmanengete mwanya ũsu.—Isa. 48:17, 18. w17.10 15-16 ¶15-16

Tũyaĩle o kwĩa mũndũ nĩtũmwendete naitũ nĩtwene e na vata ũkwenda kũtetheewʼa. Kwa ngelekanyʼo, ethĩwa Mũklĩsto ũla ũngĩ nde na lĩu, ngũa, kana vandũ ũkoma, tũyaĩle o kũmwĩa twĩmwendea ũseo tũteũmũtethya. (Yak. 2:15, 16) O ta ũu, ethĩwa nĩtwendete Yeova na mũtũi, tũikekaa o kũvoya Ngai “atũme akethi ngethanĩ,” ĩndĩ tũkeekĩaa kĩthito kyonthe kĩla tũtonya tũtavanyʼe ũvoo mũseo. (Mt. 9:38) Mũtũmwa Yoana aandĩkie atĩĩ: ‘Twendane na kwĩka, na wʼo.’ Kwoou no nginya wendo witũ “ndũkethĩwe na wanganganʼyo” kana kwa ndeto ingĩ, waĩle kwĩthĩwa wĩ wendo “ũte na wanganganʼyo.” (Alo. 12:9; 2 Ako. 6:6) Ũu nĩ kwasya kana tũyaĩle kwonyʼa ala angĩ atĩ twĩ na wendo wa wʼo naitũ ti wʼo tũilyĩ ngoonĩ. Kwĩka ũu no ũndũ ũmwe na8 kwĩkĩa kĩndũ ũthyũ tũvithe nithyĩ aaũ. Ĩndĩ nĩtũtonya kwĩkũlya atĩĩ: ‘Vo ve wendo wĩthĩawa na wanganganyʼo?’ Kwa wʼo, vai kĩndũ ta kĩu. Wendo ta ũsu nĩ wendo ũtesa kũtethya o na vanini. w17.10 8 ¶5-6

Ethĩwa nĩtũkwenda Ndeto ya Ngai ĩtũtethye no nginya tũmĩsomae kĩla ĩvinda. Vatonyeka twaĩle kwĩkaa ũu kĩla mũthenya. Nĩ wʼo aingĩ maitũ twĩthĩawa tũkwatene mũno. Ĩndĩ tũyaĩle kwĩtĩkĩlya ũndũ o na wĩva, o na ethĩwa nĩ maũndũ ala ma lasima mavĩngĩĩse mũvango witũ wa kũsoma Mbivilia. (Aev. 5:15, 16) Athũkũmi aingĩ ma Yeova nĩmavangĩte maũndũ moo nesa ũkethĩa nĩmeũkwata ĩvinda ya kũsoma Mbivilia kĩla mũthenya. Amwe masomaa kwakya tene, angĩ katĩkatĩ wa mũthenya, na ala angĩ wĩoo. Mewʼaa o ta mũandĩki wa Savuli ũla waandĩkie atĩĩ: “Mĩao yaku ko nĩnĩmyendetee! Nĩyo nzũanĩaa mũthenya wʼonthe.” (Sav. 119:97) Tũisoma Mbivilia, nĩtwaĩle kwosa mwanya wa kũvindĩĩsya kĩla tũũsoma. (Sav. 1:1-3) Tũkaema kwĩka ũu tũyĩsa kũtetheka thayũnĩ witũ nĩ ũĩ ũte maela ũla wĩ Mbivilianĩ. Kĩeleelo kya kũsoma Ndeto ya Ngai kyaĩle kwĩthĩwa ne kwĩkĩa maũndũ ala tũũsoma ngoonĩ, tũtwʼĩke twĩsoma ĩ Mbivilia mbene, kana twĩmĩsoma simũnĩ kana kombiũtanĩ. w17.09 24 ¶4-5

