Mwei wa 5

Nũndũ Yeova nũtwendete, nĩweetĩkĩlilye ala Mavuku ana ma Ũvoo Mũseo maandĩkwe Ndetonĩ yake nĩ kana matũtetheesye kũkwata ũmanyi ĩũlũ wa Mwana wake. Mavuku asu nĩmaeleetye thayũ wa Yesũ e vaa ĩũlũ wa nthĩ vamwe na ũtavany’a wake. O na nĩmatũtavĩtye maũndũ ala Yesũ wawetie, ala weekie, na ũndũ weew’aa. Mavuku asu ana nĩmatũtetheeasya ‘kũsũanĩa mũno’ ngelekany’o ya Yesũ. Kwa w’o, me na nyaaĩ ila Yesũ watũtiĩe. Kwoou yĩla twamasoma, nĩtũkwataa ũmanyi mwingangĩ ĩũlũ wa Yesũ. Na kĩu kĩtumaa tũatĩĩa nyaaĩ syake nesa. Nĩ kana tũtetheke vyũ nĩ kĩla kĩ Mavukunĩ ma Ũvoo Mũseo, ve maũndũ angĩ twaĩle kwĩka eka o kũmasoma. Nĩtwaĩle kwosa ĩvinda yĩtoetye ya kwĩmanyĩsya nesa na kũsũanĩa kwa ũliku maũndũ ala tweemanyĩsya. (Sianĩsya na Yosua 1:8.) Elewa nesa ngewa ĩla ũũsoma Mavukunĩ asu ma Ũvoo Mũseo. Kũna visa kĩlĩkonĩ wone na ũyĩw’a kĩla kyaendeee. Ĩka ũkunĩkĩli mavukunĩ ala tũnengetwe nĩ ũseũvyo wa Yeova. w21.04 4-5 ¶11-13

Myaka maana maingĩ Yesũ ataaũka kũũ nthĩ, Yeova nĩwawetie Ndetonĩ yake kana Masia akavũnyanĩwa na ilungu 30 sya vetha. (Nzek. 11:12, 13) Maandĩko moonanisye kana mũvũnyanĩi ũsu akeethĩwa e ũmwe wa anyanya make anene. (Sav. 41:9) O na ĩngĩ, mwathani Nzekalia aandĩkie: “Mũkũne mũĩthi, na malondu makanyaĩĩka.” (Nzek. 13:7) Ĩndĩ ala maĩ na ngoo nzeo mayaĩ mesa kũlulutĩkw’a nĩ maũndũ asu. Kĩvathũkany’o na ũu, mũĩkĩĩo woo waaĩle kũlũlũmĩĩla moona ũndũ mawathani asu mekwĩanĩw’a nĩ Yesũ. Thĩna ũsu wĩ kw’o ũmũnthĩ? Ĩĩ. Ĩvindanĩ yĩĩ yitũ, Ngũsĩ imwe syĩsĩkĩe mũno nitiĩte ũw’o, ikatw’ĩka akaĩi ma mũĩkĩĩo, na ikatata kũtava ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe. Akaĩi asu ma mũĩkĩĩo nĩmanyaĩĩkĩtye maũvoo mathũku, kana me na ũw’o nũsu, na ũvũngũ mũthei ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova matũmĩĩte syĩndũ sya kũnyaĩĩkya maũvoo na Indaneti. Ĩndĩ ala me na ngoo nzeo mailulutĩkaa. Nĩmethĩawa mesĩ nesa kana Mbivilia nĩyathanie kana maũndũ ta asu makeekĩka.​—Mt. 24:24; 2 Vet. 2:18-22. w21.05 11 ¶12; 12-13 ¶18-19

Maandĩko mawetete ũtheinĩ kana ũmanyi wa ũla w’o ũendeeaa kwongeleka o kavola kwa kavola. (Ako. 1:9, 10) Yeova avuanasya ũw’o kavola kwa kavola, na nĩtwaĩle kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye kweteela nginya kyeni kya ũla w’o kĩtũkenee mũnango. Yĩla ala matongoetye mamanya kana nĩtwaĩle kwĩka ũalyũku ĩũlũ wa ũndũ tũnaeleawa ũw’o mũna, nĩmekaa ũalyũku ũsu mate kwananga ĩvinda. Ndĩni mbingĩ ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto syĩkaa moalyũku nĩ kana syendeesye aatĩĩi masyo kana nthĩ ĩno, ĩndĩ ũseũvyo wa Yeova wĩkaa moalyũku nĩ kana ũtũthengeanĩsye na Ngai, na ũitũtetheesya kũatĩĩa nesa nzĩa ya ũthaithi ĩla Yesũ wambĩĩisye. (Yak. 4:4) Tũyĩkaa moalyũku asu atĩ nĩkwĩthĩwa mawoni ma andũ aingĩ nĩmaalyũkĩte, ĩndĩ tũmekaa nũndũ nĩtwaelewa Maandĩko nesanga. Vate nzika, nĩtwendete ũw’o mũno!​—1 Ath. 2:3, 4. w21.10 22 ¶12

Nĩ kyaũ ũtonya kwĩka yĩla ũkwĩw’a ta vate mũndũ ũlũnganaa naku? Sũanĩa mũno ũndũ Yeova ũkũtetheeasya. (Sav. 55:22) Kĩu kĩkatumaa ũmanya kana ndwĩ weka. O na ĩngĩ, sũanĩa ũndũ Yeova ũtetheetye ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala mew’aa ta me oka. (1 Vet. 5:9, 10) Mwana-a-asa wĩtawa Hiroshi no we wĩthĩĩtwe e Ngũsĩ kwoo kwa myaka mingĩ, na aĩtye: “Kũmanya kana ithyonthe twĩkaa kyonthe kĩla tũtonya tũmũthũkũme Yeova nĩkũthangaasya ala, o takwa, mate na andũ angĩ Ngũsĩ kwoo.” O na ĩngĩ, ĩthĩwa na mũvango mũseo wa kwĩkaa maũndũ ma kĩ-veva. Ũndũ ũmwe ũtonya kwĩka nĩ kũmũtavasya Yeova ũndũ ũkwĩw’a ũteũmũvitha kĩndũ. Nĩ ũndũ wa vata ũsomae Ndeto ya Ngai kĩla ĩvinda, na ũivindĩĩasya mũno ngewa ila syonanĩtye ũndũ Yeova ũkwendete. Aklĩsto amwe nĩmekĩaa kĩlĩkonĩ maandĩko mana matonya kũmakiakisya, ta Savuli 27:10 na Isaia 41:10. Namo angĩ methĩĩte kana kwĩthukĩĩsya ilungu ila ilekotiĩtwe yĩla mekwĩyũmbanĩsya maũmbano kana meũsoma Mbivilia, nĩkũmatetheeasya maikew’e ta me oka. w21.06 9-10 ¶5-8

