Mwei wa 4

Nao nata ithyĩ? Tũsũanĩaa mosũanĩo ma Ngai kana tũsũanĩaa ala ma nthĩ ĩno? Nĩvatonyeka tũkethĩwa twavĩndũie mwĩkalĩle witũ woosana na kwenda kwa Ngai. Ĩndĩ nata mosũanĩo maitũ? Yo ithyĩ nĩtwĩkĩĩte kĩthito twonae maũndũ ta Yeova na tũisũanĩaa take? Mũndũ ndamba kwĩka ũu atekĩĩte kĩthito. Ĩndĩ vai kĩthito kyendekaa nĩ kana mosũanĩo ma nthĩ ĩno malike ilĩkonĩ sitũ. Na kĩtumi nũndũ tũthyũlũlũkĩtwe ngalĩ syonthe nĩ veva wa nthĩ. (Aev. 2:2) O na ĩngĩ, nĩ laisi mũno kũlikwa nĩ veva ũsu nũndũ ũtwĩkĩaa vinya twĩyende. Ũwʼo nĩ kana ti laisi kũsũanĩa ta Yeova, ĩndĩ kũsũanĩa ta nthĩ ĩno nĩ laisi mũno. Tũkaelya kwĩtĩkĩla kũsũanĩa ta andũ ma nthĩ ĩno nĩtũtonya kwambĩĩa kwĩyenda ithyĩ ene, na kwenda kwĩtwʼĩĩa ũseo na ũthũku. (Mko. 7:21, 22) Kwoou ve vata mũnene wa kũtata tũsũanĩae “maũndũ ma Ngai” ĩndĩ ti “ala ma andũ.” Kwa ndeto ingĩ, ũu nĩ kwasya twaĩle kũtata tũsũanĩae ta Yeova, ĩndĩ ti ta andũ ma nthĩ ĩno. w18.11 18 ¶1; 19 ¶3-4

No nginya Yesũ ethĩwe eekĩiwe vinya mũno mavindanĩ atatũ ala Yeova mwene waneenie kuma ĩtunĩ oonanyʼa kana nĩ wa vata. Amina kũvatisĩwa Ũsĩnĩ wa Yolotani oou, Yeova awetie ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. Veonekana ũla ũngĩ weewie ndeto isu no Yoana Mũvatisi e weka. O na mwaka ũmwe ũu Yesũ atanamba kũkwʼa, atũmwa make atatũ nĩmeewie Yeova asya ũũ ĩũlũ wa Yesũ: “Ũũ nĩwe Mwana wakwa mwendwa, ũla nendeewʼe nĩwe. Mwĩwʼei we.” (Mt. 17:5) Na mũthya, vatiele o mĩthenya mĩvũthũ Yesũ akwʼe, Yeova nĩwaneenie nake ĩngĩ kuma ĩtunĩ. (Yoa. 12:28) O na kau Yesũ nĩweesĩ akakwʼa kĩkwʼũ kĩ nthoni ailĩĩlĩtwe kana nũumĩte Ngai, avoyie atavya Ĩthe wake atĩĩ: “Ti ũndũ ngwenda nyie, ĩndĩ ũndũ ũkwenda we. . . . Kwenda kwaku kwĩkwe.” (Mt. 26:39, 42) ‘Nĩwoomĩĩisye mũtĩ wa mathĩna, na avũthya nthoni’ nũndũ ndendaa kwoneka e wa vata nĩ andũ, ĩndĩ endaa kwendeesya Ĩthe wake.—Aevl. 12:2, NWT. w18.07 10-11 ¶15-16

Yesũ amina kwambĩĩsya mũvango wa Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi, nĩwasyokie oonanyʼa kana e ũkũmbaũ mwingĩ. Oonanisye ũu ata? Nĩweetĩkĩlile kwĩka kwenda kwa Ĩthe, o na kau nĩweesĩ kana esaa kũawa kĩkwʼũ kĩ nthoni ayĩtwa mũumi wa Ngai. (Mt. 26:65, 66) Yesũ ndaaĩka naĩ o na ĩmwe. Ekalile atekwĩka naĩ nĩ kana ataĩe ĩsyĩtwa ya Yeova, atetheesye kũtetewa kwa ũsumbĩki mũnene wa Ngai, na aivingũĩa andũ ala mekwĩlila nzĩa ya kũkwata thayũ ũtathela. O na nĩwatetheeisye aatĩĩi make mekale meyũmbanĩtye kwondũ wa maũndũ ala mesaa kũmakwata. O na ĩngĩ Yesũ nĩwoonanisye kana e ũkũmbaũ nũndũ ndaatinda aisũanĩa thĩna ũla waĩ nawʼo ngoonĩ. Vandũ va ũu, asũanĩaa mavata ma atũmwa make aĩkĩĩku. Ambĩĩisye kĩla kyaũya kĩte maũndũ maingĩ ĩtina wa kũlũngya Yutasi. Kyaũya kĩu kyesaa kũlilikanyʼa aatĩĩi make ala mesaa kwĩtĩkĩwʼa mauta ĩũlũ wa moathimo ala makwataa nũndũ wa nthakame ya Yesũ ĩla yetĩkiwʼe, na ala makwataa me nthĩnĩ wa ũtianĩo mweũ.​—1 Ako. 10:16, 17. w19.01 22 ¶7-8

Ĩthe wa Yesũ amũsũngĩie kuma ĩtunĩ, amwĩa: “Nĩnĩyĩkumĩtye na ngayĩkumya ĩngĩ.” Yesũ athĩnĩkaa nũndũ aĩ na kĩanda kĩnene kya kũendeea kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku kwa Yeova. Nĩweesĩ kana ekwʼa kĩkwʼũ kĩ woo na kĩthũku. (Mt. 26:38) Ĩndĩ kĩndũ kĩla wathĩnĩkĩaa mũno nĩ kũkumya ĩsyĩtwa ya Ĩthe wake. Yesũ asilĩlwe ta mũndũ ũmũumĩte Ngai, na kwoou athĩnĩkaa ayona kĩkwʼũ kyake nĩkĩũtuma ĩsyĩtwa ya Ngai yĩvũthwʼa. O ta Yesũ, o naitũ no twĩthĩwe tũithĩnĩka twoona ĩsyĩtwa ya Yeova yĩivũthwʼa. Nĩvatonyeka o ta Yesũ, tũkethĩwa twĩkawa maũndũ matekwosana na ũsili wa katĩ. Kana tũkethĩwa tũthĩnĩkaa nũndũ wa maũndũ ma ũvũngũ ala manyaĩĩkawʼa ĩũlũ witũ nĩ andũ ala matũvĩngaa. No tũsũanĩe ũndũ maũndũ ta asu matonya kũtuma ĩsyĩtwa ya Yeova yĩvũthwʼa. Mavindanĩ ta asu, ila ndeto Yeova watavisye Yesũ nitũkiakiasya mũno. Yeova ndesa kũeka kũkumya ĩsyĩtwa yake.—Sav. 94:22, 23; Isa. 65:17. w19.03 11-12 ¶14-16