Ti kĩla ĩvinda twaĩlĩte kwĩwʼĩa angĩ ĩnee. Kwasũanĩa Mũsumbĩ Saulo. Ĩvinda yĩmwe eekie ũndũ waleanĩte na mwĩao wa Yeova aisũanĩa nĩ ĩnee ũkwonanyʼa. Yĩu nĩ yĩla ĩvinda waleile kũaa mũmaitha wa andũ ma Ngai weetawa Akaki. Nũndũ wa ũu, Yeova nĩwamũleile ndakaendeee kwĩthĩwa mũsumbĩ wa Isilaeli. (1 Sam. 15:3, 9, 15) Vate nzika, Yeova nĩwe Mũsili mũlũngalu. Nũtonya kũsoma ngoo sya andũ, na nĩwĩthĩawa esĩ nĩ ĩndĩĩ mataĩle kwĩwʼĩwa ĩnee. (Iĩo 2:17; Esek. 5:11) Kwoou mũthenya nĩwũkĩte ĩla ũkaete ũsilĩlo ĩũlũ wa onthe ala maleaa kũmwĩwʼa. (2 Ath. 1:6-10) Yĩu yĩikethĩwa ĩvinda ya kũmewʼĩa ĩnee onthe ala ũkethĩwa anamatwʼĩĩa sila akasya nĩ athũku. Ĩndĩ kwosa ĩtambya ya kũmananga kũkeethĩwa ne nzĩa nzeo vyũ ya kwonanyʼa kana nũkũmewʼĩa ĩnee ala ũkamatangĩĩa nĩkwĩthĩwa nĩ alũngalu. Ti kĩanda kitũ kũtwʼa sila naaũ makanangwa na naaũ makaekwa thayũ. Vandũ va ũu, twaĩle kwĩka kyonthe kĩla tũtonya ĩvindanĩ yĩĩ tũmatetheesye. w17.09 10-11 ¶10-12

Wĩtingʼo nĩ nguma Ngai ũtonya kũtũtetheesya twĩthĩwe nayo. Yeova ndanyivĩawa o na ĩndĩĩ, na kwoou ti nginya ekĩe kĩthito nĩ kana ethĩwe na wĩtingʼo. Ĩndĩ no nginya andũ mekĩe kĩthito nĩ kana methĩwe na nguma ĩsu nũndũ mo nĩ ene naĩ. O na mathĩna maingĩ ala makwataa andũ ũmũnthĩ mamakwataa nũndũ mayĩthĩawa na wĩtingʼo. Andũ ala mate wĩtingʼo mavinda maingĩ maitethasya nesa wĩa ũla manengwa wĩanĩ kana sukulu, na matũmĩaa ĩvinda yoo naĩ. O na ĩngĩ mũndũ aemwa nĩ kwĩsiĩĩa nũtonya kwĩthĩa aumanie, anywʼie mũno, kana ekie ũndũ wa ũngʼendu. O na nũtonya kwananga mũtwaano wake, akelikya makoaninĩ mate ma lasima, akaemeewa nĩ imanyĩo nthũku, kana akovwa yela. Angĩ nĩmakwatawa nĩ thĩna mwingĩ wa ngoonĩ, makakwatwa nĩ mowau ala makwatanawʼa kwĩsĩla kũmanyana kĩ-mwĩĩ, kana makakua mavu matavangĩte. (Sav. 34:11-14) Na ũmũnthĩ wĩtingʼo ũendeee kwĩthĩwa wĩ mũo andũnĩ. Myakanĩ ya 1940 ve ũkunĩkĩli weekiwe na veethĩwa o na myakanĩ ĩsu andũ nĩmaemawa nĩ kwĩthĩwa na wĩtingʼo, ĩndĩ ũkunĩkĩli wa mĩtũkĩ wĩonanyʼa kana andũ ũmũnthĩ nĩmaemetwe ĩ ya mũno kwĩthĩwa na wĩtingʼo. Ala memanyĩĩtye Ndeto ya Ngai maisengʼawʼa nĩ ũndũ ũsu nũndũ Mbivilia yathanie kana kĩndũ kĩmwe kĩkonanyʼa twĩ “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo” nĩ kana andũ makeethĩwa “mate na wĩtingʼo.”—2 Tim. 3:1-3. w17.09 3 ¶1-2