Nĩwĩthwa wĩ na kyeva nũndũ wa kũkw’ĩĩwa nĩ mũndũ wendete? Osa ĩvinda ũlũlũmĩĩlye mũĩkĩĩo waku nthĩnĩ wa wĩkwatyo wa ũthayũũkyo kwa kũsoma ngewa syĩ Mbivilianĩ sya amwe mathayũũkiw’e. Nĩwĩthwa wĩ na kyeva nũndũ wa kwona mũndũ wa mũsyĩ aitengwa? Ĩmanyĩsye Mbivilia nĩ kana wĩyĩĩkĩĩthye kana mavinda onthe nzĩa ya Ngai ya kumya ũkany’o nĩyo nzeo vyũ. O na ethĩwa ũkomanĩte na thĩna ũilye ata, tũmĩa mwanya ũsu kwaka mũĩkĩĩo waku. Mũtulũĩle Yeova ngoo yaku yonthe. Na mwa, ndũkatate kwĩvathana na ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku. (Nth. 18:1) Ĩka maũndũ ala meũkũtetheesya ũendeee kũmĩĩsya, o na ethĩwa wĩmeka ũĩĩte. (Sav. 126:5, 6) Ndũkaeke kũendaa maũmbanonĩ, kũtavanasya, na kũsomaa Mbivilia. Na endeea kũsũanĩa maũndũ maseo ala Yeova ũkwathĩte. O ũndũ ũkwĩyonea mũnango ũndũ Yeova ũkũtetheeasya, now’o ũkamũĩkĩĩaa mũnango. w21.11 23 ¶11; 24 ¶17

Nĩ ũndũ wĩva ũtumaa amanyĩw’a ma Yesũ metwa “tũũ tũnini”? Mo naaũ monekaa me ma vata nĩ nthĩ? Nĩ ala athwii, me nguma, na me ũkũmũ. Amanyĩw’a ma Yesũ mayĩthĩawa mailye ũu, na ũu ũtumaa andũ ma nthĩ mamona ta twĩndũ “tũnini” tũte vata na tũte nguma. (1 Ako. 1:26-29) Ĩndĩ Yeova ndamonaa ũu. Nĩkĩ Yesũ watwie kũneenea ala metĩtwe “tũũ tũnini”? Kĩtumi nũndũ amanyĩw’a make maĩ manamũkũlya: “Nũũ mũnene Ũsumbĩnĩ wa ĩtu?” (Mt. 18:1) Ayuti aingĩ ĩvindanĩ ya Yesũ moonaa ũkũmũ kana ũnene new’o ũndũ ũla wa vata. Mũsomi ũmwe aĩtye: “Vai kĩndũ aũme mamanthaa ta ndaĩa na nguma.” Yesũ nĩweesĩ kana Ayuti nĩmendete kwĩnenevya mũno ĩũlũ wa ala angĩ, na kwoou yaĩ no nginya amanyĩw’a make mekĩe kĩthito mũno mavete veva wa masindano ngoonĩ syoo. w21.06 20 ¶2; 21 ¶6, 8-9

Mũtũmwa Vaulo nĩwatiĩe atumĩa ala angĩ ngelekany’o nzeo. Kwa ngelekany’o, nĩwanengie ana-a-asa ma Thesalonika ũtao yĩla maĩ na vata naw’o. Ĩndĩ valũanĩ ila wamaandĩkĩie, ambie kũmakatha nũndũ wa wĩa ũla matethetye nũndũ wa mũĩkĩĩo, ũndũ meekĩaa kĩthito me na wendo, vamwe na wũmĩĩsyo woo. O na ĩngĩ, nĩwasũanĩie ĩũlũ wa maũndũ moo, na amatavya kana nĩweesĩ mai laisi, na kana nĩweesĩ maendeee kũmĩĩsya kũthĩnw’a. (1 Ath. 1:3; 2 Ath. 1:4) O na nĩwatavisye ana-a-asa asu kana maĩ ngelekany’o nzeo kwa Aklĩsto ala angĩ. (1 Ath. 1:8, 9) Na nũndũ Vaulo nĩwamakathie kuma ngoonĩ, ũndũ ũsu no nginya wĩthĩwe wamatanĩthisye mũno! Vayaĩ na nzika o na vanini kana Vaulo nĩwendete ana-a-asa make mũno vyũ. Na kĩu nĩkyo kĩtumi valũanĩ syake syelĩ wanengie ana-a-asa ma Thesalonika ũtao ũtonya kũmatethya.​—1 Ath. 4:1, 3-5, 11; 2 Ath. 3:11, 12. w22.02 15 ¶6

Satani atũmĩaa atongoi ma ndĩni sya ũvũngũ kwasya kana Yeova nde tei na nĩwe ũtumaa andũ mathĩna. O na atongoi amwe maasya kana yĩla syana syakw’a, Ngai nĩwe ũsyosie nũndũ nũkwendaa alaĩka aingangĩ ĩtunĩ. Kĩu kote kĩvũthya kĩnene mũno! Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana Yeova ndailye ũu. Yĩla twakwatwa nĩ ũwau mũthũku, kana yĩla twakw’ĩĩwa nĩ mwendwa witũ, tũimũtũlaa Ngai mũtĩ. Kĩvathũkany’o na ũu, nĩtwĩthĩawa na mũĩkĩĩo kana mũthenya ũmwe akalũnga maũndũ. Na eka ũu, tũtavasya onthe ala matonya kwĩthukĩĩsya kana Yeova nĩ Ngai wĩ wendo. Kĩu kĩtumaa ethĩwa na ũndũ wa kũsũngĩa ũla ũmũvũthasya. (Nth. 27:11) Yeova nĩ Ngai wĩ ĩnee yingĩ. Nũthĩnĩkaa mũno oona tũithĩna nũndũ wa kũthĩnw’a nĩ andũ, ũwau, kana mawonzu maitũ. (Sav. 22:23, 24) Yeova nũeleawa woo ũla twĩ naw’o; nĩwendaa kũũmina, na akaũmina.​—Sianĩsya na Kuma 3:7, 8; Isaia 63:9. w21.07 9-10 ¶9-10

