Mwei wa 6

Mũndũ mũka ũsu athĩnaa mũno; o na nĩvatonyeka akethĩwa ang’ang’anaa akwate syĩndũ ila waĩ na vata nasyo. O na vailye ũu, nĩwathengeeie vala vaĩ na syĩndũ sya kwĩkĩa mĩvothi, na ate kwĩyonany’a eekĩa tũsendi twĩlĩ, tũla tũtonya kwĩthĩwa tũtaaĩw’ĩka twalika vo. Ĩndĩ Yesũ nĩwamanyie kĩla mũndũ mũka ũsu waumisye. Nĩwamanyie kana aumisye levutoni ilĩ, ila nĩsyo mbesa ila syaĩ na lato mũnini ĩvindanĩ yĩu. Syaĩ nini vyũ ũkethĩa o na iitoetye kũthooa kasũni kamwe ka tũsũni twaĩ twa mbesa nini tũla twathooaw’a kwondũ wa lĩu. Yesũ nĩwendeeiw’e mũno nĩ kĩla mũndũ mũka ũsu ndiwa weekie. Kĩu kyatumie eta amanyĩw’a make na amatavya kĩla mũndũ mũka ũsu weeka. Ameie: “Mũndũ mũka ũũ ndiwa na ngya eekĩa mbingĩ kwĩ ala angĩ onthe.” Asyokie amea: “Onthe [na mũno mũno ala athwii] meekĩa kwosana na kwingĩvĩwa kwoo, ĩndĩ ũũ, o na kau nĩ ngya, eekĩa kyonthe kĩla eĩ nakyo, kyonthe kĩla eĩkwatĩtye nĩ kana ekale thayũ.” (Mko. 12:43, 44) Yĩla mũndũ mũka ũsu mũĩkĩĩku waumisye tũvesa tw’onthe tũla watielye, oonanisye kana nũmwĩkwatĩtye Yeova aendeee kũmũsũvĩa.​—Sav. 26:3. w21.04 6 ¶17-18

Yĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, aĩ na woni mũseo ĩũlũ wa ũtavany’a, na nĩwendaa aatĩĩi make o namo maendeee kwĩthĩwa na woni mũseo ĩũlũ wa ũtavany’a. (Yoa. 4:35, 36) Na yĩla waĩ na amanyĩw’a make, maĩ na kĩthito kingĩ mũno wĩanĩ wa kũtavany’a. (Luka 10:1, 5-11, 17) Ĩndĩ yĩla Yesũ wakwatiwe na ooawa, amanyĩw’a make nĩmambie kũola kĩthito kyoo kya kũtavany’a. (Yoa. 16:32) Yesũ amina kũthayũũkw’a, nĩwamekĩie vinya maendeee kũtavany’a. Na kwoou ĩtina wa kũsyoka ĩtunĩ, maendeeie kũtavany’a na kĩthito kingĩ nginya amaitha moo mambĩĩa kũlalamĩka, o tondũ ĩandĩko ya ũmũnthĩ yonanĩtye. Yesũ nĩwe watongoesye wĩa ũla Aklĩsto asu ma ĩvinda ya atũmwa matethasya, nake Yeova nĩwamaathimie meethĩwa na wongeleku. Kwa ngelekany’o, ĩvinda ya Vendekosito ya mwaka wa 33, andũ ta 3,000 nĩmavatisiwe. (Meko 2:41) Na ũtalo wa amanyĩw’a waendeeie kwongeleka mũno vyũ. (Meko 6:7) Eka ũu, Yesũ athanĩte kana wĩa wa kũtavany’a ũkeethĩwa na mosyao maingĩ vyũ kwĩ asu mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo.​—Yoa. 14:12; Meko 1:8. w21.05 14 ¶1-2

We nũlilikene ĩvinda ya mbee kũmanya kana nũkwatĩte ũw’o? Wasũanĩaa kana vai mũndũ wĩsa kũlea maũndũ asu waĩkĩĩaa. O na ndwaĩ na nzika kana ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ nũũtetheesya ala angĩ mekale me atanu, na ũimanenga wĩkwatyo mũseo wa ĩvinda yũkĩte. (Sav. 119:105) Kwoou waĩ na kĩthito kingĩ kya kũtavya anyanyau na andũ maku ma mũsyĩ maũndũ ala weemanyĩasya. Ĩndĩ vaendie ata? Waseng’ie mũno woona aingĩ mateũkwĩthukĩĩsya. Tũyaĩle kũseng’a twoona andũ mailea ũvoo ũla tũtavanasya. Na kĩtumi nũndũ andũ aingĩ nĩmamũleile Yesũ, o na kau nĩweekaa syama syĩkwonany’a atũmĩtwe nĩ Ngai. Kwa ngelekany’o, nĩwamũthayũũkisye Lasalo, na kĩu nĩ kyama o na ala mamũvĩngaa mataĩ malea. Ĩndĩ o na vailye ũu, atongoi ma Ayuti mayaaĩtĩkĩla kana Yesũ nĩwe Masia. Na kũthũkya ũvoo, mendaa kũmũaa vamwe na Lasalo.​—Yoa. 11:47, 48, 53; 12:9-11. w21.05 2 ¶1-2