Tweethĩwa na “mũuo wa Ngai,” ngoo sitũ na ilĩko sitũ syĩkalaa iuĩtye. Nĩtwĩsĩ kana Yeova nũtũsũvĩaa na endaa twĩkale twĩ atanu. (1 Vet. 5:10) Kũmanya kĩu nĩkwʼo kũtumaa twĩkala tũtekwĩyĩtũka nũndũ wa kwĩmakĩa kana kũkwʼa ngoo. O mĩtũkĩ kĩla mũndũ nũkwona thĩna mũnene ũtaamba kwoneka ĩngĩ ĩũlũ wa nthĩ. (Mt. 24:21, 22) Vai mũndũ wĩsĩ nesa vala thĩna ũsu ũkamũvikya we mwene. Ĩndĩ vai vata wa kwĩmakĩa mũno. O na kau tũyĩsĩ kyonthe kĩla Yeova ũkeka, ithyĩ nĩtwĩsĩ ũndũ Ngai witũ ũilyĩ. Ngewa ila twaneenea ieleetye maũndũ ala Yeova waaĩka kwondũ wa athũkũmi make, nĩsyatwonyʼa kana o na vakaumĩla kyaũ, ndalea kwĩanĩsya kĩeleelo kyake, na mavinda angĩ akĩanĩasya kwa nzĩa o na tũteũtaĩaa. Kĩla ĩvinda Yeova weeka ũu kwondũ witũ, tũkeethĩawa twakwata mwanya mũseo wa kwĩthĩwa na “mũuo wa Ngai, ũla ũvĩtũkĩte ũmanyi wʼonthe.” w17.08 12 ¶16-17

Ve ĩvinda mwathani Isaia wakũlilye: “Nĩ kũvika ĩndĩĩ?” O ta ũu, mwathani Avakuki akũlilye: “Ngaĩa ĩvinda yĩana ata?” (Isa. 6:11; Ava. 1:2) O na Mwĩaĩi witũ, Yesũ Klĩsto, nĩwakũlilye ĩkũlyo ta yĩu ĩvinda waĩ na andũ mate na mũĩkĩĩo. (Mt. 17:17) Kwoou o naitũ tũyaĩlĩte kũsengʼa twesa kwĩthĩa tũyĩkũlya ũu. Noĩthwa twĩkalĩte ĩvinda ĩasa tũyũmĩanĩsya na ũndũ mũthũku twĩkĩtwe. Kana no twĩthĩwe tũendeee kũmĩĩsya ũkũũ na ũwau, kana mathĩna ala tũkwataa nũndũ twĩkalĩte “mavinda ma mũisyo.” (2 Tim. 3:1) Kana no twĩthĩwe tũkwʼĩte ngoo nũndũ wa mawoni mathũku na mĩkalĩle ya andũ ala matũthyũlũlũkĩte. O na ethĩwa twĩthĩnwʼa nĩ kyaũ, nĩtwĩkĩawa vinya ĩla twamanya kana athaithi ma Yeova ma tene mayaakĩa kwĩkũlya ĩkũlyo ta yĩu tũtonya kwĩthĩwa tũyĩkũlya, na Yeova ndaamatalĩla mavĩtyo! Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya ĩla twakomana na mathĩna ta asu? Ndeto sya Yakovo ila syĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ nisũngĩĩte ĩkũlyo yĩu. w17.08 3-4 ¶1-3