Andũ ala ewi makilyĩ manakwata ndaĩa ĩla nene kwĩ syonthe, nayo nĩ mwanya wa kũmwenda Yeova na kũmũthaitha tene na tene! Yesũ akavetanga mathĩna onthe ala mookie yĩla Atamu na Eva matwie kũtia mũsyĩ wa Ngai. O na ĩngĩ, Yeova akathayũũkya andũ milioni mbingĩ na aimanenga mwanya wa kũtanĩa thayũ tene na tene me ĩũlũ wa nthĩ nzaũ, na mate na thĩna o na ũmwe wa mwĩĩ. (Luka 23:42, 43) Yĩla andũ makavetewa naĩ vyũ, kĩla ũmwe akeethĩwa akwata “nguma na ndaĩa” ĩla ĩwetetwe Mbivilianĩ. Ethĩwa wĩ wa “ĩkomano ĩnene,” wĩ na wĩkwatyo mũseo ta kĩ! (Ũvu. 7:9) Ngai nũkwendete, na endaa wĩthĩwe wĩ wa mũsyĩ wake. Kwoou ĩka kyonthe kĩla ũtonya ũmwendeesye. Kĩla mũthenya ĩkalaa ũlilikene mawatho ma Ngai. Tũngaa mũvea nũndũ wa mwanya ũla ũkwatĩte wa kũmũthaitha Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, na ĩthĩawa na mea maingĩ ma kwona ĩvinda yĩla ũkamũtaĩa tene na tene! w21.08 7 ¶18-19

Mwathani Yelemia aendeeie kũtavany’a kwa myaka mingĩ, o na kau andũ amwe mayendeeaw’a nĩ ũvoo wake na angĩ nĩmamũvĩngaa. O na ve ĩvinda waũmĩiw’e mũno nĩ “kĩvũthya na ntheko” sya ala mamũvĩngaa nginya eew’a kũeka kũtavany’a. (Yel. 20:8, 9) Ĩndĩ ndaakw’a ngoo! Nĩ kyaũ kyamũtetheeisye kũvĩndũa mosũanĩo make na kũtanĩa ũtavany’a wake? Atũngie kĩlĩko kyake maũndũnĩ elĩ ma vata. Mbee, ũvoo ũla Ngai wamũtũmĩte akatavye andũ make waĩ wa kũmanenga ‘wĩkwatyo mũminũkĩlyonĩ woo.’ (Yel. 29:11) Kelĩ, eetanĩaw’a na ĩsyĩtwa ya Yeova. (Yel. 15:16) O naitũ tũtwaĩaa andũ ũvoo wa wĩkwatyo nũndũ nthĩ ĩno yusũĩte maũndũ ma kũtũla ngoo. O na ĩngĩ, twĩtanĩaw’a na ĩsyĩtwa ya Yeova nũndũ twĩ Ngũsĩ syake. Yĩla twatũnga kĩlĩko kitũ maũndũnĩ asu, no tũendeee kwĩkala twĩ atanu, andũ methĩwe nĩmeũtwĩthukĩĩsya kana maitwĩthukĩĩsya. Kwoou ndũkakw’e ngoo o na ndũkanoe woona mũmanyĩw’a waku wa Mbivilia ate kwĩka maendeeo na mĩtũkĩ ũndũ ũkwendaa. Kũtw’ĩkĩthya andũ amanyĩw’a nĩkwendaa wũmĩĩsyo.​—Yak. 5:7, 8. w21.10 27 ¶12-13

O na ethĩwa tũmũthũkũmĩte Yeova ĩvinda yĩasavĩte ata, no nginya tũendeee kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo witũ. Nĩkĩ? Kĩtumi nũndũ twaema kwĩsũvĩa, mũĩkĩĩo witũ no wonze. O tondũ twonie, mũndũ wĩ na mũĩkĩĩo ethĩawa eyĩĩkĩĩthĩtye maũndũ ala matonekaa. Ĩndĩ nĩ laisi mũno tũkolwa nĩ maũndũ ala tũtamba kwona. Nĩkyo kĩtumi Vaulo waisye kana kũema kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo nĩyo “naĩ ĩla ĩtũvĩngĩsaa na mĩtũkĩ.” Kwoou tũtonya kwĩka ata nĩ kana mũĩkĩĩo witũ ũendeee kũlũlũmĩĩla? (2 Ath. 1:3) Ũndũ wa mbee, mwĩsũve Yeova kĩla ĩvinda aũnenge veva mũtheu. Nĩkĩ? Nũndũ mũĩkĩĩo nĩ kĩlungu kya ũsyao wa veva. (Aka. 5:22, 23) Tũitonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo witũ nthĩnĩ wa Mũmbi tũtatetheew’e nĩ veva wake mũtheu. Twaendeea kũmwĩtya veva ũsu, akatũnengae. (Luka 11:13) O na no tũmũvoye tũkamwĩa: “Twongeleele mũĩkĩĩo.” (Luka 17:5) O na ĩngĩ, ĩmanyĩasye Ndeto ya Ngai ũteũtĩĩa.​—Sav. 1:2, 3. w21.08 18-19 ¶16-18