Ĩkĩa kĩthito ũendae maũmbanonĩ ũteũtĩĩa. Weeka ũu, maũndũ ala maneeneawa maũmbanonĩ makaũtethasya, o na ũkamanyana na ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku. Mantha anyanya matonya kũũmanyĩsya maũndũ ma vata kĩkundinĩ, o na ethĩwa mũi ĩika kana mũyumĩte kũndũ kũmwe. Mbivilia ĩtũlilikanĩtye kana ũĩ “wĩ kwa andũ akũũ.” (Yovu 12:12) O namo ala akũũ no memanyĩsye maũndũ maingĩ kuma kwa amũika ala me kĩkundinĩ. Ndaviti aĩ mũninangi kwĩ Yonathani, ĩndĩ kĩu kĩyaamasiĩĩa kwĩthĩwa na ndũũ ngamu. (1 Sam. 18:1) Nĩmeekĩanaa vinya maendeee kũmũthũkũma Yeova o na kau nĩmakwatawa nĩ mathĩna maito. (1 Sam. 23:16-18) Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Irina no we Ngũsĩ e weka mũsyĩ kwoo na aĩtye: “Ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ no matw’ĩke asyai maitũ, ana-a-inyia maitũ, kana eĩtu-a-inyia maitũ. Yeova no amatũmĩe kũtũnenga ũtethyo ũla tũkwenda.” Anyanya maku nĩmendaa ũkwĩkĩa vinya na kũũtw’ĩĩka, ĩndĩ no nginya ũee ngewa namo nĩ kana mamanye ũndũ matonya kwĩka ũu. w21.06 10-11 ¶9-11

Yesũ nĩwanenganie ngelekany’o ya mũsumbĩ na ngombo yake. Ngombo ĩsu yaĩ na thiĩ mũnene mũno wa mũsumbĩ ĩtesa kũĩvĩkya, ĩndĩ mũsumbĩ nĩwamĩekeie. Ĩndĩ yĩla ngombo ĩsu yesie kũkomana na ngombo ĩngĩ yamĩtaĩte o mbesa nini, ndyaamĩekea. Nũndũ wa ũu, mũsumbĩ nĩwekisye yela ngombo ĩsu ĩtaĩ tei. Ngombo ĩsu nĩyeyĩeteie thĩna na yaũmĩsya ngombo ila ingĩ. Mbee, ndyaaĩw’ĩa tei ngombo ĩla ĩngĩ, na kwoou nĩyamĩnenganie “yekw’a yela nginya yĩla ĩkaĩva kyonthe kĩla yataĩtwe.” Kelĩ, nĩyatumie ngombo ila ingĩ syasyaĩĩsye kĩla kyaendeea iũmĩa. Yesũ aisye kana “yĩla ngombo ila ingĩ syoonie kĩla kyeekĩka, nĩsyeewie woo mũno.” (Mt. 18:30, 31) O ta ũu, meko maitũ no maũmĩsye ala angĩ. Kwa ngelekany’o, kwĩthĩawa ata yĩla mũndũ watũvĩtĩsya na twalea kũmũekea? Mbee, mũndũ ũsu nĩũmĩaa mũno oona tũteũmũekea, tũtakwetye ũu wake, na tũteũmwenda. Kelĩ, ala angĩ kĩkundinĩ mekalaa mate eanĩe mesa kũmanya kana tũiũkwatĩanĩa nake. w21.06 22 ¶11-12

Nũndũ andũ moombiwe na mũvw’ano wa Ngai, Satani atanaa mũno oona mayĩka maũndũ mavuku. Yĩla Ngai woonie kana “ũthũku wa mũndũ waĩ mũnene” mĩthenyanĩ ya Noa, nĩweelilile “nũndũ nĩwombie mũndũ ĩũlũ wa nthĩ, na eew’ĩthw’a woo ngoonĩ yake.” (Mwa. 6:5, 6, 11) Kuma ĩvinda yĩu maũndũ nĩmaseũvangie? Mwa eka vyũ! Ndevili ndalea kwĩthĩwa atanaa mũno oona mĩkalĩle mĩthũku ya mĩthemba yonthe ĩla andũ methĩawa nayo ũmũnthĩ. