Mwei wa 11

Kwasũanĩa moathimo ala tũkwataa yĩla twamũthũkũma Yeova! Ũathimo ũmwe tũkwataa nĩ kana, Yeova akatũnenga syĩndũ syonthe ila Atamu na Eva maaisye, o vamwe na kwĩthĩwa tũtonya kwĩkala tene na tene. Atamu na Eva matwie kũlea kũmũthũkũma Yeova nũndũ mayamwendete na ngoo yonthe. O na vailye ũu, Yeova nĩwametĩkĩlilye mekale ĩvinda yĩasa ũndũ matonya kwĩthĩwa na syana, na maitwʼa mo ene ũndũ mekũea syana isu. Ĩtina wa ĩvinda ĩnini, kĩla kyeethĩiwe nũndũ wa ũtwi ũla Atamu na Eva meekie wa kwĩtwʼĩĩa maũndũ mateũmwĩkwatya Yeova, kyoonanisye nesa ũndũ meekie ũndũ wa ũtumanu. Mwana woo ũla mũkũũ nĩwoowaie mwana-a-inyia, o na kau ndaĩ na mavĩtyo, na ĩtina wa ĩvinda andũ aingĩ nĩmeethĩiwe me angʼendu na mesũanĩaa o mo ene. (Mwa. 4:8; 6:11-13) Ĩndĩ Yeova nĩwavangie ũndũ ũtonya kũvonokya nzyawa syonthe sya Atamu na Eva ila ikwenda kũmũthũkũma. (Yoa. 6:38-40, 57) O ũndũ ũkũendeea kwĩmanyĩsya ũndũ Yeova wĩthĩawa na wũmĩĩsyo na wendo wĩana, nowʼo ũkũendeea kũmwenda mũnango. O na ĩngĩ, ũu ũkatuma wenda kũleana vyũ na ũtwi ũla Atamu na Eva meekie na ũyĩyumya ũmũthũkũme Yeova. w19.03 2 ¶3; 4 ¶9

No twĩthĩwe na nguma ya kwĩwʼanĩa tei kwa kũtata kũelewa maũndũ ala meũthĩnyʼa andũ maitũ ma mũsyĩ na athaithi ala angĩ. O na nĩtwaĩle kũthĩnĩkĩaa andũ ma mũika kĩkundinĩ, o vamwe na ala awau, ala akũũ, na ala makwʼĩĩwe nĩ endwa moo. No tũmakũlye ũndũ maendeee, na tũimethukĩĩsya nesa yĩla mekwĩyĩelesya. Eka mamanye kana nĩtũkũelewa nesa nĩ maũndũ ala makomanĩte namo. O na nĩtwaĩle kwĩyumya tũtetheesye vala tũtonya. Tweeka ũu, tũkeethĩawa tũyonanyʼa wendo ũla wa wʼo. (1 Yoa. 3:18) Nĩtwaĩle kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye kũalyũla mawoni maitũ yĩla tũũtetheesya ala angĩ. Nĩkĩ? Nũndũ andũ mekaa maũndũ me kĩvathũkanyʼo yĩla makwatwa nĩ mathĩna. Amwe nĩmendete kũneenea mathĩna moo, ĩndĩ angĩ mayendete kwĩka ũu. Kwoou, o na ethĩwa nĩtũkwenda kũmatetheesya, tũyaĩle kũmakũlya makũlyo matonya kũtuma mewʼa mate eanĩe. (1 Ath. 4:11) O na yĩla angĩ matũtavya ũndũ mekwĩwʼa, ti mavinda onthe tũtonya kwĩtĩkĩlana na woni woo. O na ũu wĩ o vo, nĩtwaĩle kũmanya kana kĩu matũtavya nĩkyo mo mekwĩwʼa. No nginya twĩthĩwe twĩ na mĩtũkĩ ya kwĩthukĩĩsya na tũte na mĩtũkĩ ya kũneena.—Mt. 7:1; Yak. 1:19. w19.03 19 ¶18-19

Nũkĩaa kũtavanyʼa yĩla wĩ andũnĩ? Lilikana Neemia. Athũkũmaa nyũmbanĩ ya mũsumbĩ wĩ vinya. Mũthenya ũmwe Neemia nĩwatukĩtye ũthyũ nũndũ wa kwĩwʼa kana ngũta na mbingĩlo sya Yelusaleme syaĩ mbanange. (Nee. 1:1-4) Kwasũanĩa ũndũ ũtonya kwĩthĩwa eewie kĩwʼũ kyetĩka nda yĩla mũsumbĩ wamũkũlilye nĩkĩ ũtukĩtye ũthyũ! Neemia nĩwavoyie, na ĩndĩ amũsũngĩa. Na kĩu nĩkyatumie mũsumbĩ atethya andũ ma Ngai mũno. (Nee. 2:1-8) Yu kwasũanĩa ĩũlũ wa Yona. Yĩla Yeova weeie Yona athi akaneene na ekali ma Nineva, eewie wia mũno nginya akĩĩa kũndũ kũngĩ. (Yona 1:1-3) Ĩndĩ Yeova nĩwamũtetheeisye Yona eanĩsye kĩanda kyake. Ndeto syake nĩsyatethisye mũno andũ ma Nineva. (Yona 3:5-10) Ngelekanyʼo ya Neemia ĩtũmanyĩsya vata wa kũvoya tũtanamba kũsũngĩa. Nayo ya Yona ĩtũmanyĩsya kana Yeova no atũtetheesye tũkamũthũkũma o na ethĩwa twĩĩwʼa wia wingĩvĩte ata. w19.01 11 ¶12

Nĩvatonyeka ndũũ yitũ na anyanya maitũ na andũ ma mũsyĩ ĩkaoleka twambĩĩa kwĩkala kwosana na wʼo wa Mbivilia. Nĩkĩ? Yesũ avoyie ũũ ĩũlũ wa aatĩĩi make: “Mathesye kwĩsĩla ũla wʼo; ndeto yaku nĩyo wʼo.” (Yoa. 17:17; maelesyo ma kwongeleela, NWT) Ndeto “mathesye” no yonanyʼe “mavathe.” Tweetĩkĩla wʼo twĩthĩawa twavathwa na andũ ma nthĩ nũndũ mwĩkalĩle woo wĩ kĩvathũkanyʼo na witũ. Matwonaa twĩ kĩvathũkanyʼo nũndũ tũtongoeawʼa nĩ myolooto yĩ kĩvathũkanyʼo namo. Tũtongoeawʼa nĩ myolooto ya Mbivilia. O na kau ithyĩ tũiũmamena, nĩvatonyeka anyanya maitũ kana andũ maitũ ma mũsyĩ makevathana naitũ kana o na makambĩĩa kũtũvĩnga. Na kĩu kĩitũsengʼasya. Yesũ aisye: “Amaitha ma mũndũ makethĩwa ala ma nyũmba yake.” (Mt. 10:36) Ĩndĩ nĩwasyokie aweta kana maũndũ ala tũtiaa ĩtina maitonya kũelekanwʼa na moseo ala tũkwataa twathooa wʼo. w18.11 6 ¶11