Ve ĩvinda Yesũ weeie amanyĩwʼa make kana akilĩlyĩ kũthĩnwʼa na kũawa. Amanyĩwʼa asu make matelemile mũno nũndũ meekwatĩtye Yesũ nĩwe ũkũtũngĩĩa ũsumbĩ wa Isilaeli. Vetelo eewie atomĩĩsya. Aathamisye eea Yesũ atĩĩ: “Ũu nĩwĩthĩwe kũasa naku, Mwĩaĩi; ũu ndũkethĩwa kwaku o na ĩndĩĩ.” Nake Yesũ amũsũngĩie amwĩa: “Enda ĩtina wakwa, Satani: we wĩ ũlulutĩkyo kwakwa: nũndũ ndũũlilikana maũndũ ma Ngai, ĩndĩ nĩ ala ma andũ.” (Mt. 16:22, 23; Meko 1:6) Yĩla Yesũ waneenie ndeto isu, oonanisye kana ve kĩvathũkanyʼo katĩ wa mosũanĩo ala maumanaa na Ngai na ala maumanaa na nthĩ ĩno ĩtongoewʼe nĩ Satani. (1 Yoa. 5:19) Vetelo asũanĩaa ta andũ ma nthĩ nũndũ eeaa Yesũ ndakethĩnyʼe. Ĩndĩ Yesũ nĩweesĩ kana mosũanĩo ma Ĩthe wake me kĩvathũkanyʼo. Ndeto ila Yesũ watũmĩie aisũngĩa Vetelo, syoonanisye kana nĩwaleanile vyũ na mosũanĩo ma nthĩ ĩno na aatĩĩa ala ma Yeova. w18.11 18 ¶1-2

Kwavindĩĩsya visa ũla Yeova wonaa yĩla andũ milioni mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ moombana kwondũ wa Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi. O na kũtwʼĩka andũ mombanaa me kĩkundi, Yeova nĩwonaa kĩla ũmwe woo. Kwa ngelekanyʼo, nĩwĩsĩ ala mokaa ũmbanonĩ ũsu kĩla mwaka. Amwe moo nĩmatonya kwĩthĩwa manyamaawʼa mũno. Angĩ nĩmatonya kwĩthĩwa matokaa mũno maũmbanonĩ ma kĩla kyumwa, ĩndĩ mayĩwʼa matesa kũtĩa ũmbano wa kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ. O na Yeova no wĩthĩawa ene ala mooka ya mbee ũmbanonĩ ũsu, o na ethĩwa mooka o mone kĩla kĩendeeaa. Vate nzika, Yeova nĩwĩwʼaa mũyo mũno oona andũ aingĩ me ũmbanonĩ wa kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ. (Luka 22:19) Ĩndĩ kĩla Yeova ũsiasya mũno nĩ kĩla kĩtumĩte mũndũ oka. Yo nĩtwĩwʼaa twĩ na mea ma kũmanyĩwʼa nĩ Yeova na ala ũtũmĩaa ũseũvyonĩ wake?—Isa. 48:17, 18; Yoa. 6:45. w19.01 26 ¶1-3

Yesũ ndaaĩwʼa wĩ ũndũ wĩ vinya kũkwʼa kwondũ wa amanyĩwʼa make, na kũthĩnĩkĩaa mavata moo mbee wa ala make. Kwa ngelekanyʼo, ndaalea kũũngana na aatĩĩi make aĩ nũndũ eĩwʼa anoete kana eĩwʼa e na ũndũ ũũmũthĩnyʼa. (Luka 22:39-46) O na ĩngĩ, Yesũ asiasya mũno ũndũ ũtonya kũuna ala angĩ, ĩndĩ ti ũndũ mo matonya kũmũuna. (Mt. 20:28) Ithyĩ twĩ kĩkundinĩ kya Aklĩsto ala ma wʼo, na nĩtũtũmĩaa ĩvinda yingĩ ũndũ vatonyeka tũithokya angĩ moke mamũthaithe Yeova vamwe naitũ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩtũtetheeasya mũno mũno Aklĩsto ala mavoie nũndũ o namo nĩ “ana-a-asa maitũ nthĩnĩ wa mũĩkĩĩo.” (Aka. 6:10) Yĩla twamekĩa vinya moke ũmbanonĩ, na mũno mũno ũla wa kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ, twĩthĩawa tũyonanyʼa kwa wʼo nĩtũmendete. Yeova ewʼaa mũyo mũno e na Yesũ yĩla mũndũ wavoie wamũsyokea, na nowʼo twĩwʼaa twoona ũu.—Mt. 18:14. w19.01 29 ¶12, 14; 30 ¶15

Yĩla Yesũ wambĩĩisye mũvango wa kũlilikana kĩkwʼũ kyake, atũmĩie syĩndũ ila syatialĩte mamina kũlilikana Vasaka. Atũmĩie o mũkate na mbinyu ĩla yaĩ vo. Yesũ eeie atũmwa make kana syĩndũ isu syelĩ syoonanasya mwĩĩ wake ũte na naĩ na nthakame yake. Na akilyĩ kũthemba mwĩĩ ũsu wake na kwĩtĩkya nthakame yake kwondũ woo. Atũmwa nĩmatonya kwĩthĩwa mataasengʼa moona kyaũya kĩu wambĩĩisye kĩte na maũndũ maingĩ, o na kũtwʼĩka kyaĩ kya vata mũno. Nĩkĩ mataasengʼa? Mũthenya ũmwe myei kauta Yesũ atanambĩĩsya mũvango ũsu, e kwa anyanyae Lasalo, Matha, na Meli, nĩwambĩĩe kũmamanyĩsya. Matha aĩ o kwʼo, ĩndĩ avĩngĩĩsĩkie nũndũ aĩ ikonĩ akwetye kũua lĩu mwingĩ aathĩsye mũeni ũsu wa ndaĩa. Yĩla Yesũ woonie ũu, nĩwatetheeisye Matha nesa aelewe kana ndyaĩ lasima aue syĩndũ mbingĩ. (Luka 10:40-42) Yesũ nĩweekie oou wataie Matha vatiele masaa o manini oawe. Ndaavangĩthya maũndũ maingĩ kwondũ wa kyaũya kya kũlilikana kĩkwʼũ kyake. w19.01 20-21 ¶3-4