Ve maũndũ maingĩ mũno andũ ala akũũ matonya kwĩanĩsya. O na kau nĩmatonya kwĩthĩwa mate na vinya ta tene, myaka ĩla mekalĩte nĩtumĩte makwata ũmanyi mwingĩ mũno. Na kwoou Yeova no amatũmĩe maũndũnĩ me kĩvathũkany’o. Mbivilia nĩwetete andũ aĩkĩĩku maendeeie kũmũthũkũma Yeova o na me akũũ. Kwa ngelekany’o, Mose aĩ na myaka 80 ũu yĩla wanyuviwe nĩ Yeova atw’ĩke mwathani wake na mũtongoi wa mbaĩ ya Isilaeli. O na yĩla Ndanieli ũtonya kwĩthĩwa aĩ na myaka 90 na kĩndũ, no watũmĩawa nĩ Yeova ta mwathani. O nake mũtũmwa Yoana nũtonya kwĩthĩwa aĩ na myaka 90 na kĩndũ yĩla waveveeiwe aandĩka ĩvuku ya Ũvuany’o. Nake Simeoni “aĩ mũlũngalu na nĩwamũkĩaa Ngai,” o na kau awetetwe o vanini Mbivilianĩ. Ĩndĩ Yeova nĩwamwĩsĩ nesa, na nĩwamũnengie ndaĩa ya kwona Yesũ e kaũkenge, na ya kwathana ĩũlũ wake na inyia wake.​—Luka 2:22, 25-35. w21.09 3-4 ¶5-7

Asyai nĩmaĩle kwĩsũvĩa maikaelekany’e kana kamwe na kala kangĩ, kana makũlye kana keke maũndũ katatonya. Maũndũ ta asu no matũle kana ngoo mũno. (Aev. 6:4) Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Sachiko aĩtye: “Mami endaa nĩkwate 100 ĩũlũ wa 100 mĩtianinĩ, ĩndĩ ndyaĩ nĩtonya kwĩka ũu. O na kau naminie sukulu myaka mingĩ mĩvĩtu, mavinda amwe no nĩkũlasya kana Yeova nũtanĩthaw’a nĩ kĩla namũnenga, o na ethĩwa nĩĩw’a ta neeka kyonthe kĩla ndonya.” Mũsumbĩ Ndaviti aisye kana we ndaaenda ‘maũndũ manene’ kana maũndũ mavĩtũkĩte ũtonyi wake. Na nũndũ aĩ na wĩnyivyo, ‘nĩwavindĩthisye na akilĩthya’ ngoo yake. (Sav. 131:2) Ndeto sya Ndaviti itonya kũmanyĩsya asyai kyaũ? Asyai no monany’e wĩnyivyo kwa kũlea kwĩthing’ĩĩsya meke maũndũ matatonya, kana kũsukumĩĩa syana syoo syĩke maũndũ itatonya. Asyai no matetheesye syana syoo ikew’a syĩ sya vata mamanya maũndũ ala itonya na mawonzu masyo, na ĩndĩ mayĩitetheesya syĩvangĩĩe maũndũ kwosana na ũtonyi wasyo. w21.07 21 ¶5-6

Yeova nũnengete kĩla ũmwe witũ ũthasyo wa kwĩnyuvĩa maũndũ. Kĩu kĩonany’a kana no tũnyuve kũmwĩw’a kana kũlea kũmwĩw’a. Ve amũika amwe maeiwe nĩ asyai mataĩ ngelekany’o nzeo, ĩndĩ nĩmanyuvaa kũmũthũkũma Yeova na kwĩkala malũmanĩtye nake. Namo angĩ, ala asyai moo matatie ũndũ matonya mamaee kwosana na myolooto ĩla yĩ Maandĩkonĩ, nĩmatiaa ũla w’o yĩla meana. Kwoou no nginya kĩla ũmwe witũ enyuvĩe kũmũthũkũma Yeova kana kũlea kũmũthũkũma. (Yos. 24:15) Nũndũ wa ũu, inyw’ĩ asyai ala mũũmĩĩte nũndũ wa kwona mwana wenyu aitia ũla w’o, tatai ũndũ mũtonya mũeke kwona ta inyw’ĩ mwĩ mavĩtyo! Mavinda amwe, mũsyai no anyuve kũtia ũw’o, o na vamwe na andũ make. (Sav. 27:10) Kĩu no kĩtume syana syake iũmĩa mũno, na kĩtumi nũndũ inoonaa ta we ngelekany’o ĩla syaĩle kũatĩĩa. Inyw’ĩ amũika, ethĩwa ve mũsyai ũmwe wenyu mũtenge, mwa ĩkalaai mwĩsĩ kana Yeova nĩwĩthĩawa esĩ nesa vyũ woo ũla mwĩ naw’o. Nũmwendete mũno na nũtanĩthaw’a mũno nĩ ũĩkĩĩku wenyu. O na ĩngĩ, lilikana kana tuue waatuma mũsyai waku anyuva kũmũtia Yeova. w21.09 27 ¶5-7

No tũelekany’e Mũklĩsto mũtenge na ĩlondu ĩwau yĩtonya kũkwatya ala angĩ ũwau. Ethĩawa e mũwau kĩ-veva. (Yak. 5:14) O tondũ mowau mana makwatanaw’a, o naw’o ũwau ũsu wa kĩ-veva no ũkwatanw’e mũno. Kwoou mavinda amwe wĩthĩaa nĩ lasima mũndũ ũsu mũwau avathanw’e na kĩkundi. Ũkany’o ũsu wonanasya kana Yeova nĩwendete athũkũmi ala angĩ make aĩkĩĩku, na no ũtetheesye ũla wĩkĩte naĩ amanye kana nũvĩtĩtye na ayenda kwĩlila. Ũla mũtenge no aendeee kũthi maũmbanonĩ nĩ kana aĩthw’e kĩ-veva na mũĩkĩĩo wake ũilũlũmĩĩlw’a. O na no eloele JW Broadcasting^® na akakwata mavuku kwondũ wa kwĩmanyĩsya e weka. Na atumĩa moona nĩwĩkĩte moalyũku, no mamũnengae ũtao mavinda kwa mavinda ũmũtetheesye kũtũngĩĩa ngwatanĩo yake na Yeova, nĩ kana ese kũtw’ĩka ĩngĩ ũmwe wa Ngũsĩ syake. w21.10 10 ¶9, 11