Mũtũmwa Vaulo nĩwoonaa ana-a-asa na eĩtu-a-asa make me ma vata na nĩwoonanisye ũu kwĩsĩla ũndũ waneenaa ĩũlũ woo. Yĩla Vaulo ũkũvoya nĩwatũngĩaa Ngai mũvea kwondũ woo. O na yĩla watwʼa kũmaandĩkĩa valũa, nĩwoonanasya kana nĩwamonaa me ma vata. Nthĩnĩ wa mĩsoa ya mbee 15 ya ĩvuku ya Alomi kĩlungu kya 16, Vaulo nũwetete ana-a-asa na eĩtu-a-asa 27 kwa masyĩtwa. Vaulo nũwetete kana Vilisika na Akwila “malikilye ngingo syoo ene mũisyonĩ” kwondũ wake, na akaweta kana Voevi nĩ “mũtetei wa aingĩ,” Vaulo e ũmwe woo. Nĩwamakathie ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu endwa, na matethasya wĩa na kĩthito. (Alo. 16:1-15) Vaulo nĩweesĩ kana ana-a-asa na eĩtu-a-asa make maĩ o andũ ene naĩ, ĩndĩ nĩwatwie kũneenea nguma syoo ila nzeo. Kwasũanĩa ũndũ ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu meekĩiwe vinya kwĩwʼa ndeto sya Vaulo iisomwa na wasya mũnene kĩkundinĩ! Nĩvatonyeka ũkethĩa ũndũ ũsu nĩwalũlũmĩilye mũno ũnyanya woo na Vaulo. Yĩla ala angĩ kĩkundinĩ kyenyu maneena kana meeka maũndũ maseo, we nũneenaa namo ũkamatũngĩa mũvea? w19.02 16 ¶8-9

Nĩtwaĩle kũsũanĩa kana no nginya twĩthĩwe tũte na naĩ o na ĩmwe nĩ kana twĩthĩwe na wĩanĩu? Ithyĩ nĩtũvĩtasya mũno, na kwoou nĩtũtonya kwĩwʼa twĩ na vandũ vanene tũtielye. Ĩndĩ tũyaĩle kwona ta tũtesa kwĩthĩwa na nguma ĩsu, nũndũ Yeova ndethĩawa asyaĩtye mũno mawonzu maitũ. Ndeto yake yaĩtye atĩĩ: “Ethĩwa we, Yeova, ũkatala mothũku, we Mwĩaĩi, nũũ ũtonya kũũngama?” (Sav. 130:3) Yeova nĩwĩsĩ kana twĩ ene naĩ, na nũtũekeaa ateũtala mavĩtyo maitũ. (Sav. 86:5) O na ĩngĩ, Yeova nĩwĩthĩawa esĩ kĩla tũtonya na kĩla tũtatonya, na ndesa kũtũkũlya twĩke maũndũ mavĩtũkĩte ũtonyi witũ. (Sav. 103:12-14) Athũkũmi ma Yeova maĩle kũmwenda vyũ nĩ kana matonye kwĩthĩwa na wĩanĩu. Nĩkwĩthĩwa nĩwe Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, wendo witũ na ũĩkĩĩku witũ waĩle kwĩthĩwa ũte vandũ ũtielye, ũte na thĩna o na ũmwe, kana wĩ mũima. Twekala tũmwendete ũu kĩla ĩvinda, tũkeethĩawa twĩ na wĩanĩu o na yĩla tũũtatwa. (1 Mav. 28:9; Mt. 22:37) Nĩtwĩsĩ kana Yeova nũnenganĩte myolooto mĩlũngalu, na kĩla twendaa kwĩka nĩ kũtanĩthya Ĩthe witũ wa ĩtunĩ. Nĩtũmwendete mũno, na kwoou kĩla ĩvinda nĩwe twambaa kũsũanĩa tũtanamba kwĩka ũtwi. Kĩu kyonanasya twĩ na nguma ya wĩanĩu. w19.02 3 ¶4-5

Kĩla ĩvinda twoona ũseo wa kwĩka kĩla kyaĩle, mũĩkĩĩo witũ nũendeeaa kwĩthĩwa wĩ mũlũmu. (Yak. 1:2, 3) Nĩtwĩwʼaa mũyo nũndũ nĩtũmũtanĩthasya Yeova na wendi witũ wa kũmwendeesya nĩwongelekaa. (Nth. 27:11) Yĩla twatatwa, twĩthĩawa twakwata mwanya wa kwonanyʼa kana twĩthĩawa twĩyumĩtye vyũ kũmũthũkũma Ĩthe witũ wĩ wendo. (Sav. 119:113) Tũĩkĩĩthasya kana nĩtũmwendete Yeova na ngoo yonthe, na ũu nĩ kwasya twĩthĩawa twĩyumĩtye kũatĩĩa mĩao yake na kwĩka kwenda kwake. (1 Asu. 8:61) Ũu nĩ kwasya tũikavĩtya? Aiee, tũilea kũvĩtya nũndũ twĩ ene naĩ. Yĩla twalulutĩka twaĩle kũlilikana ngelekanyʼo ya Mũsumbĩ Esekia. Nĩwavĩtisye. Ĩndĩ avĩtya nĩweelilile, na aendeea kũmũthũkũma Yeova “na ngoo mbĩanĩu.” (Isa. 38:3-6; 2 Mav. 29:1, 2; 32:25, 26) Ekai tũtwʼe vyũ kũsiĩĩa Satani ndakatwanange na mosũanĩo make. Tũvoye nĩ kana twĩthĩwe na “ngoo yĩ ũmanyi,” na tũivoya tũendeee kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku.—1 Asu. 3:9; Sav. 139:23, 24. w19.01 18-19 ¶17-18