Yesũ eekĩie vinya aatĩĩi make matũmĩe “ũthwii ũla ũte wa ũlũngalu” kwĩmanthĩa anyanya ĩtunĩ. Ũndũ ũmwe tũtonya kwĩka tũkonanyʼa twĩ aĩkĩĩku na malĩ ĩla twĩ nayo nĩ kumya mĩvothi kwondũ wa wĩa wa kũtavanyʼa ũla Yesũ waisye ũkatethwʼa. (Mt. 24:14) Kwasũanĩa ngelekanyʼo ii iatĩĩe. Kamwĩlĩtu kamwe ka India kaĩ na kasandũkũ kanini keekĩaa mbesa. O na kaleaa kũthooa twĩndũ twa kũthaũka nĩ kana kakwate mbesa sya kwĩkĩa vau kasandũkũnĩ. Kasandũkũ kausũa kanenganie mbesa ila syaĩ vo itetheesye wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Ve mwana-a-asa ũmwe o nake wĩkalaa India wĩ mũũnda wa mĩnathi. Nũndũ ovisi wa ũalyũli wa Malayalam nĩwĩthĩawa na vata wa nathi, mwana-a-asa ũsu nĩwatwaie nathi mbingĩ ovisinĩ ũsu ta mũvothi wake nũndũ oonaa kĩu kĩtethya mũno kwĩ mbesa ila ũtonya kumya. Kwĩka ũu nĩ kũtũmĩa ũĩ. O ta ũu, ana-a-asa ma Greece nĩmakothaa kumya mĩvothi ya mauta ma mosyao ma mĩthata, matulu ma ĩia (cheese), na malĩu angĩ matonya kũtũmĩwa nĩ athũkũmi ma Mbetheli ya kũu. w17.07 8 ¶7-8

Ayuti ala matavĩtwe makatwawa Mbaviloni mayeewʼaa matonya kwina. Maĩ na vata wa kũkiakiwʼa na kwĩkĩwa vinya. Ĩndĩ Ngai nĩwesie kũmovosya atũmĩĩte mũsumbĩ wa Velisia weetawa Kulusi, o ũndũ wathanĩte. Mũsumbĩ ũsu avalũkilye Mbaviloni na atangaasa atĩĩ: “Yeova . . . nũmbĩaĩĩte nĩmwakĩe nyũmba Yelusaleme . . . O ũla wĩ katĩ wenyu wa andũ make onthe, Yeova Ngai wake nĩethĩwe vamwe nake, nake nĩambate.” (2 Mav. 36:23) Ũndũ ũsu wakiakĩisye Aisilaeli ala mekalaa Mbaviloni ta kĩ! Yeova ndaakiakisya o mbaĩ yonthe ya Isilaeli, ĩndĩ nĩwathĩnĩkĩie o na mũndũ ũmwe ũmwe. Ũmũnthĩ ũũ, ekaa oou. Ngai “nũvoasya ala matũlĩkile ngoo, na kwova mawũkite moo.” (Sav. 147:3) Nĩ wʼo, Yeova nũthĩnĩkĩaa ala me na mathĩna, methĩwe nĩ awau kana mekĩte kũtũlĩka ngoo. Nĩwendete mũno kũtũkiakisya na kũtũtetheesya tũusye ngoonĩ. (Sav. 34:18; Isa. 57:15) Nũtũnengae ũĩ na vinya wa kũmĩanĩsya na mathĩna o na meva ala matonya kũtũkwata.—Yak. 1:5. w17.07 18 ¶4-5

Yeova nĩwe mũthwii ũla mũnene vyũ kwĩ onthe. (1 Mav. 29:11, 12) Na nũndũ nĩ Asa mũlau, nũolelaa ũthwii wake onthe ala mesĩ vata wawʼo. Tũtũngaa mũvea ta kĩ nũndũ Yeova nũtũnengete ũthwii wa kĩ-veva! Ũthwii ũsu nĩ ta (1) Ũsumbĩ wa Ngai, (2) ũthũkũmi witũ, na (3) ũwʼo wa vata ũla twĩmanyĩĩtye Ndetonĩ yake. Thĩna nĩ kana tũkaema kwĩsũvĩa, nĩkwĩsa kwĩthĩa twaekie kwona vata wa ũthwii ũsu, na tũyĩsa kũwĩkya ĩtheka. Kwoou nĩ kana tũlũmye ũthwii ũsu, nĩtwaĩle kwĩkalaa tũyĩlilikanyʼa nĩkĩ nĩ wa vata, na tũyĩĩkĩĩthya kĩla ĩvinda kana nĩtũwendete. Aingĩ maitũ nĩtwĩkĩte moalyũku manene nĩ kana twĩthĩwe tũtonya kũsumbĩkwa nĩ Ũsumbĩ wa Ngai. (Alo. 12:2) Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, ĩvinda ya kũthyũmũa ti ĩviku. No nginya twĩkalae twĩsũvĩĩte tũikese kwelelũkwʼa nĩ maũndũ ta wendi wa malĩ na mĩmeo mĩthũku ya ũlaalai, nũndũ asu nĩ maũndũ mekalaa maitũvĩngĩĩsa tũeke kwenda Ũsumbĩ wa Ngai.—Nth. 4:23; Mt. 5:27-29. w17.06 9 ¶1; 10 ¶7