Yeova nĩwoonisye Yesũ kana nĩ wa vata kwa nzĩa mũndũ o na wĩva ũtaĩ amba kũtaĩa yĩla wamũthayũũkisye e na mwĩĩ wa veva, “amũnenevya mũno,” na amũnenga thayũ ũtesa kũkwʼa. Vai mũndũ ũngĩ waĩ aanewa mũthĩnzĩo ũsu. (Avi. 2:9; 1 Tim. 6:16) Ĩsu yaĩ nzĩa nzeo mũno Yeova watũmĩie oonanyʼa kana nĩwoonaa Yesũ e wa vata nũndũ wa ũĩkĩĩku wake! Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũikemanthĩe nguma sya nthĩ ĩno? Ĩkalaa ũlilikene kana kĩla ĩvinda Yeova nĩwonaa athũkũmi make aĩkĩĩku me ma vata, na mavinda maingĩ nũmaathimaa o na kwa nzĩa matesa kũtaĩa. Moathimo ala tweteele nĩ maseo o na kwĩ ũndũ tũtonya kũsũanĩa. Ĩndĩ o tũendeee kũmĩĩsya motato na mawetu maingĩ ala me kwʼo, ekai tũlilikanae kĩla ĩndĩ kana nthĩ ĩno ĩkilyĩ kũvĩta. (1 Yoa. 2:17) Asa waitũ wa ĩtunĩ, Yeova, ‘ti ũla ũte mũlũngalu ũndũ ũtonya kũlwa nĩ wĩa witũ na wendo ũla twonanĩtye kwondũ wa syĩtwa yake.’—Aevl. 6:10. w18.07 11 ¶17-18

Ũtukũ wa mũthya ũla Yesũ waĩsanĩie na atũmwa make athĩnĩkĩaa mũno ngwatanĩo ya amanyĩwʼa make onthe. Aivoya namo nĩwawetie ũndũ wendaa amanyĩwʼa make mekalae me ngwatanĩo o tondũ wĩ ngwatanĩo na Asa wake. Ngwatanĩo yoo yaĩ yĩthĩwe ũkũsĩ mũlũmu ũkũĩkĩĩthya nesa kana Yesũ atũmĩtwe nĩ Yeova kũũ nthĩ eke kwenda kwake. O na ĩngĩ wendo nĩwʼo waĩ wĩthĩwe ũvano wa amanyĩwʼa ma wʼo ma Yesũ, na nowʼo wesaa kũlũlũmĩĩlya ngwatanĩo yoo. (Yoa. 13:34, 35) No tũelewe nĩkĩ Yesũ wakindĩlĩĩile mũno vata wa kwĩthĩwa na ngwatanĩo. Nĩwoonete atũmwa make mayenda kwĩthĩwa na mũaanĩko. Kwa ngelekanyʼo, ũtukũ ũsu wa mũthya maĩsanĩie nĩmambĩĩisye ngananĩo, na ũsu tiwʼo waĩ savalĩ wa mbee kwĩka ũu. Makananĩaa mayenda kũmanya “nũũ ũla ũtalawa kwĩthĩwa nĩ mũnene” katĩ woo. (Luka 22:24-27; Mko. 9:33, 34) O na ve ĩvinda yĩngĩ Yakovo na Yoana makũlilye Yesũ emanenga ivĩla sya ndaĩa vakuvĩ nake Ũsumbĩnĩ.—Mko. 10:35-40. w18.06 8 ¶1-2

Yeova endaa andũ ala matwaanĩte mekalae mendanĩte ĩvinda yonthe ya thayũ woo. (Mt. 19:3-6) Yĩla mũndũ ũtwaanĩte kana mũtwae weeka ũlaalai, ethĩawa eeka ĩvĩtyo yĩkwonanyʼa kana nde na wendo o na vanini. Nĩ kwa kĩtumi kĩseo mwĩao wa mũonza katĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi wavatĩte mũndũ ũtwaanĩte kana mũtwae kwĩka ũlaalai. (Kũt. 5:18) Yĩla mũndũ weeka ũlaalai ethĩawa ‘amũvĩtanĩsya Ngai,’ na ethĩawa amwĩka ũla matwaanĩte ũndũ mũthũku mũno. (Mwa. 39:7-9) O na ĩngĩ, mũndũ ũla ũtwaanĩte na ũsu weeka ũlaalai nũtonya kũũmĩa kwa myaka mingĩ. O na ĩngĩ, Yeova nĩwendaa syana syĩthĩwe syĩ na ũtanu na syĩ nzũvĩe. Yeova nĩwameaĩe asyai meanĩasye mavata ma kĩ-mwĩĩ ma syana syoo, o vamwe na mavata masyo ma kĩ-veva. Asyai nĩmaaĩle kũtũmĩa kĩla mwanya wakwatĩkana kũtetheesya syana syoo ielewe Mĩao ya Yeova na imanye nĩkĩ nĩ ya vata. O na nĩmaaĩle kũitetheesya kũmwenda Yeova. (Kũt. 6:6-9; 7:13) Asyai mayaaĩle kwona syana syoo ta syĩndũ matonya kũlea kũsũvĩa kana matonya kwĩkana nasyo ũndũ mekwenda, ĩndĩ maaĩle kũsyona ta ũtiĩwa, kana mũthĩnzĩo kuma kwa Yeova.—Sav. 127:3. w19.02 21 ¶5, 7