Ithyĩ ene nĩtũtethekaa yĩla twaumya maelesyo twĩ maũmbanonĩ. (Isa. 48:17) Ata? Ũndũ wa mbee, yĩla twavanga kumya maelesyo, ũndũ ũsu nũtumaa twenda kwĩyũmbanyʼa nesa kwondũ wa maũmbano. Tweeyũmbanyʼa nesa, nĩtũeleawa mũnango Ndeto ya Ngai. Na o ũndũ twamĩelewa nesa, nowʼo twĩthĩawa tũtonya kũatĩĩa maũndũ ala tweemanyĩsya. Ũndũ wa kelĩ, nĩtũtonya kũtanĩa maũmbano mũnango nũndũ nĩtũkumya maelesyo. Ũndũ wa katatũ, nĩvendekaa kĩthito kumya maelesyo, na kwoou mavinda maingĩ nĩtũendeeaa kũlilikana kwa ĩvinda yĩasa ũndũ ũla tũneeneie ĩtina wa ũmbano ũsu. O na ĩngĩ, nĩtũmwendeeasya Yeova yĩla twaneena ĩũlũ wa mũĩkĩĩo witũ. Tũi na nzika kana Yeova nũtwĩthukĩĩasya, na nĩwonaa kĩthito kitũ kya kumya maelesyo maũmbanonĩ kĩ kya vata mũno. (Mal. 3:16) Onanasya kana maelesyo maitũ nĩ ma vata kwa kũtũathima yĩla tweeka kĩla tũtonya tũmwendeesye. (Mal. 3:10) Nĩtwĩthĩawa na itumi nzeo sya kumya maelesyo maũmbanonĩ. w19.01 8 ¶3; 9-10 ¶7-9

Ũndũ Yeova ũkuaa athũkũmi make onanasya kana e ũĩ mwingĩ mũno. Vandũ va kũtũnenga mĩao ĩtatalĩka, ethĩawa na wũmĩĩsyo wa kũtũmanyĩsya ũndũ tũtonya kũkwata mwĩao wa wendo. Endaa twĩmanyĩsye kũatĩĩa myolooto yake na kũmena ũla ũthũku. Ũndũ ũsu nĩwawetiwe nĩ Yesũ ĩvindanĩ ya ũla Ũtavanyʼa wa Kĩĩmanĩ. Ĩvindanĩ yĩu nĩwawetie nĩkĩ andũ mekaa mothũku. (Mt. 5:27, 28) Nĩkwĩthĩwa Klĩsto nĩwe Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai, twalika nthĩ nzaũ akaendeea kũtũmanyĩsya nginya yĩla tũkethĩwa na woni ta wake ĩũlũ wa ũlũngalu na ũtũli wa mĩao. (Aevl. 1:9) O na akatũtetheesya mũvaka twĩthĩwe na mĩĩ ĩte na naĩ na ilĩko ite na thĩna o na ũmwe. Kwakũna visa ĩvinda yĩu ũtekwĩwʼa ũitatĩka wĩke naĩ, kana ũteũnyamawʼa nĩ naĩ. Na ĩndĩ kwasũanĩa mũthya ũikwata ũla ‘ũthasyo wa ũtaĩo’ Yeova ũkwathĩte. (Alo. 8:21) Kũneena ũla wʼo, vai ĩvinda tũkethĩwa na ũthasyo ũte na mĩvaka. Tũkeethĩwa twĩ athasye wʼo o yĩla tũkethĩawa tũtonya kwĩyĩelekanyʼa na Ngai nesa vyũ.—1 Yoa. 4:7, 8. w18.12 23 ¶19-20

Mũisilaeli aĩ na mwanya wa kũthasya mũtwaano na mũka wake ethĩwa “nĩwonete ũndũ ũtaĩle kwake.” Mĩao ĩsu ndyaeleetye “ũndũ ũtaĩle” nĩ wĩva. Ĩndĩ no nginya wĩthĩe nĩ mwĩkalĩle wĩ nthoni kana ũndũ mũvuku, na ti tũmaũndũ tũte vala tũĩ. (Kũt. 23:14) Ũndũ wa kũmakya nĩ kana kũvikĩa ĩvindanĩ ya Yesũ, Ayuti aingĩ mamanthaa kũthasya mũtwaano “kwondũ wa kĩla ũndũ.” (Mt. 19:3) Vai ũmwe witũ wenda kwĩthĩwa na woni ta ũsu o na vanini. Mwathani Malaki nũtũtavĩtye ũndũ Ngai wonaa kũthasya mũtwaano. Ĩvindanĩ ya Malaki, vayaĩ vinya kwona mũndũũme aitũmĩa ũseleke nĩ kana athasye mũtwaano wake na ‘mũka wake wa ũthoo.’ Aũme nĩmatonya kwĩthĩwa meekaa ũu nĩ kana matwae aka aninangi matamũthaithaa Ngai. Nĩkyo kĩtumi Ngai waveveee Malaki aandĩke woni ũũ wake ĩũlũ wa ũndũ ũsu: “Nĩnĩmenaa ũndũ ũsu wa mũleano.” (Mal. 2:14-16) Kĩu kyosanĩte nesa vyũ na kĩĩ Ndeto ya Ngai ĩwetete ĩũlũ wa ũla mũtwaano wa mbee: “Mũndũ mũũme . . . akalũmanʼya na mũka wake: nao makeethĩwa mwĩĩ ũmwe.” (Mwa. 2:24) O nake Yesũ aĩ na woni ta ũsu wa Ĩthe nũndũ aisye: “Ala Ngai ũlũmanĩtye ĩndĩ, mũndũ ndakaamataanʼye.”—Mt. 19:6. w18.12 11 ¶7-8

Ve ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe mathamĩĩe isionĩ ingĩ syĩ vaasa nũndũ mai na maũndũ mamavinyĩĩe mũno. Methĩawa na woni ta ũla waĩ na mwathani Isaia. Ve ĩvinda Yeova wakũlilye atĩĩ: “Ngatũma ũũ, na nũũ wĩthi kwondũ witũ?” Isaia asũngĩie asya atĩĩ: “Ninyioo; ndũma nyie.” (Isa. 6:8) O naku no wende kwĩyumya ũtetheesye ũseũvyonĩ ethĩwa ndwĩ na maũndũ maũvinyĩĩe? Yesũ aineenea ĩũlũ wa wĩa wa kũtavanyʼa na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa, aisye atĩĩ: “Voyai ĩndĩ Mwĩaĩi wa ngetha atũme akethi ngethanĩ yake.” (Mt. 9:38) Kwa ngelekanyʼo, no wĩyumye ũkatetheesye wĩ vainia isionĩ ila syĩ na vata mũnene wa atavanyʼa? Kana no ũtetheesye mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ũngĩ eke ũu? Ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ nĩmonete kana nzĩa ĩla nzeo vyũ ya kwonanyʼa kana nĩmendete Ngai na mũtũi nĩ kũthi kũtetheesya me mavainia isionĩ ila syĩ na vata mũnene wa atavanyʼa. We no ũsũanĩe maũndũ angĩ ũtonya kwĩka wongelange ũthũkũmi waku? Weeka ũu, ũkakwata ũtanu mwingĩ mũno. w18.08 27 ¶14-15

Mavuku ma Ũvoo Mũseo nĩmatũtetheesye kũelewa ũndũ Yeova wonaa syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ. Katĩ wa andũ onthe, Ngai anyuvie asyai mate athwii nĩ kana maee Mwana wake. (Ali. 12:8; Luka 2:24) Yĩla Meli wasyaie Yesũ, ‘amũkomisye mũvalatĩnĩ, nũndũ nyũmbanĩ ya aeni vaiaĩ ũthei woo.’ (Luka 2:7) Keka Yeova nĩwendaa, ndaĩ esa kwaĩwa nĩ ũndũ wĩka akamantha vandũ vaseango Mwana wake ũtonya kũsyaĩwa. Ĩndĩ kĩla woonaa kĩ kya vata nĩ Mwana wake eanĩe nthĩnĩ wa mũsyĩ ũvĩtasya maũndũ ma kĩ-veva mbee wa maũndũ ala angĩ. Ngewa ĩsu nĩtũtetheeasya kũelewa ũndũ Yeova wonaa syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ. Asyai amwe mendaa syana syoo iendeee nesa maũndũnĩ ma kĩ-mwĩĩ mateũkũlya ngwatanĩo yasyo na Yeova yĩĩthĩwa ĩilye ata. Ĩndĩ we Yeova onaa maũndũ ma kĩ-veva me ma vata vyũ. We wĩ na woni ta wa Yeova? Meko maku monanasya ata? w18.11 24 ¶7-8

Ũtanu umaa kwa Ngai. Kwoou we nĩwendaa twĩkale twĩ atanu, na ve maũndũ maingĩ ũtwĩkĩte matumaa twĩkala twĩ atanu. (Kũt. 12:7; Mũta. 3:12, 13) Ĩndĩ ti laisi kwĩkala nthĩ ĩno twĩ atanu. Nĩkĩ? Mathĩna ta kũkwʼĩĩwa nĩ mũndũ ũmwendete, kũthasya mũtwaano, kwasya wĩa, kana o kwona mũndũ waku aitengwa, no matume tũkosa ũtanu. O na ĩngĩ, no tũkose ũtanu ethĩwa kwitũ mũsyĩ twĩkalaa tũyũkita na tũi na mũuo. Maũndũ angĩ matonya kũtuma tũkosa ũtanu nĩ kũthekeewa nĩ ala tũthũkũmaa namo kana ala tũsomaa namo, kũthĩnwʼa nũndũ wa mũĩkĩĩo witũ, kana kwovwa yela. O na thĩna wa mwĩĩ, ũwau ũteũvoa, kana kũkwʼa ngoo nĩ mathĩna angĩ matonya kũtuma twasya ũtanu witũ. Ĩndĩ o na vailye ũu, Yesũ Klĩsto, ũla “Mwĩaĩi wĩ Ũtonyi na mũtanu,” nĩwatanĩaa kũkiakisya andũ na kũmatetheesya mekale me atanu. (1 Tim. 6:15, NWT; Mt. 11:28-30) Nthĩnĩ wa ũla Ũtavanyʼa wa Kĩĩmanĩ, Yesũ nĩwawetie maũndũ meana ũna matonya kũtuma twĩkala twĩ atanu o na kũtwʼĩka nthĩ ĩno ya Satani yĩ mathĩna maingĩ. w18.09 17-18 ¶1-3

Ĩtambya yĩmwe katĩ wa matambya ala monekaa me vinya mũno mũndũ waĩle kwosa amanya wʼo nĩ kũekana na syĩthĩo na imanyĩo ila itosanĩte na Maandĩko. (Nth. 23:23) Andũ amwe mamanya kana Maandĩko maikwĩtĩkĩlana na imanyĩo isu nĩmaekanaa nasyo vate na thĩna, ĩndĩ angĩ nĩmatonya kwĩwʼa ve vinya nũndũ wa kũkĩa andũ ma mũsyĩ, ala mathũkũmaa namo, na anyanya moo. Mavinda angĩ kĩu no kyumĩlye ngusanĩsyo mbingĩ, na mũno mũno ethĩwa nĩ syĩthĩo ila ikonetye andũ ma mũsyĩ ala akwʼũ. Ĩndĩ no tũtetheewʼe nĩ ngelekanyʼo sya angĩ moosie ĩtambya mateũkĩa. Ndũa ya Eveso yaĩ nguma na maũndũ ma ũwe. Kwoou yĩla andũ ma ndũa ĩsu matwʼĩkie Aklĩsto, meekanie ata na syĩthĩo isu nĩ kana mathooe wʼo? Mbivilia ĩeleetye ĩkasya: “Na andũ aingĩ ala meekaa maũndũ ma ũwe maete mavuku moo na moombanʼya vamwe, na mamavĩvĩsya mbee wa andũ onthe; na matala thooa wamo na meethĩa nĩ ilungu sya vetha ngili mĩongo ĩtano.” (Meko 19:19, 20) Aklĩsto asu aĩkĩĩku mayaatinda maikũlya mekwata wasyo wĩana ata maeka maũndũ asu, na kĩu nĩkyatumie maathimwa mũno. w18.11 7 ¶15-16