Ũmũnthĩ tũatĩĩaa nzĩa ya ũthaithi ĩla yatiiwe nĩ kĩkundi kya Kĩklĩsto kya ĩvinda ya atũmwa. Kwa ngelekany’o, ũseũvyo witũ ũatĩĩaa mĩvango ĩla yambĩĩw’e nĩ atũmwa. Nĩtwĩthĩawa na asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko, atumĩa, na atetheesya ma ikundi. (Avi. 1:1; Tito 1:5) O na ĩngĩ, twĩthĩawa na woni ta woo ĩũlũ wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ na mũtwaano, kũnenga nthakame ndaĩa, na twĩthĩawa na wendi ta woo wa kũsũvĩa kĩkundi kĩikavukw’e nĩ eki ma naĩ ala mate kwenda kwĩlila. (Meko 15:28, 29; 1 Ako. 5:11-13; 6:9, 10; Aevl. 13:4) Mbivilia nĩwetete ũtheinĩ ĩkasya ve “mũĩkĩĩo ũmwe” ũla Ngai wĩtĩkĩlĩte. (Aev. 4:4-6) Mwa nĩ ndaĩa nene ta kĩ kwĩthĩwa twĩ amwe ma andũ ma Yeova, na kũmanya ũw’o ĩũlũ wake na ieleelo syake! Ekai tũendeee kũlũmya ũw’o vyũ tũte na nzika. w21.10 22-23 ¶15-17

Mũsumbĩ Yeosavati nĩwakomanie na thĩna mũnene mũno. Nguthu nene ya ita sya Aamimoni, Amoavi, na aũme ma kĩĩma kya Seili nĩmamũvithũkĩie we, mũsyĩ wake, na andũ ma mbaĩ yake. (2 Mav. 20:1, 2) We Yeosavati eekie ata? Amwĩkwatisye Yeova amũtetheesye na aimũnenga vinya. Mboya ĩla wavoyie enyivĩtye yĩ nthĩnĩ wa 2 Mavinda 20:5-12, nĩyonanĩtye ũndũ wamwĩkwatĩtye Ĩthe wake wa ĩtunĩ mũno wĩana. Yeova atũmĩie Mũlivai weetawa Yaanzieli kũsũngĩa mboya ya Yeosavati kwa kũmũtavya ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. Nũndũ Yeosavati nĩwamwĩkwatĩtye Ngai wake vyũ, eekie o ũndũ wataviw’e. Yĩla we na andũ make maendie kũkomana na amaitha, ndaaia mbee asikalĩ ala maĩ na ũtũĩka kaũnĩ, ĩndĩ aiie mbee aini o na mate na mĩio ya kaũ. Nake Yeova ndaamũsonokya; amaitha asu masindiwe vyũ.​—2 Mav. 20:18-23. w21.11 15-16 ¶6-7

Yĩla twakwatwa nĩ matatwa, no twĩkale tũte na nzika kana Yeova akaendeeaa kũtũtetheesya nĩ kana tũendeee kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo nake. (2 Ako. 4:7-9) No twĩthĩwe na mũĩkĩĩo vyũ kana Yeova eendeea kũtwony’a ũseo wake wĩ wendo, o tondũ mũandĩki wa Savuli watũĩkĩĩthisye. Aisye: “Itho ya Yeova yĩketeeaa ala mamũkĩaa, ala mekwatasya ũseo wake wĩ wendo.” (Sav. 33:18-22) Tũtanambĩĩa kũmũthũkũma Yeova, nĩwatwendete o ũndũ wĩthĩawa endete andũ onthe. Ĩndĩ yĩla twatw’ĩkie athaithi make, nĩtwasyokie twambĩĩa kũtetheka nĩ ũseo wake wĩ wendo. Ũseo ũsu wĩ wendo ũtumaa Yeova atũsũvĩa. Ndakatũlekya nongi na akeanĩsya maũndũ onthe maseo ala ũtwathĩte. We atwendeaa ũseo! (Sav. 46:1, 2, 7) Kwoou o na twakwatwa nĩ ĩtatwa yĩilye ata, ekai twĩkale tũte na nzika kana Yeova akatũnengae vinya ũla tũkwenda nĩ kana tũendeee kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo nake. w21.11 7 ¶17-18

Aingĩ maitũ nĩtwonete andũ mekalaa mathatĩe mũndũ mathũkũmaa nake, masomaa nake, kana o mũndũ wa mũsyĩ. Na amwe no moveee ũthatu ũsu kwa myaka mingĩ! Nũũlilikana yĩla ana-a-ĩthe ĩkũmi ma Yosevu mooveeie ũthatu ngoonĩ syoo? Kĩu nĩkyatumie mamwĩka ũndũ mũthũku mũno. (Mwa. 37:2-8, 25-28) Ĩndĩ we Yosevu ndaamakua naĩ! Ĩvinda yĩla wesie kwĩthĩwa na ũkũmũ na ũtonyi wa kwĩyĩĩvanĩsya, nĩwamew’ĩie tei. We ndaaoveea ũthatu ngoonĩ. Vandũ va ũu, eekie kwosana na ũtao ũla wesie kũandĩkwa nthĩnĩ wa Alivai 19:18. (Mwa. 50:19-⁠21) Aklĩsto ala mekwenda kũmwendeesya Ngai no matetheke mũno maatĩĩa ngelekany’o ya Yosevu, ũla waekeie ana-a-ĩthe vandũ va kwoveea ũthatu ngoonĩ kana kwĩyĩĩvanĩsya. Yesũ aisye kana twaĩle kũekeaa ala matũvĩtĩsya. (Mt. 6:9, 12) O ta ũu, mũtũmwa Vaulo anengie Aklĩsto ala angĩ ũtao ũũ: “Mũikeyĩĩvanĩsye, endwa.”​—Alo. 12:19. w21.12 11 ¶13-14

Ũtukũ wa Nisani 14, mwaka wa 33, Yesũ nĩwaendie mũũndanĩ wa Ngesemanii. E vau, nĩwamũtulũĩle Yeova ngoo yake. (Luka 22:39-44) Ũtukũ ũsu nĩwathĩnĩkaa mũno, na “nĩwavoyie na kĩthing’ĩĩsyo . . . na kĩĩo kĩnene na methoi.” (Aevl. 5:7) Yesũ avoyaa ĩũlũ wa kyaũ ũtukũ ũsu wa mũthya? Amũvoyaa Yeova amũnenge vinya wa kũendeea kũlũmany’a nake na kũendeea kwĩka kwenda kwake. Yeova nĩweewie kĩĩo kya Mwana wake, na atũma mũlaĩka amwĩkĩe vinya. Nĩweesĩ kana anengetwe kĩanda kĩnene mũno kya kũtetea ĩsyĩtwa ya Ĩthe wake. Yeova nĩweethukĩĩisye mboya sya Yesũ sya kĩthing’ĩĩsyo. Nĩkĩ? Nũndũ ũndũ ũla waĩ wa vata vyũ kwa Yesũ waĩ kũlũmany’a na Ĩthe wake na kũtetea ĩsyĩtwa yake. Ethĩwa kĩeleelo kitũ kĩkeethĩawa ne kũlũmany’a na Yeova na kũtetea ĩsyĩtwa yake, akasũngĩaa mboya sitũ.​—Sav. 145:18. w22.01 17-18 ¶15-17