Kĩndũ kĩmwe kyatetheeisye Yovu aendeea kũlũmya wĩanĩu wake nĩ kwĩkala ekwatĩtye kana Ngai akamũathima. Nĩwaĩkĩĩe vyũ kana Ngai nĩwoonaa wĩanĩu wake wĩ wa vata. O na kau nĩwakomanie na matatwa maito, nĩwaĩkĩĩe vyũ kana mũthya Yeova akesa kũmũathima. Wĩkwatyo ũsu nĩwʼo watumie aendeea kũlũmya wĩanĩu wake. Yeova endeeiwʼe mũno nĩ wĩanĩu wa Yovu nginya amũathima mũno, o na kau aĩ o mwene naĩ! (Yovu 42:12-17; Yak. 5:11) Na moathimo ala weteele ĩvinda yũkĩte nĩmo maingĩ. Ngai witũ ndaalyũka. (Mal. 3:6) Twekala tũlilikene kana nĩwonaa wĩanĩu witũ wĩ wa vata, tũikolwa nĩ wĩkwatyo ũla twĩ nawʼo wa kwona ĩvinda ĩseo mũno yĩla yĩ mbee witũ. (1 Ath. 5:8, 9) O na kau mavinda amwe no wĩwʼe ta uwe wĩ weka ũendeee kũlũmya wĩanĩu, lilikanaa kana ndwĩ weka. Ve ana-a-asa na eĩtu-a-asa aĩkĩĩku milioni mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ o namo maendeee kũlũmya wĩanĩu woo. Na weeka ũu, ũkeethĩawa wĩ ũtalonĩ wa aũme na aka aingĩ aĩkĩĩku ma tene, ala malũmilye wĩanĩu woo o na mateũtelemwʼa nĩ kĩkwʼũ.—Aevl. 11:36-38; 12:1. w19.02 7 ¶15-16

Nũndũ no ĩvinda ĩkuvĩ ĩvĩtu kuma twalilikana kĩkwʼũ kya Yesũ, nũseo tũkekũlya makũlyo aa: ‘Ndonya kwĩka ata nĩatĩĩe nesanga ngelekanyʼo ya Yesũ ya kwenda ala angĩ? Nĩnambaa kũsũanĩa mavata ma ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala angĩ mbee wa ala makwa? Nĩnendaa ana-a-asa na eĩtu-a-asa meanĩsye maũndũ maingĩ kũte ala matonya, kana nĩnĩthĩawa nĩsĩ me na mawonzu ala moo?’ Ekai tũatĩĩae ngelekanyʼo ya Yesũ kĩla ĩvinda, na ‘tũyĩwʼanĩaa tei.’ Ũmbano wa mũthya wa kũlilikana kĩkwʼũ kya Klĩsto wĩ vakuvĩ mũno. Yĩla Yesũ “wĩũka” ĩvindanĩ ya ũla thĩna mũnene, akoombanyʼa “ala anyuve” matiele mathi ĩtunĩ, na ũmbano wa kũlilikana kĩkwʼũ kyake ndũkasyoka kwĩkwa ĩngĩ. (1 Ako. 11:26; Mt. 24:31) O na yĩla tũkaeka kwĩthĩwa na kyaũya kya kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ, andũ ma Yeova maikolwa nĩ ũndũ kyaũya kĩu kĩte maũndũ maingĩ kyonanasya kana Yesũ e wĩnyivyo, ũkũmbaũ, na wendo kũte mũndũ ũngĩ o na wĩva kũũ nthĩ. w19.01 25 ¶17-19

Kwasũanĩa ũndũ maũndũ ala twĩkaa tũsũvĩe mĩĩ yitũ matonya kũtũmanyĩsya vata wa kũsũvĩa ngoo sitũ. Ũndũ wa mbee, nĩ kana tũsũvĩe mĩĩ yitũ no nginya tũĩsae nesa na tũyĩkaa masoesi. O ta ũu, nĩ kana tũendeee nesa kĩ-veva, no nginya twĩyĩĩthye nesa kĩ-veva na tũyĩkaa maũndũ mekwonanyʼa nĩtũmũĩkĩĩe Yeova. Twonanasya kana nĩtũmũĩkĩĩe Yeova kwa kũatĩĩa kĩla tũkwĩmanyĩsya, na kũneena na angĩ ĩũlũ wa mũĩkĩĩo witũ. (Alo. 10:8-10; Yak. 2:26) Ũndũ wa kelĩ, no twoneke ta tũendeee nesa o vaa nza, na kaĩ twĩ awau nthĩnĩ. O ta ũu, no twone ta twĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu nũndũ wa maũndũ ma kĩ-veva ala twĩkaa, ĩndĩ ũkethĩa twĩ na mĩmeo mĩthũku ĩendeee kwĩana nthĩnĩ witũ. (1 Ako. 10:12; Yak. 1:14, 15) Twaĩle kũlilikana kana Satani nĩwendaa mũno kwananga mosũanĩo maitũ. w19.01 15 ¶4-5

Nũseo tũkekũlya atĩĩ: ‘Nyie nĩnĩkaa ũu? Nĩnosaa ĩtambya ta yĩla yoosiwe nĩ ũla Mũsamalia mũseo?’ (Luka 10:30-35) ‘Ndonya kwĩka ata nĩ kana nonanyʼe nesanga nĩngũmewʼĩa tei ala meũthĩna, na nĩ matambya meva angĩ ndonya kwosa ngamatethya? Kwa ngelekanyʼo, nĩ maũndũ meva ndonya kwĩka ngatethya Aklĩsto akũũ, eĩtu-a-asa ndiwa, kana syana ila syĩ na asyai matamũthũkũmaa Yeova? No nose ĩtambya “ngekĩa vinya ala me na ngoo mbũthũ,” kana kwa ndeto ingĩ, ala matũlĩkĩte ngoo?’ (1 Ath. 5:14; Yak. 1:27) Yĩla tweewʼĩa ala angĩ tei nĩtũkwataa ũtanu ũla mũndũ ũkwataa nũndũ wa kũnengane. Ũndũ ũngĩ nĩ kana yĩla tũkwĩka ũu Yeova nũtanaa. (Meko 20:35; Aevl. 13:16) Mũsumbĩ Ndaviti aandĩkie ũũ ĩũlũ wa ũla ũthĩnĩkĩaa ala angĩ: “Yeova akamũsũvĩa, na kũmwĩkalya e thayũ, na [akekalaa e mũtanu] e kũũ nthĩ.” (Sav. 41:1, 2) Kwonyʼa ala angĩ kana nĩtũũmewʼĩa tei kũkatumaa o naitũ twĩwʼĩwa tei nĩ Yeova, na kĩu nakyo kĩyĩthĩwa kĩtonya kũtuma twĩkala tene na tene twĩ atanu.—Yak. 2:13. w18.09 19-20 ¶11-12