Vai vandũ vonanĩtye kana Ngai nĩwatavisye Yovu kĩla kyatumie akwatwa nĩ mathĩna. Kĩeleelo kĩnene kya Yeova kũneena na Yovu kĩyaĩ kũmũelesya nĩkĩ wakwatĩtwe nĩ mathĩna nũndũ we ndaĩ na vata wa kwĩtetea. Ĩndĩ kĩla Yeova wendaa Yovu amanye nĩ kana ndaaĩle kwĩtala ta kĩndũ aisianĩwʼa na Ngai. Na ĩngĩ nĩwatetheeisye Yovu oona kana vaĩ maũndũ angĩ manene na ma vata waaĩlĩte kũthĩnĩkĩa. (Yovu 38:18-20) Kwa nzĩa ĩsu Yovu nĩwatetheeiwʼe avĩndũa woni wake. Ĩndĩ no twĩkũlye-ĩ, ‘We Yeova no waĩ na tei aikanyʼa Yovu ateũmũvuva na no weesĩ nesa ũndũ wathĩnĩte?’ Ti atĩ Ngai ndaĩ na tei, na o nake Yovu ndaasũanĩa nde tei. O na kau nĩwakwatiwe nĩ mathĩna asu onthe, ĩtina ũneeni wake nĩwoonanisye kana nĩwatethekie. Aisye atĩĩ: “Nĩngwĩwʼa nthoni nũndũ wa maũndũ onthe ala nĩneenete, na nĩngumbũla kwa kwĩyũmba kĩtoo na mũu.” Ndeto isu syĩonanyʼa kana Yovu nĩwatethekie nĩ ũtao ũsu wanengiwe kwa nzĩa ya wendo o na kau Yeova amũkanisye ateũmũvuva. (Yovu 42:1-6, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Yovu amina kwĩtĩkĩla ũkanyʼo ũla wanengiwe nĩ Ngai na avĩndũa woni wake, Yeova nĩwendeeiwʼe nĩ ũĩkĩĩku wake o na atavya angĩ ũndũ ũsu.—Yovu 42:7, 8. w17.06 24-25 ¶11-12

Nĩ kenda tũmanye kana wĩa ũla tũthũkũmaa nĩwĩthĩwa wosete mwanya wa maũndũ ma ũthaithi, no twĩkũlye atĩĩ: ‘Nĩnĩthĩwa nĩtanĩaa mũno wĩa ũla nthũkũmaa ĩndĩ ũyĩthĩa nĩĩwʼa maũndũ ma kĩ-veva me ũtulu kana mate ma vata mũno?’ Kũvindĩĩsya ũndũ ũsu no kũtũtetheesye tũkamanya nĩ kyaũ twendete mũno. Yesũ nĩwoonanisye nesa kĩla kya vata vyũ katĩ wa maũndũ ma kĩ-mwĩĩ na ma kĩ-veva. Oonanisye ũu ĩvinda wathokeie Meli na mwĩĩtu-a-inyia, Matha. Avika, Matha akwatanie mũno aiseũvya kĩndũ maye, ĩndĩ Meli anyuvie kwĩkala nthĩ maaũnĩ ma Yesũ amwĩthukĩĩsye. Ĩla Matha wambĩĩe kũteta nũndũ Meli ndeũmũtetheesya wĩa, Yesũ amũtavisye ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. (Luka 10:38-42) Yesũ amanyĩisye Matha ũndũ wa vata mũno. Kwoou nĩ kana tũikavĩngĩĩswe nĩ maũndũ ma kĩ-mwĩĩ na nĩ kana tũendeee kwonanyʼa nĩtũmwendete Klĩsto, no nginya tũnyuvae “kĩlungu kĩseo.” Ũu nĩ kwasya kana kĩla ĩvinda maũndũ ma kĩ-veva nĩmo maĩle kwĩthĩwa me ma vata vyũ thayũnĩ witũ. w17.05 24 ¶9-10