Mbaĩ ya Isilaeli yakililye yainga Yolotani, Yosua akomana na mũndũ ũkwete ũvyũ. Mũndũ ũsu aĩ “mũnene wa nguthu ya Yeova,” na nĩweeyũmbanĩtye kũmokitĩa. (Yos. 5:13-15) Mũlaĩka ũsu nĩwaeleisye Yosua kĩla mekwĩka nĩ kana mavalũkye ndũa ya Yeliko. Maũndũ amwe wamũtavisye maĩ matonya kwoneka ta matatethya. Kwa ngelekanyʼo, Yeova eeaĩe aũme onthe maĩkwe, na kĩu kyaĩ kĩtonya kũtuma mamina mĩthenya yĩana ũna matatonya kwĩyũkitĩa. (Mwa. 34:24, 25; Yos. 5:2) Nĩvatonyeka ũkethĩa asikalĩ ma Isilaeli no meekũlasya meũkitĩa andũ moo ata kambi yoo yavithũkĩwa nĩ amaitha. Ĩndĩ matataĩĩe nĩmakwatie ũvoo kana ndũa ya Yeliko yaĩ “mbinge ki kwondũ wa ana ma Isilaeli.” (Yos. 6:1) We wĩona ũndũ ũsu ta wamekĩie vinya ata maendeee kũmwĩkwatya Ngai amatongoesye? w18.10 23 ¶5-7

Tũtonya kwĩka ata nĩ kana o naitũ twĩnyivye ta Vaulo? Mbee, tũyaĩle o na vanini kwĩkala twĩkwatĩtye tũkumwʼe nũndũ wa maũndũ ala twĩanĩĩtye kwa vinya wa Yeova. O na twakumwʼa tũyaĩle kwosa nguma isu. Kĩla ũmwe witũ nĩwaĩle kwĩkũlya atĩĩ: ‘Nyie nonaa ata andũ ala ngũtavya ũvoo mũseo? Noĩthwa nĩmenaa andũ amwe ndeũmanya nũndũ nĩmamenetwe nĩ ala angĩ vala nĩkalaa?’ Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana Ngũsĩ sya Yeova ĩũlũ wa nthĩ yonthe nĩsyĩkĩaa kĩthito imanye nĩ ithyomo syĩva ineenawa isionĩ syoo. Syĩkaa ũu nĩ kana itetheesye andũ aingĩ ũndũ vatonyeka makwate ũwʼo. O na mavinda amwe wĩthĩaa no nginya atavanyʼa memanyĩsye ithyomo na syĩthĩo sya mbaĩ imwe ivũthĩtwʼe. Atavanyʼa ala meyumĩtye meke ũu mayaĩle o na vanini kwĩtala ta aseo kwĩ andũ ma mbaĩ ta isu. Vandũ va ũu, nũseo makatataa kũelewa kĩla mũndũ e weka mateũmũkonanyʼa na mbaĩ ĩla umĩte nĩ kana mamũtetheesye etĩkĩle ũvoo wa Ũsumbĩ. w18.09 5 ¶9, 11

Yutasi nĩwooaiwe nĩ Alomi. Kĩvathũkanyʼo na Yutasi na kĩla kĩkundi kyateteaa mũno ũthasyo, Ayuti aingĩ mekalaa mekwatĩtye kana Masia akooka e mũtongoi wa siasa. Masũanĩaa kana Masia avika, esaa kũmokitĩa makwate ũthasyo kuma kũla kwĩ Alomi na aitetheesya mbaĩ yoo ĩkwate nguma ĩla yaĩ nayo tene. (Luka 2:38; 3:15) Aingĩ moo maĩkĩĩaa kana Masia esaa kũsumbĩka kũũ nthĩ na kĩvĩla kyake kya ũsumbĩ kĩyĩthĩwa Isilaeli. Na ĩndĩ ũu weanĩa, Ayuti milioni mbingĩ ala manyaĩĩkĩte isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa nthĩ mesaa kũsyoka kwoo. Lilikana kana ve ĩvinda Yoana Mũvatisi wakũlilye Yesũ atĩĩ: “We nue ũla wĩũka, kana tũmweteele ũngĩ?” (Mt. 11:2, 3) Yoana endaa kũmanya kana ve mũndũ ũngĩ ũkoka kwĩanĩsya wĩkwatyo ũla Ayuti maĩ nawʼo. O namo ala amanyĩwʼa elĩ makomanie na Yesũ maendete Emau maisye kana meekwatĩtye nĩwe ũkovosya Aisilaeli. (Luka 24:21) Vatathelete ĩvinda ĩasa, namo atũmwa ma Yesũ mamũkũlilye atĩĩ: “Mwĩaĩi, ũkatũngĩa Isilaeli ũsumbĩ ĩvinda yĩĩ twĩ nayo?”—Meko 1:6. w18.06 4 ¶3-4

Twaĩle kwĩthĩwa twĩ metho mũno yĩla twakomana na ũvoo ũwetete andũ ma Yeova. Manya kana Satani nĩwe mũvĩnganĩsya wa athũkũmi ma Ngai. (Ũvu. 12:10) Na nĩkyo kĩtumi Yesũ waisye kana ala meũtũvĩnga ‘makatũneenea kĩla ũndũ ũthũku wa ũvũngũ.’ (Mt. 5:11) Ethĩwa nĩtwosaa ndeto isu sya Yesũ kwa ũito, tũikatelemaa yĩla tweewʼa andũ ma Yeova maineenewa maũndũ mongeleelwe mautĩĩo. We nĩwendete mũno kũtũmĩa anyanyau e-mail kana mesengyi? Ethĩwa nĩwendete kwĩka ũu, nĩ laisi mũno yĩla wakomana na ũvoo mweũ na wĩ mũyo ũkakwatwa nĩ kĩvya ta mũtangaasi wa maũvoo ũkwenda kwĩthĩwa e wa mbee kũũnyaĩĩkya. Kwoou ũtanamba kũtũma mesengyi kana e-mail, ĩkũlye: ‘Nyie nĩnĩsĩ nesa ki kana ũvoo ũũ ngwenda kũtũma nĩ wa wʼo? Nĩ na ũwʼo wʼonthe?’ Ethĩwa ndwĩsĩ nesa, ti vinya ũkanyaĩĩkĩsya ana-a-asa ũvũngũ ũteũmanya. Kwoou ethĩwa wĩ na nzika, vandũ va kũtũma kĩla ũkwendaa kũtũma, kĩvute. w18.08 3 ¶3; 4 ¶6-7