Mũthenya ũmwe mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Yoshiko nĩwataviwʼe ũvoo mũthũku. Ndakĩtalĩ wake aisye kana ndeĩkala myei mingĩ e thayũ. Eekie ata eewʼa ũu? Yoshiko nĩwalilikanile ĩandĩko wendete, yĩla nĩyo ĩandĩko yitũ ya ũmũnthĩ. Na ĩndĩ amũtavya ndakĩtalĩ wake auĩtye kana we nde na wia nũndũ Yeova nĩwamũkwatĩte kwʼoko. Ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ yĩu nĩsyamũtetheeisye mwĩĩtu-a-asa ũsu kũmwĩkwatya Yeova vyũ. Mũsoa o ũsu no ũtũtetheesye tũkekala tũuĩtye yĩla twĩ matatwanĩ. Mbeenĩ, Yeova amwĩĩte Isaia aandĩke ndeto isu nĩ kana akiakisye Ayuti ala mesaa kũtavwa matwawe Mbaviloni. Ĩndĩ Yeova nĩwaisye ndeto isu iandĩkwe nĩ kana itethye ti o Ayuti oka, ĩndĩ andũ make onthe kuma ĩvinda yĩu. (Isa. 40:8; Alo. 15:4) Ũmũnthĩ twĩkalĩte “mavinda ma mũisyo na momũ,” na ĩvinda yĩĩ nĩwʼo twĩ na vata mũnene vyũ wa kũthangaawʼa nĩ ndeto ila syĩ ĩvukunĩ ya Isaia kwĩ ĩvinda yĩngĩ o na yĩva.—2 Tim. 3:1. w19.01 2 ¶1-2

Aklĩsto ala me thĩnanĩ ta ũsu o na mataanĩsya, mũtwaano woo ndwĩthĩawa ũnathela. Na o na kau meĩkala kĩla ũmwe e weka, mailea kũkomana na mathĩna. Ve kĩtumi Vaulo wanenganie kya kũendeea kwĩkalanyʼa. Aandĩkie: “Mũũme ũla ũtetĩkĩlĩte nũvathĩkĩte nũndũ wa mũka, na mũka ũtetĩkĩlĩte nũvathĩkĩte nũndũ wa mũũme: kethĩwa ti ũu syana syenyu syĩthĩwa syĩ mbuku; ĩndĩ yu nĩ ntheu.” (1 Ako. 7:14) Kwĩ Aklĩsto aingĩ aĩkĩĩku matwie kũendeea kwĩkalanyʼa na ala matwaanĩte namo o na kau kwĩka ũu kũyaĩ laisi o na vanini. Yu no makũsĩĩe kana kwĩka ũu kwaĩ na ũtethyo nũndũ ĩtina aũme moo kana aka moo nĩmesie kũtwʼĩka athaithi ma Yeova. (1 Ako. 7:16; 1 Vet. 3:1, 2) Isionĩ mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ, wĩthĩaa kĩkundi kya Kĩklĩsto kĩ na mĩtwaano mingĩ ĩendeee nesa. Na kĩkundinĩ ĩ kyaku no wone andũ aingĩ matwaanĩte mekalanasya nesa. Wĩthĩaa aũme asu nĩmendete iveti syoo, namo aka nĩmonanĩtye vyũ nĩmendete aũme moo na makamanenga ndaĩa. Kĩu kyonanasya kana andũ no manenge mũtwaano ndaĩa.—Aevl. 13:4. w18.12 14 ¶18-19

Ndeto “Eteni” yonanasya “Ũtanu,” na kwa wʼo, mũũnda ũsu waĩ mũseo. Lĩu waĩ mwingĩ, mawĩthyũlũlũko maĩ manake, na Atamu na Eva nĩmatanĩaa mũno kwĩkalanyʼa na nyamũ. (Mwa. 1:29-31) Ndeto ya Kĩevelania ĩla ĩalyũlĩtwe “mũũnda,” kwa Kĩkiliki nĩ pa·raʹdei·sos. Ĩvuku yĩmwe (Cyclopaedia ya M’Clintock na Strong) yaĩtye kana Mũkiliki eewʼa ndeto “pa·raʹdei·sos” kana “valatiso,” “asũanĩaa kĩsio kĩnene kĩseo na kĩte na myako, kĩsiĩĩe kĩikalike ũthũku, kyanakavĩte o ũndũ kyailye kuma tene. Kĩ na mĩtĩ mĩnene myanake, na mingĩ yayo ĩsyaaa matunda. Kĩngʼithawʼa nĩ tũlũsĩ twĩ kĩwʼũ kĩkelemu, na ndumo sya tũlũsĩ tũu syĩ na ndĩthya nene sya nthwaia kana malondu.” (Sianĩsya na Mwambĩlĩlyo 2:15, 16.) Ngai aiie Atamu na Eva nthĩnĩ wa valatiso ta ĩsu, ĩndĩ nĩmeeyanangĩie yĩla maemie kũmwĩwʼa. Kwoou nĩmaaisye mwanya wa kwĩkala vo, na matuma nzyawa syoo o nasyo itekala vo. (Mwa. 3:23, 24) O na kau mũũnda ũsu watiiwe ũte na mũndũ, veoneka waendeeie kwĩthĩwa vo nginya yĩla mbua ya ĩvinda ya Noa yauie. w18.12 3-4 ¶3-5

Asyai nĩmatataa mũno kũmanyĩsya syana syoo mwĩkalĩle mũseo. Nasyo syana syekala kwosana na kĩla asyai maimanyĩisye, nĩvatonyeka mũno ikekaa motwi maseo matakatuma syĩsa kwĩlila. Nũndũ wa ũu, iikakwatwa nĩ mathĩna maingĩ ma kwĩmanthĩa. Yeova no ta mũsyai mũseo. Endaa syana syake syĩkale nesa vyũ ũndũ vatonyeka. (Isa. 48:18) Kwoou, nũnenganĩte myolooto ya vata ya kũtongoesya andũ mwĩkalĩlenĩ woo, na ya kũmatetheesya kwĩkalanyʼa nesa. Nĩ kana twĩthĩwe na mwĩkalĩle mũseo na tũyĩkalanyʼa na angĩ nesa, endaa twĩthĩwe na mosũanĩo ta make. Ũu ti kwasya atĩ ethĩawa atũvata ũthasyo. Kwĩka ũu kũtũvingũaa kĩlĩko na kũkatũtetheesya tũsũanĩe nesanga na twone maũndũ kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte. (Sav. 92:5; Nth. 2:1-5; Isa. 55:9) Nĩkũtũtetheeasya kwĩka motwi matonya kũtuma twĩkala twĩ atanu, na ũyĩthĩa tũi avate kũtanĩa kwĩka maũndũ ala ithyĩ ene twendete. (Sav. 1:2, 3) Vate nzika, kũsũanĩa ta Yeova nĩ kwa vata na nĩkũtũunaa! w18.11 19-20 ¶7-8