Yeova anengete asyai kĩanda kya kũea syana na kũimanyĩsya ũla wʼo, ĩndĩ ti aa-ũmae kana aa-ũsũe kana andũ angĩ. (Nth. 31:10, 27, 28) Ĩndĩ o na vailyĩ oou, asyai ala matesĩ kĩthyomo kĩla syana ieleawa nesa nĩmatonya kwĩthĩwa na vata wa kũtetheewʼa nĩ kana mavikie ngoo syasyo. Kũkũlya ũtethyo ta ũsu ti kwonanyʼa kana maikwenda kwĩanĩsya kĩanda kĩla manengetwe, ĩndĩ no matale kwĩka ũu ta nzĩa ĩmwe ya kũea syana syoo “na mosilĩlo na motao ma Mwĩaĩi.” (Aev. 6:4) Kwa ngelekanyʼo, asyai nĩmatonya kũkũlya atumĩa motao ĩũlũ wa kũtongoesya ũthaithi wa mũsyĩ, o na no mamakũlye mamatetheesye kũmanthĩa syana syoo atindanyʼa aseo. O na mavinda kwa mavinda asyai no mathokye Aklĩsto angĩ na mĩsyĩ yoo methĩwe namo ĩla mekwĩka ũthaithi woo wa mũsyĩ. O na ĩngĩ, kĩtindo kya amũika vamwe na Aklĩsto aima kĩ-veva nĩkĩmatetheeasya mũno makeka maendeeo, ta kwa ngelekanyʼo, ĩla mathi ĩmwe ũtavanyʼa, kana ĩla me ĩmwe mayĩtanĩthya.—Nth. 27:17. w17.05 11-12 ¶17-18

Ve ĩvinda mũlaĩka wa Yeova weeie Yosevu kana Mũsumbĩ Elote nũkwenda kũaa Yesũ. Nũndũ wa ũu, Yesũ e mũnini vamwe na asyai make nĩmakĩĩe nthĩ ya Misili na mekala kũu nginya ĩla Elote wakwie. (Mt. 2:14, 19-21) Myaka mingĩ ĩtina wa vau, ala maĩ aatĩĩi ma Yesũ nĩmambĩĩe kũthĩnwʼa na kĩu kyatuma “manyaĩĩkwʼa onthe ivalonĩ sya Yutia na Samalia.” (Meko 8:1) Yesũ nĩwawetete kana aatĩĩi make aingĩ makalasimĩka kũtia mĩsyĩ yoo makĩĩe isionĩ ingĩ. Aisye atĩĩ: “Mamũthĩnʼya ndũanĩ ĩno, kĩai mũthi ndũanĩ ĩngĩ.” (Mt. 10:23) Kĩu nĩkyo kĩkwatĩte Ngũsĩ sya Yeova ngili mbingĩ. Aingĩ moo nĩmakwʼĩĩwe nĩ endwa moo, na makasya vakuvĩ malĩ yoo yonthe. Amwe nĩmakwatĩtwe nĩ mathĩna ĩla me nzĩanĩ, kana ĩla me kambinĩ nũndũ kũu andũ matindĩaa nzukũ, kũtha kalata, na kũnywʼa. O na nĩmooyaa na makethĩwa na mĩkalĩle mĩthũku. Ĩndĩ mekalaa mekwatĩtye maũndũ nĩmeũseũva, na kĩla kyamatetheeasya nĩ kũlilikana kana o tondũ kyalo kya Aisilaeli weũnĩ kyavikie mũthya, o namo mayesaa kwĩkala kambinĩ ĩsu ĩvinda yonthe.—2 Ako. 4:18. w17.05 3-4 ¶2-5