Andũ aingĩ ũmũnthĩ nĩmalulutĩkaa moona tũte kwĩlikya siasanĩ. Mendaa tũkũne kula yĩla kwĩ na ũnyuvani. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana twanyuva mũndũ atũtongoesye, Yeova onaa ta we tũũmũlea. (1 Sam. 8:4-7) O na andũ no mone ta twaĩlĩte kwaka masukulu na masivitalĩ, na tũitetheesya maũndũnĩ angĩ kĩsionĩ. Na kwoou malulutĩkaa nũndũ twĩkĩaa kĩthito wĩanĩ wa kũtavany’a, vandũ va kũmina mathĩna ala me ĩũlũ wa nthĩ. Twaĩle kwĩka ata tũikalulutĩke? (Mt. 7:21-⁠23) Ũndũ ũla twaĩle kwona wĩ wa vata nĩ kũtethya wĩa ũla Yesũ watwĩaĩe tũtethye. Tũyaĩle o na vanini kwĩsa kwĩtĩkĩla tũvĩngĩĩswe nĩ maũndũ ma siasa kana maũndũ angĩ maendeee nthĩ ĩno. Nĩtwendete andũ na nĩtũthĩnĩkaa twoona maithĩna, ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana nzĩa ĩla nzeo vyũ ya kũmatetheesya nĩ kũmamanyĩsya ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai, na kũmatetheesya matw’ĩke anyanya ma Yeova. w21.05 7 ¶19-20

O na kau ũmũnthĩ atongoi aingĩ ma mbaĩ maasya mamũthũkũmaa Ngai, mayĩsa kwĩtĩkĩla kũlekya ũkũmũ woo. Kwoou o tondũ atongoi ma ĩvinda ya Yesũ mamũleile, atongoi ũmũnthĩ nĩmamũleaa Mwĩtĩkĩw’a Mauta wa Yeova kwa kũkita aatĩĩi make aĩkĩĩku. (Meko 4:25-28) Yeova ekaa ata oona ũu? Ĩandĩko ya Savuli 2:10-12 yĩsũngĩĩte yĩkasya: “Kwondũ wa ũu ĩthĩwai na ũĩ, inyw’ĩ asumbĩ: likwai nĩ ũmanyi, inyw’ĩ asilĩli ma nthĩ. Thũkũmai Yeova mũkĩmũkĩa, na tanai na kũtetema. Mũmumunyei ũla mwana, ndakese ũthata, na inyw’ĩ mũyaĩa nzĩanĩ, nĩkwĩthĩwa ũthilĩku wake ũkilĩlye kwakana. Nĩ aathime onthe ala mevithaa nthĩnĩ wake.” Yeova nĩwendaa kwĩka avinganĩsya asu nesa, na nĩkyo kĩtumi ũmanengete mwanya wa kũalyũka. Me na mwanya wa kũalyũla mawoni moo na maikwata mbau Ũsumbĩ wa Yeova. Ĩndĩ ĩvinda yĩla yĩtiele nĩ ĩnini. (Isa. 61:2) Andũ nĩmaĩle kwosa ĩtambya na mĩtũkĩ ya kũmanya ũw’o na kwĩka ũtwi ũla waĩle. w21.09 15-16 ¶8-9

Kĩla Vaulo wawetaa nĩ kana twaĩle kwĩanĩwa nĩ syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ ila twĩ nasyo. (Avi. 4:12) Ngwatanĩo yitũ na Ngai nĩyo kĩndũ kĩla kya vata vyũ tũtonya kwĩthĩwa nakyo, ĩndĩ ti syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ ila twĩ nasyo. (Ava. 3:17, 18) Kwasũanĩa kĩĩ Mose watavisye Aisilaeli ĩtina wa kwĩkala weũnĩ myaka 40: ‘Yeova Ngai waku nũkũathimĩte wĩanĩ w’onthe wa moko maku; . . . myaka ĩno mĩongo ĩna Yeova Ngai waku nĩwĩkalĩte naku; ndwaanyivĩwa nĩ kĩndũ.’ (Kũt. 2:7) Myakanĩ ĩsu 40, Yeova nĩwanengae Aisilaeli lĩu weetawa mana. Na ngũa ila maumie nasyo Misili iyaakũa. (Kũt. 8:3, 4) Tweemanyĩsya kwĩanĩawa nĩ kĩla twĩ nakyo, Yeova nũtanaa mũno. Endaa tũtũngae mũvea nũndũ wa syĩndũ ila ũtũnengae o na ethĩwa ininĩvĩte ata, na tũisyonaa ta mĩthĩnzĩo ũtũnengete. w22.01 5 ¶10-11

Ethĩwa wĩ mwana-a-asa ũtwaanĩte, mũsyĩ waku wĩ mokonĩ maku, na kwoou nĩwaĩle kũthũkũma na kĩthito ũĩkĩĩthye kana andũ maku nĩ asũvĩĩku na me na syĩndũ ila me na vata nasyo. Yĩla wakomana na mawetu, no wĩw’e ta wĩ na ũtonyi wa kwĩminĩa mathĩna maku. Ĩndĩ mwa, ndũkatate kwĩkwatya vinya waku mwene. Vandũ va ũu, mũvoye Yeova wĩ weka aũtetheesye. O na ĩngĩ, mũvoye Yeova kuma ngoonĩ wĩ na kĩveti kyaku. Mantha ũtao wa Yeova kwa kwĩmanyĩsya Mbivilia na mavuku ala ũseũvyo wa Ngai ũtũnengae, na ũitũmĩa ũtao ũla ũũkwata. Andũ angĩ no maeme kwĩtĩkĩlana na motwi ala ũkwĩka ũatĩĩe myolooto ya Mbivilia. No masye kana mbesa na malĩ no itume mũsyĩ waku wĩkala wĩ mũsũvĩĩku vyũ. Ĩndĩ lilikana ngelekany’o ya Mũsumbĩ Yeosavati. (2 Mav. 20:1-30) We nĩwamwĩkwatĩtye Yeova vyũ, na oonanisye ũu kwĩsĩla meko make. Nake Yeova ndaatia mũndũũme ũsu walũmanĩtye nake ũu, na o naku ndakaũtia nongi.​—Sav. 37:28; Aevl. 13:5. w21.11 15 ¶6; 16 ¶8