Yesũ endaa tũkwate ũtanu kwa kwĩthĩwa twĩ alau. Andũ aingĩ nĩmewʼaa mũyo twamonyʼa ũlau. Ti onthe matũngaa mũvea, ĩndĩ ala makiitwa nĩ ũlau witũ o namo nĩmasukumawa kwĩthĩwa me alau. Kwoou, endeea kwĩthĩwa wĩ mũlau, o na ethĩwa andũ nĩmeũtũnga mũvea kana maitũnga mũvea, nĩkwĩthĩwa o kĩko kĩmwe kya ũlau nĩkĩtonya kũete moseo maingĩ. Andũ ala methĩawa me alau mainenganae nĩ kana o namo manengwe. Yesũ asũanĩaa ũndũ ũsu yĩla wamanyĩisye ũũ: “Wavoka mboka, mete ala ngya, na ala me ithu, na ala mathuaa, na ililinda: naku ũkeethĩwa mũathime; nũndũ mati na kĩndũ kya ũkũĩva.” (Luka 14:13, 14) Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ũla wĩ itho ĩlau akaathimwa.” Na ĩsyokete ĩkasya: “Kũathimwa nĩ ũla ũlilikanaa ngya.” (Nth. 22:9; Sav. 41:1) Kwoou nĩtwaĩle kũnengane nũndũ nĩtũtanaa mũno yĩla twatetheesya angĩ. w18.08 21-22 ¶15-16

Ũmũnthĩ, ti laisi kũmanya nesa vyũ ũwʼo wa maũndũ tũtanamba kwĩka ũtwi. Na kĩtumi nũndũ livoti mbingĩ ila tũkwataa iyĩthĩawa na ũvoo wĩanĩtye, nĩsyongelawa mautĩĩo, na ithyĩ twĩ ene naĩ. Kwoou nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtethya? No nginya twĩmanyĩsye myolooto ya Mbivilia na tũimĩtũmĩa yĩla tũkwĩka motwi. Mwolooto ũmwe nĩ ũla waasya kana nĩ ũndũ wa ũtumanu na wĩ nthoni kũneenea ũndũ ũtambĩte kũũelewa nesa. (Nth. 18:13) Mwolooto ũngĩ nĩ ũla ũtũlilikanasya kana tũyaĩle kwĩtĩkĩla o kĩla ndeto tweewʼa tũtambĩte kũsũanĩa. (Nth. 14:15) Na ũndũ wa mũthya nĩ kana, o na tũtwʼĩke twĩthĩĩtwe twĩ Aklĩsto kwa ĩvinda yĩasavĩte ata, no nginya twĩsũvĩe mũno tũikese kwambĩĩa kwĩkwatya ũmanyi witũ. Myolooto ya Mbivilia nĩtũsũvĩaa nũndũ nĩtũtetheeasya kũosya nesa ũvoo ũla twakwata nĩ kana tũmanye kĩla kya wʼo na kĩla kĩte kya wʼo na tũyĩka motwi maseo. w18.08 7 ¶19

Tũvatisawa nĩ kana twonyʼe andũ onthe kana twĩ ma Yeova, na kana nĩtũmwĩnyivĩsye na ngenda. O nake Yesũ nĩweekie ũndũ ta ũsu yĩla wavatisiwe. Ĩvinda yĩu no ta watavasya Yeova atĩĩ: “Nĩngũtana kwĩka kwenda kwaku, we Ngai wakwa.” (Sav. 40:7, 8) Yeova eewie ata yĩla Yesũ wavatisiwe? Mbivilia yaĩtye: “Na Yesũ, avatiswa, ambata oyu kuma manzĩnĩ: na sisya, matu mamũvingũkĩa, na oona Veva wa Ngai [ũitheea] ta ĩvũĩ, na [wamũvũĩla]; na sisya, wasya wauma matunĩ, ũkyasya, Ũũ nĩwe Mwana wakwa mwendwa, ũla nendeeawʼa nĩwe.” (Mt. 3:16, 17) O na kau mbeenĩ Yesũ no wamũthũkũmaa Ĩthe wake wa ĩtunĩ, Yeova nĩwatanĩie mũno kwona Mwana wake eeyumya vyũ na ngenda eke kwenda kwake. O ta ũu, Yeova nũtanaa yĩla tweeyumya tũmũthũkũme, na ndakaema kũtũathima.—Sav. 149:4. w18.07 23 ¶4-5

Mose aitũmĩa ndeto “nĩtũũmumĩsya” nũtonya kwĩthĩwa eewetaa we mwene na Aluni. Ndeto isu syake syoonanisye kana ndaanenga Yeova ndaĩa o na vanini, ũla nĩwe weekĩte kyama kĩu. Ĩandĩko ya Savuli 106:32, 33 yaĩtye ũũ: ‘O na ĩngĩ mamũthatĩsya manzĩnĩ ma Meliva, kwondũ wa ũu nĩkwaendie naĩ kwa Mose kwondũ woo; nĩkwĩthĩwa nĩmathatisye veva wake, na aneena na ilomo syake vate kũsũanĩa.’ (Mot. 27:14) Kwoou o na kau tũitonya kũweta vyũ nĩ kyaũ kyatumie Yeova athata, kĩla twĩsĩ nĩ kana Mose ndaanenga Yeova ndaĩa ĩla ĩmwaĩlĩte. Yeova atavisye Mose na Aluni atĩĩ: “Nĩmwangʼendeie ndeto yakwa.” (Mot. 20:24) Vai nzika kana ĩsu yaĩ naĩ ngito! Navu mbeenĩ, Yeova nĩwavatie nzyawa nima ya Aisilaeli kũlika nthĩ ya Kanaani nũndũ wa ũlei woo. (Mot. 14:26-30, 34) Kwoou Ngai ooseie Mose ĩtambya o yĩla wooseie asu angĩ nũndũ o nake nĩwamũngʼendeie. Ndaaĩtĩkĩlwʼa kũlika Nthĩ ya Watho. w18.07 14 ¶9, 12; 15 ¶13