Mavinda amwe ithyĩ ene nĩtũtonya kũsũanĩa nĩtwĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle kĩkundinĩ kana tũkona mũnyanyae witũ ta weekwa ũndũ ũtaĩle. Ũsu nĩ ũndũ ũtonyeka kĩkundinĩ o na kau wĩkĩkaa mavinda mavũthũ mũno. Ĩndĩ ndwaĩle kũeka ũndũ ũsu ũtume ũlulutĩka. Vandũ va kũlulutĩka, twaĩlĩte kũendeea kũmũthũkũma Ngai twĩ aĩkĩĩku na tũimũvoya tũmwĩkwatĩtye. O na ĩngĩ, twaĩle kũmanya kana ĩla ũndũ mũna weekĩka, nĩtũtonya kwĩthĩwa tũtesĩ nesa maũndũ onthe ala makonetye ũndũ ũsu wĩkiwe. Na ĩndĩ tũikolwe kana nũndũ twĩ ene naĩ, no kwĩthĩwa ne ithyĩ twĩkie kwona maũndũ kwa nzĩa ĩla ĩtaĩlĩte. Kwoou vai vata wa kũneenea angĩ naĩ ĩla thĩna waumĩla nũndũ kwĩka ũu kwĩkaa kwimbya maũndũ. Ũndũ wa mũthya nĩ kana ti ũseo kwĩyũkitĩa ĩndĩ nũseo tũtwʼe vyũ kwĩkala twĩ aĩkĩĩku, na tũyeteela Yeova twĩ na wũmĩĩsyo twĩsĩ kana nũkũlũnga maũndũ. Tweeka ũu, Yeova ndakaema kũtana na kũtũathima. Vate nzika, ĩvinda yonthe Yeova, ũla nĩwe “Mũsili wa nthĩ yonthe,” akeekaa ũla waĩle, nũndũ “nzĩa syake syonthe nĩ ndũngalu.”—Mwa. 18:25; Kũt. 32:4. w17.04 22 ¶17

Vakathi ata kwa andũ ala maleete vyũ kũalyũka, na mekũendeea kũkwatĩanĩa na nthĩ ĩno mũvaka ĩvinda ya ũla thĩna mũnene? Yeova athanĩte kana mũthenya nĩwũkĩte amavete vyũ ĩũlũ wa nthĩ. (Sav. 37:10) Ĩndĩ asu athũku nĩmatonya kwĩsilya kana vai mũisyo ũmeteele. Aingĩ nĩmamanyĩie kwĩkaa mothũku mevithĩte, na nũndũ nthĩ ĩno ndĩ ũsili wa katĩ, kaingĩ maiĩvĩaa mavĩtyo moo. (Yovu 21:7, 9) Ĩndĩ Mbivilia ĩtũtavĩtye ĩũlũ wa Ngai ĩkasya atĩĩ: “Metho make nĩmasiasya nzĩa sya mũndũ, na nĩwonaa mĩendele yake yonthe. Vati kĩvindu, kana mũki mũnene, vala eki ma naĩ matonya kwĩvitha.” (Yovu 34:21, 22) Vai mũndũ ũmwĩvithĩla Yeova Ngai. Vai ũmwe ũmũkenga, na o na kĩvindu kĩkethĩwa kĩana ata, metho ma Ngai methĩawa mene kĩla kaũndũ konthe. Kaũ wa Ali–Maketoni wathela tũkasisya vala twatiie mũndũ mũthũku, ĩndĩ ndakethĩwa vo ĩngĩ. Andũ onthe athũku makeethĩwa manaanangwa na tũikamona ĩngĩ tene na tene!—Sav. 37:12-15. w17.04 10 ¶5