Nĩ kana tũendeee kũendaa nthĩnĩ wa ũla wʼo, no nginya twĩsũvĩe tũikese kwelelũkwʼa nĩ angĩ. Ndũũ yitũ na ala mate Ngũsĩ, methĩwe nĩ andũ ma mũsyĩ kana nĩ anyanya, nĩyaolekile yĩla tweemanyĩisye wʼo. Amwe nĩmatonya kwĩthĩwa matũeleiwe, ĩndĩ angĩ mambĩĩa kũtũvĩnga. Nĩtũtonya kũthingʼĩĩwʼa nĩ ala tũthũkũmaa ĩmwe, tũsomaa ĩmwe, kana andũ ma mũsyĩ tũtanĩe sikũkũ syoo vamwe namo. Tũtonya kwĩka ata nĩ kana twĩsũvĩe tũikese kũtatĩka twĩlikye sikũkũnĩ na syĩthĩonĩ ila itamwendeeasya Yeova? Kĩndũ kĩmwe kĩtonya kũtũtethya nĩ kwĩkalaa tũlilikene woni wa Yeova ĩũlũ wa maũndũ asu. O na ĩngĩ kũsoma mavuku maitũ ala monanĩtye ũndũ sikũkũ isu syambĩĩe no kũtũtethye. Tweelilikanyʼa nĩkĩ Maandĩko matũvatĩte kũtanĩa sikũkũ ta isu, tũkekalaa tũte na nzika kana nĩtũlũmanĩtye na maũndũ ala “mamwendeeasya Mwĩaĩi.” (Aev. 5:10) Nao twamwĩkwatya Yeova na Ndeto yake ya wʼo, tũikesa kũkwatwʼa nĩ kĩtei kya “kũkĩa mũndũ.”—Nth. 29:25. w18.11 11 ¶10, 12

Yĩla maũndũ maitũ maalyũka tũtataĩĩe, nĩ laisi tũkemakĩa mũno nũndũ wa ũnĩ tũyĩkũlya tũkesa kumĩlĩĩla va nginya ũkethĩa o na tũitambya. O nake Yosevu ethĩwa eekie oou. Ĩndĩ vandũ va kwĩka ũu, atwie kwĩka kĩla kyonthe waĩ atonya. Kwĩka ũu nĩkwʼo kwatumie Yeova amũathima. O na kũtwʼĩka aĩ kolokolonĩ, nĩwatatie vyũ eanĩsye wĩa wʼonthe ũla wanengawe nĩ mũsũvĩi wa kolokolo, o tondũ weekaa yĩla wathũkũmaa kwa Votivali. (Mwa. 39:21, 22) O ta Yosevu, nĩtũtonya kũkwatwa nĩ ũndũ na ũyĩthĩa ve vinya vyũ kwĩkũa vo. Ĩndĩ tweyũmĩĩsya na tũitata vyũ kwĩka kyonthe kĩla tũtonya, tũkeethĩwa tweeka kĩndũ Yeova ũtonya kũathima. (Sav. 37:5) Nĩ wʼo, nĩtũtonya ‘kũsũanĩwa,’ kana kũlanĩlwʼa, ĩndĩ o tondũ mũtũmwa Vaulo waisye, tũikesa “kwĩyĩtũka.” (2 Ako. 4:8) Yeova ndakatũtia, na mũno mũno ethĩwa tũikaeka kũtavanyʼa na kĩthito. w18.10 29 ¶11, 13

We wĩwʼaa ata wakomana na mũndũ ũmwĩsĩ na ũmũnengete ndaĩa na ũyĩthĩa o na ndeũkũlilikana kana o na ndeũkũkwatya o na vanini? Ũsu nĩ ũndũ ũtonya kũtuma mũndũ akwʼa ngoo. Nĩkĩ? Nũndũ ithyonthe tũsyaĩtwe twĩ na wendi wa kwoneka twĩ ma vata. Tũyendaa o kwoneka twĩ ma vata tũ, ĩndĩ nĩtwendaa andũ mamanye nithyĩ aaũ na nĩ maũndũ meva twĩanĩĩtye. (Mot. 11:16; Yovu 31:6) Ve maũndũ maingĩ twendete, ĩndĩ no twende maũndũ asu tũkambĩĩa kũkĩla mĩvaka nũndũ twĩ ene naĩ, na nowʼo vailyĩ na wendi wa kwenda twoneke twĩ ma vata. Wendi ũsu no ũtume twambĩĩa kwĩmanthĩa nguma itaĩle. Nthĩ ĩno ya Satani ĩtumaa andũ menda kũmanyĩka na maikwata nguma nginya makolwa kana Ĩthe waitũ, Yeova Ngai, nĩwe waĩle kũnewa nguma syonthe na kũthaithwa.—Ũvu. 4:11. w18.07 7 ¶1-2

Kwoou tũisengʼaa kũmanya kana Satani na ndaimoni syake nĩmatumaa andũ me na ũkũmũ ‘maneena movũngũ.’ (1 Tim. 4:1, 2) Atongoi ma ndĩni makuĩte naĩ nene nũndũ ala maĩkĩĩaa ũvũngũ woo nĩmatonya kwĩsa kũema kũkwata thayũ ũtathela. Kwa ngelekanyʼo, mũndũ akaĩkĩĩa ũmanyĩsyo ũte wa wʼo, na ayĩka kĩndũ kĩleetwe nĩ Ngai, nũtonya kũema kũkwata thayũ ũtathela. (Osea 4:9) Yesũ nĩweesĩ kana atongoi ma ndĩni ĩvindanĩ yake nĩmakengaa andũ. Ameie atĩĩ: “Woo nĩ wenyu, aandĩki na Avalisi, anganganʼya! nĩkwĩthĩwa mũthyũlũlũkaa ũkanga na nthĩ nĩ kana mwone mũvikĩli ũmwe; na ooneka, nĩmũũmũtwʼĩkĩthya mwana wa Ngiena [kana, mũndũ waĩle kwanangwa tene na tene] kũthonoka inywʼĩ ene kũndũ kwĩlĩ.” (Mt. 23:15) Yesũ nĩwatavisye atongoi asu ma ndĩni sanzũ ũndũ mathũkĩte. Vate nzika, maumĩte kwa ‘ĩthe woo Ndevili,’ ũla wĩtĩtwe “mũaani.”—Yoa. 8:44. w18.10 7 ¶5-6