We no wĩyĩime maũndũ amwe mate mavatane nĩ kana ndũkalulutĩkye mwana-a-asa wĩ na wasya wa ngoo wĩ kĩvathũkanyʼo na waku? Vate nzika no wĩke ũu. Ana-a-asa amwe maitũ maĩ athengi matanamba kwĩmanyĩsya ũwʼo, ĩndĩ meemanyĩsya matwʼa vyũ kũekana na ũkĩ. Yo ve ũmwe witũ wĩsa kwenda kũtuma mwana-a-asa asyokea kĩmanyĩo kĩthũku waĩ nakyo na kĩu kĩyananga ngwatanĩo yake na Yeova? Tũyĩsa kwenda vathi ũu. (1 Ako. 6:9, 10) Kwoou tũkathokya mwana-a-asa kwitũ na tũimũthingʼĩĩsya anywʼe ũkĩ ate kwenda, twĩthĩwa tũyonanyʼa kana tũimwendete. Timotheo angĩe kũvikya myaka 20, kana avĩtũkĩtye o vanini, nĩweetĩkĩlile kũmĩĩsya woo wa kwaĩkwa nĩ kana ndakalulutĩkye Ayuti ala waendete kũtavya ũvoo. Eekie ũu nũndũ aĩ na woni o ũla Vaulo waĩ nawʼo. (Meko 16:3; 1 Ako. 9:19-23) We nĩwĩyumĩtye o ta Timotheo wĩyĩime maũndũ mana kwondũ wa ala angĩ? w18.06 18-19 ¶12-13

Onthe ala matwʼĩkĩte athaithi ma Yeova makusĩtwʼe nĩwe. Asiasya ala me na ngoo nzeo na aimaete o kavola ũthaithinĩ wa wʼo. (Yoa. 6:44) Yĩla wakomana na mũndũ ũte Ngũsĩ ya mbee, wĩthĩawa wĩsĩ maũndũ meana ĩũlũ wake? Eka ĩsyĩtwa yake na wũmbo wake, ti ta ve kĩngĩ wĩthĩawa wĩsĩ. Ĩndĩ ũu tiwʼo vethĩawa vailye wakomana na mũndũ wĩsĩ Yeova na ũmwendete. Wĩthĩawa wĩsĩ maũndũ maingĩ ĩũlũ wake o na ethĩwe aeiwe ata, aumĩte nthĩ yĩva, mbaĩ yĩva, kana aatĩĩaa syĩthĩo syĩva. Nake ethĩawa o esĩ maũndũ maingĩ ĩũlũ waku! Kwa ngelekanyʼo, ndũkuaa ndatĩka kũmanya kaĩ mũneenaa kĩthyomo kĩmwe, nakyo nĩ kĩla “kĩthyomo kĩtheu” kya ũwʼo. Nũndũ wa ũu, nĩmwĩthĩawa mwĩsĩ kana inywʼelĩ nĩmũĩkĩĩaa kana kwĩ Ngai, mũatĩĩaa myolooto ĩvwʼanene mĩkalĩlenĩ yenyu, mwĩ na wĩkwatyo ũvwʼanene, na maũndũ angĩ maingangĩ. Asu nĩmo maũndũ ala ma vata vyũ waĩle kũmanya ĩũlũ wa mũndũ, na nĩmo matumaa mũĩkĩĩanĩa na makatuma mwĩwʼa mwĩ eanĩe mwĩ vamwe. O na nĩmo matumaa mũtuma ndũũ ya wʼo na ĩtesa kũthela. w18.12 21 ¶9-10

Klĩsto nĩwatetheeisye nzama ĩla ĩtongoesye yatwʼa kana ti lasima Aklĩsto mate Ayuti maĩkwe. (Meko 15:19, 20) Ĩndĩ o na vavĩtĩte myaka yĩana ũna kuma ũtwi ũsu weekwa, Aklĩsto ala maĩ Ayuti no maendeee kwaĩka imwana syoo. No twĩkũlye, ‘Nĩkĩ we Yesũ waekie thĩna ũsu ũendeee kwa ĩvinda yĩasavĩte ũu o esĩ kana kĩkwʼũ kyake nĩkyavetie Mĩao ya Mose?’ (Ako. 2:13, 14) Andũ amwe nĩmakuaa ĩvinda maikaaelewa nesa nĩkĩ ũalyũku mũna wĩkiwe. Kwoou Aklĩsto Ayuti maĩ na vata wa kũnewa ĩvinda maikaatwʼĩka nĩmaalyũla woni woo vyũ. (Yoa. 16:12) Amwe nĩmaemawa nĩ kwĩtĩkĩla kana nzaĩko nĩyaekie kwoswa ta ũmwe katĩ wa maũndũ ala moonanasya Ngai nĩwamatalaa ta andũ make ma mwanya. (Mwa. 17:9-12) Angĩ namo maemawa nĩ kwĩkala me kĩvathũkanyʼo na Ayuti ala angĩ nũndũ makĩaa kũthĩnwʼa. (Aka. 6:12) Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, Klĩsto nĩwanenganie myolooto ĩngĩ ĩkonetye ũndũ ũsu aitũmĩa valũa ila syaandĩkiwe nĩ Vaulo.—Alo. 2:28, 29; Aka. 3:23-25. w18.10 24-25 ¶10-12

Kaiava atũmie asikalĩ mamũkwate Yesũ kwĩ kĩvindu. Ĩndĩ Yesũ nĩweesĩ mũvango ũsu. Nĩkyo kĩtumi ũla ũtukũ waĩe lĩu ya mũthya vamwe na atũmwa make wameie makue mbyũ. Mbyũ ilĩ nĩsyatoetye kũmamanyĩsya ĩsomo ya vata. (Luka 22:36-38) Ũtukũ ũsu Vetelo nĩwatemie ũmwe wa ala mookĩte kũkwata Yesũ na ũvyũ. No nginya ethĩwe aũmĩie mũno oona Yesũ okĩte kũkwatwa kwĩ kĩvindu nake nde ĩvĩtyo wĩkĩte. (Yoa. 18:10) Ĩndĩ Yesũ eeie Vetelo atĩĩ: “Tũngĩa ũvyũ waku vandũ vawʼo: nũndũ onthe ala makwataa ũvyũ makaanangwa na ũvyũ.” (Mt. 26:52, 53) Ũndũ ũsu mũito Yesũ wamanyĩisye nĩwoosanĩte nesa vyũ na mboya ĩla waĩ anavoya ũtukũ ũsu akasya kana amanyĩwʼa make mayaĩle kwĩthĩwa kĩlungu kya nthĩ ĩno. (Yoa. 17:16) Oonanisye kana Ngai nĩwe waĩle kũekewa wĩa wa kũmina ũsili ũte wa katĩ. Nũndũ wa ũu, ithyĩ tũendeeaa kwĩkala twĩ na mũuo na ngwatanĩo. Nake Yeova asisya ũndũ nthĩ ĩno yusĩe ithokoo, no nginya ethĩwe atanaa mũno oona andũ make me na mũuo.—Nzev. 3:17. w18.06 6-7 ¶13-14, 16