Ngai atũmbie na mũvw’ano wake, na kwoou twĩthĩawa na mea ma kwona andũ mayĩkwa kĩla kyaĩle. (Mwa. 1:26) Ĩndĩ nũndũ twĩ ene naĩ, no tũtw’e sila ũte wa katĩ o na yĩla twĩ na ũw’o w’onthe. Kwa ngelekany’o, lilikana ũndũ Yona wathatiw’e nĩ ũtwi ũla Yeova weekie wa kwĩw’ĩa andũ ma Nineva tei yĩla meelilile. (Yona 3:10–​4:1) Ĩndĩ nũũlilikana ũndũ kwaendie? Andũ ma ndũa ĩsu, ala maĩ mbee wa 120,000, nĩmatangĩĩiwe! Kwoou ũla waaĩle kũlũngwa nĩ Yona, ti Yeova. Yeova ndethĩawa na vata wa kũelesya andũ nĩkĩ weeka ũtwi mũna. Nĩ w’o kana tene Yeova nĩweetĩkĩlasya athũkũmi make mawete ũndũ mekwona ũtwi mũna ũkwenda kwĩka kana ũminĩte kwĩka. (Mwa. 18:25; Yona 4:2, 3) Na mavinda amwe, nĩwamaeleasya nĩkĩ wĩkĩte ũtwi ũsu. (Yona 4:10, 11) Ĩndĩ o na vailye ũu, ti lasima Yeova atwĩtye lũũsa ataneka ũtwi, kana atũkũlye ethĩwa nĩtweetĩkĩlana na ũtwi ũla weeka.​—Isa. 40:13, 14; 55:9. w22.02 3-4 ¶5-6

Mũndũ ekuaa ta “ũla mũnini” yĩla woona ‘ala angĩ me ma vata kwĩ we.’ (Avi. 2:3) Tweekĩa kĩthito ũndũ tũtonya twĩkue kwa nzĩa ĩsu, ũkethĩaa ti laisi tũkaũmĩsya ala angĩ. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa methĩawa na maũndũ mana mekaa nesanga kwĩ ithyĩ. Na kĩu no ũkyone nesa wasũanĩa mũnango nguma syoo nzeo. Kwoou nĩtwaĩle kwosa kwa ũito ũtao ũũ mũtũmwa Vaulo wanengie Akolintho: “Nũũ ũla ũtumĩte wĩthĩwa wĩ kĩvathũkany’o na ala angĩ? Kwa w’o, nĩ kyaũ wĩ nakyo ũtaanengwa? Na yu ethĩwa weekie kũnengwa, wĩĩkathĩĩa nĩkĩ ta ũtaanengwa?” (1 Ako. 4:7) Twaĩle kwĩthĩwa twĩ metho tũikambĩĩe kwĩmanthĩaa nguma kana kwonaa twĩ ma vata kwĩ ala angĩ. Kwa ngelekany’o, ethĩwa mwana-a-asa aumasya maũvoo maseo mũno kana ethĩwa mwĩĩtu-a-asa e ũtũĩka wa kũmantha amanyĩw’a ma Mbivilia, nũseo akemanyĩsya kũmũtaĩaa Yeova mavinda onthe nũndũ wa ũtũĩka wake. w21.06 21-22 ¶9-10

Ngũsĩ mbingĩ syĩsĩte kwĩthĩa ti laisi kũneena na andũ me mĩsyĩ kwoo. Atavany’a amwe mekalaa isionĩ syĩ na kũndũ kũsungawa mũno kana kwĩkalaa kwĩ kũvinge. Nyũmba ta isu nitonya kwĩthĩwa na mũsungi wĩ ngeitinĩ ũla ũvataa andũ kũlika ethĩwa vai mũndũ wĩkalaa vau ũmathoketye. Namo atavany’a angĩ methĩaa no mĩsyĩ mĩnini mekwĩthĩa andũ, kana makethĩa no andũ anini mekalaa isionĩ ila meũtavany’a. Atavany’a ta asu nĩmatonya kũthi mũendo mũasa maitata kũmantha mwene nyũmba o ũmwe, na nĩvatonyeka o na makaema kũmwĩthĩa mũsyĩ! Ethĩwa nĩtũkomanaa na mathĩna ta asu, tũyaĩle kũkw’a ngoo. Tata kũmantha andũ masaa me kĩvathũkany’o. No tũvote kũneena na andũ aingangĩ twatavany’a masaa ala matonya kũkwatĩkana mũsyĩ. Na kĩtumi nũndũ o na makathi va, mailea kwĩsa kwĩnũka! Ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ matavanasya masaa ma mũthenya kana ĩ ya wĩoo nũndũ nĩmesĩ nĩmekwĩthĩa andũ aingangĩ. O na ĩngĩ, masaa ta asu ene nyũmba nĩmatonya kwĩthĩwa mathyũmũĩte na me na wendi wa kũea ngewa. w21.05 15 ¶5, 7