Yesũ aneeneaa kyaũ? Asyokie asya atĩĩ: “Tanai, na ĩthĩwai na mũyo mũnene: nĩkwĩthĩwa ĩtuvi yenyu nĩ ĩnene ĩtunĩ: nũndũ ũu nĩwʼo mathĩnisye athani ala maĩ mbee wenyu.” (Mt. 5:12) Yĩla atũmwa makũniwe na meewa maikatavanyʼe ĩngĩ, maumie “mbee wa nzama, maitana.” Ti atĩ nĩmatanĩaa woo ũla meewie makũnwa. Ĩndĩ matanie “nũndũ nĩmatalĩlwe kwĩthĩwa nĩmaĩlwe nĩ kwanangĩwa ndaĩa nũndũ wa Syĩtwa [ya Yesũ].” (Meko 5:41) Ĩvindanĩ yĩĩ tũtwĩe, andũ ma Yeova nĩmomĩĩasya me atanu yĩla mathĩnwʼa nũndũ wa ĩsyĩtwa ya Yesũ kana yĩla makomana na matatwa metu. (Yak. 1:2-4) O ta atũmwa, tũyĩwʼaa mũyo yĩla tũũthĩnwʼa. Ĩndĩ twoomĩĩsya na twekala twĩ aĩkĩĩku, Yeova nũtũtetheeasya twĩthĩwe na ũkũmbaũ wa kũmĩĩsya. Yĩla twamanya kana Yeova, ũla “Ngai mũtanu,” nũtwĩtĩkĩlĩte, nĩtwĩkalaa twĩ atanu, o na ethĩwa twĩthĩnwʼa nũndũ wa mũĩkĩĩo witũ, kana nĩtũũvĩngwa mũsyĩ.—1 Tim. 1:11, NWT. w18.09 21 ¶18-20

Nĩkwĩthĩwa ũmũnthĩ andũ aingĩ nĩmaũmĩaa mũno ngoonĩ nũndũ tũtwĩe ‘ĩvindanĩ ya mĩisyo,’ aingĩ mũno mewʼaa ta meyĩĩtũka. (2 Tim. 3:1-5) Livoti imwe italĩthasya kana andũ mbee wa 800,000 nĩmeyũaaa kĩla mwaka. Ũu nĩ kwonanyʼa kana nthĩnĩ wa kĩla sekendi 40, mũndũ ta ũmwe nĩwĩyũaaa. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana o na ve Aklĩsto amwe meyũaaa meewʼa ta mavika mũthya. O na kau ti ana-a-asa na eĩtu-a-asa onthe mewʼaa ta meyĩĩtũka, aingĩ moo nĩmakomanaa na maũndũ maingĩ ma kũtũla ngoo, na nũndũ wa ũu nĩtwaĩle kũmonyʼa nĩtũmendete. Amwe nĩmavũthawʼa na makathĩnwʼa. Angĩ namo matindĩaa kumanwʼa na kũwetwa naĩ me wĩanĩ. Na ethĩwa ti ũu, nĩmatonya kwĩthĩwa manoawʼa mũno nĩ wĩa mwingĩ ũla methĩawa mataĩtwe meanĩsye, vamwe na kũthũkũma masaa mate ma wĩa. Ve angĩ namo maminawa vinya nĩ mathĩna ma mũsyĩ, ta kwa ngelekanyʼo, kũthĩnwʼa nĩ ala matwaanĩte namo mate Ngũsĩ. Maũndũ asu na angĩ nĩmo matumaa aingĩ mewʼa mate na vinya o na ũmwe ũtiele, na maikwʼa ngoo. w18.09 13 ¶3, 5

Ũndũ ũmwe wonanasya kana asyai Aklĩsto nĩmeũthũkũma vamwe na Yeova nĩ kũtetheesya syana syoo syĩthĩwe na mĩvango mĩseo ya kĩ-veva. Asyai aingĩ ala mekĩte ũu nĩmonete syana syoo iyĩka ũtwi wa kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe, o na imwe nitũmĩtwe isionĩ syĩ vaasa na mũsyĩ. Syana imwe itũmĩtwe ta amisonalĩ, na ingĩ nitũmĩtwe ikatetheesye syĩ mavainia kũla kwĩ vata mũnene wa atavanyʼa. Na ve ingĩ itetheeasya wĩa Mbetheli. Nũndũ wa ũu, asyai na syana no mende kũkomana mavinda kwa mavinda, ĩndĩ ũyĩthĩa vaitonyeka nũndũ nĩmataanĩsye. Ĩndĩ o na vailye ũu, asyai ala maiaa Yeova mbee wa maũndũ moo ene nĩmekĩaa syana syoo vinya iendeee na ũthũkũmi. Nĩkĩ? Nũndũ kwona syana syoo siĩte maũndũ ma Ũsumbĩ mbee thayũnĩ wasyo nĩkũtumaa mekala me eanĩe na me atanu. Aingĩ nĩmatonya kwĩthĩwa mewʼaa ũndũ Aana weewʼaa yĩla waisye kana “nũmũnenganĩte” mwana wake, Samueli, amũthũkũmae Yeova. Asyai asu mosaa kĩu ta kĩanda kya mwanya manengetwe. Mayendaa kĩndũ o na kĩmwe kĩtume syana syoo itia ũthũkũmi.—1 Sam. 1:28. w18.08 24 ¶4