Ũndũ ũla ũngĩ Satani wĩkaa eka kũtũmĩa mawũĩ nĩ kũtũthĩnyʼa na kũtũtelemya nĩ kana tũeke kũlũmanyʼa na Yeova. Kwa ngelekanyʼo, no atume silikalĩ ikũna maluvuku wĩa witũ wa kũtavanyʼa. Kana o akatuma ala tũthũkũmaa namo kana ala tũsomaa namo matũneenea naĩ nũndũ wa kũatĩĩa myolooto ya Mbivilia. (1 Vet. 4:4) Na no atume andũ ma mũsyĩ mambĩĩa kũtũtũla ngoo tũikathi maũmbanonĩ, o na kau no kwĩthĩwa mayĩka ũu mate na ũthũku naitũ. (Mt. 10:36) Tũtonya kwĩka ata Satani ndakatũvalũkye na maũndũ asu? Ũndũ wa mbee nĩ kwĩkala twĩsĩ kana nũndũ Satani nũkwatĩtye kaũ naitũ, ndaema kũtũthĩnyʼa. (Ũvu. 2:10) Ũndũ wa kelĩ nĩ kũelewa nĩkĩ Satani ũtũthĩnasya. Aasya tũmũthũkũmaa Yeova o ĩla maũndũ maitũ maendeee nesa. Kwosana nake, tũkavinyĩĩwa tũilea kũmũtia Ngai. (Yovu 1:9-11; 2:4, 5) Ũndũ wa katatũ nĩ kũmanya kana no nginya tũmwĩkwatye Yeova atũnenge vinya. Manya kana nde ĩndĩ ũkatũtia.—Aevl. 13:5. w18.05 26 ¶14

Nĩtũtonya kwĩthĩwa twonaa ũvoo ũla tũtavanasya wa Ũsumbĩ ta ũtakiitaa ngoo sya andũ, ĩndĩ tũyaĩle o na vanini kũvũthya kĩla wĩa ũsu wĩanĩasya. Kũneena ũla wʼo, andũ aingĩ maitwĩthukĩĩasya, ĩndĩ nĩmethĩawa matũsyaĩĩsye. Nĩmonaa kana twĩkĩaa ngũa nesa, twĩthĩawa twĩ auu, na twĩ atanu. Nũndũ nĩtwĩkuaa nesa, andũ amwe nĩmatonya kwĩkala makesa kwĩthĩa twĩ aseo, no mo matũeleawa naĩ. Mwana-a-asa Sergio na mũka, Olinda, ala nĩ mavainia, maeleetye atĩĩ: “Ve kavinda twekalangile tũteũthi vandũ twaũngamaa. Ĩla twesie kũsyoka vau avĩti matũkũlasya, ‘Mũnambĩte kwaĩa va? Ko tũteĩla kũmwona tene!’” Vai nzika kana ethĩwa tũkaendeea kũvanda mbeũ sya Ũsumbĩ ‘tũteũsiĩĩa kwʼoko kwitũ,’ tũkeethĩawa tũianĩsya kĩanda kya vata mũno wĩanĩ wa kũnengane “ũkũsĩ kwa mbaĩ syonthe.” (Mt. 24:14) Na ũndũ wa vata vyũ nĩ kana tũkekalaa twĩ na ũtanu mwingĩ nũndũ wa kũmanya kana nĩtũũmwendeesya Yeova, nũndũ we nĩwendete onthe ala ‘masyaaa ũsyao me na wũmĩĩsyo’!—Luka 8:15. w18.05 16 ¶16-18

Yeova nĩ Ngai ũthangaasya ala angĩ, na ethĩĩtwe ayĩka ũu kuma mũthenya ũla naĩ yalikile andũnĩ. Atamu na Eva makililye mavĩtya oou me mũũndanĩ wa Eteni, Yeova anengane wathani ũkathangaasya nzyawa syoo. Ĩla andũ maeleiwe wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo 3:15, nĩwamanengie wĩkwatyo wa kana mũthenya ũmwe “nzoka ĩla ngũũ,” nayo nĩ Satani ũla Ndevili, ĩkaanangwa vamwe na mawĩa mayo. (Ũvu. 12:9; 1 Yoa. 3:8) Noa aĩ mũthũkũmi wa Yeova ĩndĩ atwĩe katĩ wa andũ matamwendete Ngai, na ala mamũthaithaa Yeova take no ala make. Andũ maĩ angʼendu na maĩ na mwĩkalĩle mũthũku mũno wa ũlaalai. Nũndũ wa ũu, Noa aĩ atonya kũkwʼa ngoo. (Mwa. 6:4, 5, 9, 11; Yuta 6) Ĩndĩ Yeova eeie Noa nũkwananga nthĩ ĩsu nthũku na amũtavya ũndũ ũkwĩka nĩ kana avonoke e na andũ make. (Mwa. 6:13-18) Kĩu kyatumie Noa amanya nesa kana Yeova nĩ Ngai ũthangaasya angĩ. w18.04 15 ¶1-2

Twĩthĩwa tũivĩtya tũkasũanĩa kana ithyĩ tũitonya kũthangaasya mũndũ aĩ nũndũ twĩ akilu. Ti maũndũ maingĩ mendekaa nĩ kana tũthangaasye mũndũ. Mavinda maingĩ wĩthĩaa kũkethya mũndũ na ũthyũ mũtanu nĩkũtoetye. Mũndũ ũsu ũngĩ akaũketheka ate mũtanu, ũmanya ve thĩna, na kwoou no ũmwĩkĩe vinya o kwa kũmwĩthukĩĩsya. (Yak. 1:19) No tũthangaasye mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ĩla wĩ na vata wa kũkiakiwʼa. Mũsumbĩ Solomoni aisye atĩĩ: “Ndeto ĩla yaneenwa ĩvindanĩ yaĩlĩte yĩthĩawa yĩ nzeo! Ũthyũ mũtanu nĩwĩwʼĩthasya ngoo mũyo, na ũvoo mũseo nũvuũkasya mũndũ.” (Nth. 15:23, 30, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Vaulo oonanisye kana o na kwina mbathi sya Ũsumbĩ twĩ vamwe no kũtũthangaasye. (Ako. 3:16; Meko 16:25) Kũthangaanyʼa kwĩendeea kwĩthĩwa kwĩ kwa vata o ũndũ tũkwona mũthenya wa Yeova “ũkĩthengeea.”—Aevl. 10:25. w18.04 23 ¶16; 24 ¶18-19