Thĩna ũsu wĩ kw’o ũmũnthĩ? Ĩĩ. Andũ aingĩ nĩmathataa yĩla Ngũsĩ sya Yeova syalea kũtanĩa namo sikũkũ itosanĩte na Maandĩko, ta sikũkũ ya mũthenya wa kũsyawa na Kĩlisimasi. Namo angĩ nĩmathataa yĩla Ngũsĩ sya Yeova syalea kũtanĩa namo sikũkũ sya kũkumya nthĩ, kana syalea kũatĩĩa syĩthĩo sya mathiko itosanĩte na Ndeto ya Ngai. Andũ ala malulutĩkaw’a nĩ maũndũ ta asu, ngoonĩ syoo monaa Ngai nĩwĩtĩkĩlaa ũthaithi woo. Ĩndĩ ndesa kwĩtĩkĩla ũthaithi woo ethĩwa monaa nĩ kavaa kũatĩĩa syĩthĩo sya nthĩ kwĩ kũatĩĩa momanyĩsyo me ũtheinĩ ma Mbivilia. (Mko. 7:8, 9) Twaĩle kwĩka ata tũikalulutĩke? No nginya twende mĩao na myolooto ya Yeova vyũ. (Sav. 119:97, 113, 163-165) Ethĩwa nĩtũmwendete Yeova, tũkaleanaa vyũ na imanyĩo ila itamwendeeasya. Tũiketĩkĩlasya kĩndũ o na kĩmwe kĩtume tũeka kũmwenda. w21.05 6 ¶15-16

Tũtonya ata kũatĩĩa ũtao wa mũtũmwa Vaulo? Twaĩlĩte kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo witũ kwa kwĩmanyĩsya kĩla ĩvinda, kũvoya tũte kũeka, na kwĩthĩwa na kĩthito kingĩ wĩanĩ ũla Yeova watũnengie. (2 Tim. 4:4) Tweethĩwa na mũĩkĩĩo, tũikalikawa nĩ wia yĩla tweew’a livoti nthũku ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova. (Sav. 27:1) Kũmwenda Yeova, kwenda Ndeto yake, na ana-a-asa maitũ kũkatũsũvĩaa tũikalulutĩkw’e nĩ ala matiĩte ũla w’o. Ĩvindanĩ ya Yesũ, aingĩ nĩmalulutĩkie na mamũlea. Ĩndĩ angĩ aingĩ nĩmamwĩtĩkĩlile. Ũmwe wamwĩtĩkĩlile aĩ mũndũ wa ĩla Nzama ya Ayuti; o na “athembi aingĩ” nĩmamwĩtĩkĩlile. (Meko 6:7; Mt. 27:57-60; Mko. 15:43) O ta ũu, ũmũnthĩ kwĩ andũ milioni mbingĩ matetĩkĩlaa kũlulutĩka. Nĩkĩ? Nũndũ nĩmesĩ ũw’o ũla wĩ Maandĩkonĩ na nĩmawendete. Ndeto ya Ngai yaĩtye: “Ala mendaa mĩao yaku me na mũuo mũnene; na mati na ũndũ wa kũmalulutĩkya.”​—Sav. 119:165. w21.05 13 ¶20-21

Mũtũmwa Vaulo nĩweesĩ kana eanĩisye maũndũ onthe ũthũkũminĩ wake kwa vinya wa Ngai, ĩndĩ ti kwa vinya wake. O na kau nĩwathĩnaw’a, akovwa yela, na akakwatwa nĩ mathĩna angĩ, Yeova nĩwatũmĩie veva wake mũtheu kũmũnenga vinya wa kwĩanĩsya ũthũkũmi wake. O nake Timotheo, ũla waĩ mũtindany’a mũninangi wa Vaulo, nĩweekwatasya veva wa Ngai ũmũtetheesye kwĩanĩsya ũthũkũmi wake. Timotheo nĩwaendanasya na Vaulo syalonĩ syake sya ũmisonalĩ. Na kwongela ũu, Vaulo nĩwamũtũmaa athokee ikundi na aisyĩkĩa vinya. (1 Ako. 4:17) Timotheo nũtonya kwĩthĩwa eew’aa ateanĩĩe kũtethya wĩa ũsu. Noĩthwa kĩu nekyo kyatumie Vaulo amwĩa: “Ndũketĩkĩlye mũndũ o na wĩva aũvũthye nũndũ wĩ mũndũ wa mũika.” (1 Tim. 4:12) Eka ũu, ĩvindanĩ yĩu o nake aĩ na mwĩw’a mwĩĩnĩ nũndũ ‘nĩwakothaa kũwaa.’ (1 Tim. 5:23) Ĩndĩ nĩweesĩ kana veva mũtheu wa Yeova ũkamũnengae vinya wa kũendeea kũtavany’a na kũtetheesya ana-a-asa make.​—2 Tim. 1:7. w21.05 21 ¶6-7

Mwolooto ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya Yakovo 1:19 no ũtetheesye mũno ala mekwenda kũnengane ũtao. Yakovo aandĩkie: “Kĩla ũmwe no nginya ethĩwe e mĩtũkĩ ya kwĩthukĩĩsya, ate na mĩtũkĩ ya kũneena, na atathataa mĩtũkĩ.” Mũtumĩa no asũanĩe ta wĩsĩ maũndũ onthe ĩũlũ wa mwana-a-asa wake, ĩndĩ ũu nĩ w’o? Ĩandĩko ya Nthimo 18:13 yĩtũlilikanĩtye atĩĩ: “Ũla ũsũngĩaa atanamba kwĩw’a, kwake nĩ ũtumanu na nthoni.” Kwoou nĩ ũseo ũkakwata ũvoo w’onthe kuma kwa ũ mũndũ mwene. Na kĩu kyendaa wambe kũmwĩthukĩĩsya nesa ũtanaweta kaũndũ. Mũtumĩa no amũkũlye-ĩ: “Wĩthĩĩtwe ndũkomana na maũndũ meva?” na “Ndonya kwĩka ata nĩ kana ngũtethye?” Yĩla atumĩa moosa ĩvinda makwate ũvoo w’onthe ĩũlũ wa kĩla kĩendeee, methĩawa matonya kwĩkĩa vinya na kũtetheesya ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo nesanga. Nĩ kana tũnenge mũndũ ũtao ũtonya kũmũtethya, ve maũndũ angĩ twaĩle kwĩka eka o kũsoma maandĩko kauta kana kũmũtavya kaũndũ kamwe kana o twĩlĩ waĩle kwĩka. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ nĩmaĩle kwĩw’a kana nĩtũũmathĩnĩkĩa, nĩtũũmaelewa, na nĩtũkwenda kũmatetheesya. w22.02 17 ¶14-15