Yesũ ndaaasya ũndũ ũsu ndũtonyeka. Aineenea ngya asyokie asya: “Mwĩ aathime inywʼĩ ngya: nũndũ ũsumbĩ wa Ngai nĩ wenyu.” (Luka 6:20) Ĩndĩ ũu ndwoonanasya kana andũ onthe ala ngya nĩmo maĩ aathime na meetĩkĩlaa momanyĩsyo ma Yesũ. Ve andũ aingĩ maĩ ngya mamũleile Yesũ. Kwa ũkuvĩ, kĩla tũũweta nĩ kana tũyĩsa kũmanya ũndũ ngwatanĩo ya mũndũ na Yeova ĩilye kwa kũsisya ũkwati kana malĩ ĩla wĩ nayo. Twĩ aathime mũno nũndũ twĩ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ athwii na ngya, ĩndĩ mamwendete Yeova, na mamũthũkũmaa na ngoo yonthe. Maandĩko matavĩtye athwii “maikekwatye ũthwii ũla wanangĩkaa, ĩndĩ mekwatye Ngai.” (1 Tim. 6:17-19) O na ĩngĩ, Ndeto ya Ngai nĩsyokete ĩkatavya athũkũmi onthe ma Ngai, methĩwe nĩ athwii kana nĩ ngya, kana maĩle kwĩthĩwa me metho maikese kwĩthĩwa me endi ma mbesa. (1 Tim. 6:9, 10) Kwoou, twavingũa metho maitũ nĩ kana twone ana-a-asa maitũ o ũndũ Yeova ũmonaa, tũikamasilĩlaa tũsyaĩtye ũkwati kana malĩ ĩla me nayo. w18.08 10-11 ¶11-12

Nũseo tũkonasya Yeova kana nĩtũmũtũngĩaa mũvea mũno nũndũ wa kũtũnyuva twĩthĩwe andũ make. Nĩtwĩsĩ kana nĩ ũndũ wa ũĩ kwĩyumya tũmũthũkũme na ngenda nũndũ kĩu kyonanasya kana nĩtwĩtĩkĩlĩte kũtwʼĩka andũ make. Nĩtũmenaa ũthũku vyũ. Na eka ũu, nĩtwendete na nĩtũnengete ndaĩa ana-a-asa na eĩtu-a-asa nũndũ nĩtwĩsĩ kana o namo nĩ ma Yeova. (Alo. 12:10) Mbivilia ĩtwathĩte atĩĩ: “Yeova ndakekya ũtee andũ make.” (Sav. 94:14) Ũsu nĩ ũndũ wa wʼo vyũ. Yeova ndesa kũtwĩkya o na vakaumĩla thĩna wĩva. O na kĩkwʼũ kĩituma Yeova aeka kũtwenda. (Alo. 8:38, 39) “Ethĩwa twĩĩkala thayũ, kana ethĩwa nĩ kũkwʼa, twĩ ma Mwĩaĩi.” (Alo. 14:8) Twĩkalaa tweteele na mea mũno mũthenya ũla Yeova ũkathayũũkya anyanyae make aĩkĩĩku ala makwie. (Mt. 22:32) O na ũmũnthĩ nĩtũtanĩaa moathimo maingĩ mũno. Mbivilia yaĩtye kana “kũathimwa nĩ mbaĩ ĩla Ngai wayo nĩ Yeova, andũ ala manyuvĩtwe nĩwe matwʼĩke ũtiĩwa wake.”—Sav. 33:12. w18.07 26 ¶18-19

Nũndũ nĩ mũndũ mwene wĩtwʼĩĩaa maũndũ mana, ta esoma nginya va, ethũkũma wĩa wĩva, kana eenda kwĩanĩsya kyaũ thayũnĩ wake, andũ amwe monaa me na ũthasyo wa kũnyuva kĩla mekwenda ethĩwa wasya woo wa ngoo ndũũmavata. Nĩmatonya kwĩthĩwa masũanĩaa ndeto ii Vaulo waandĩkĩie Aklĩsto ma Kolintho ĩũlũ wa lĩu: “Kũthawʼa kwakwa kũsilĩĩlwa kĩ nĩ wasya wa ngoo wa ũngĩ?” (1 Ako. 10:29) O na kũtwʼĩka nĩ wʼo kana twĩ na ũthasyo wa kwĩtwʼĩĩa ithyĩ ene maũndũ ta asu, nĩtwaĩle kũlilikana kana ũthasyo witũ wĩ na mĩvaka na kana motwi ala twĩkaa mailea kumĩlya maũndũ angĩ. Nũndũ wa ũu, Vaulo atanamba kũweta ndeto isu aĩ anaweta ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. Ũndũ ũsu wĩtũtetheesya kũmanya kana ve maũndũ angĩ ma vata mũnango kwĩ mawendi maitũ twaĩle kũsũanĩa ĩla tũũvanga ũndũ tũũtũmĩa ũthasyo witũ. w18.04 10 ¶10

Ũmũnthĩ Mũklĩsto nũtonya kwĩthĩwa eyĩtaa mũthaithi wa Yeova ĩndĩ ũyĩthĩa no wĩkaa maũndũ matamwendeeasya. (Yuta 11) Kwa ngelekanyʼo, mũndũ wa mũthemba ũsu nũtonya kwĩtĩkĩlya mosũanĩo mavuku mekale ngoonĩ yake. O na nũtonya kwambĩĩa kũlikwa nĩ ĩtomo ngoonĩ yake, kana akambĩĩa kũmena mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa mũna. (1 Yoa. 2:15-17; 3:15) Mosũanĩo ma mũthemba ũsu nĩũlikya mũndũ naĩnĩ. Na mũndũ nũtonya kwĩthĩwa namo na ũyĩthĩa no ũkũtavanyʼa na ndatĩĩaa maũmbano. Ĩndĩ o na kau andũ ala angĩ nĩmatonya kũlea kũmanya mosũanĩo maitũ, Yeova nĩwĩthĩawa ene maũndũ onthe na ndalea kũmanya ethĩwa tũmũthũkũmaa na ngoo yonthe na ethĩwa twĩ ngalĩ ĩ yake. (Yel. 17:9, 10) Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, Yeova ndatwĩkĩasya ngoo mĩtũkĩ. Eĩte ala moosa matambya mataĩle na mambĩĩa kwelelũka atĩĩ: “Nzyokeai.” Yeova endaa twĩvathane na ũthũku, na mũno mũno yĩla tũendeee kũngʼangʼana na mawonzu maitũ. (Isa. 55:7) Twalũmanyʼa na Yeova nake akalũmanasya naitũ kwa kũtũnenga vinya ũla ũtwĩanĩĩe nĩ kana ‘tũsumbĩke’ mawonzu asu.—Mwa. 4:7. w18.07 18 ¶5-6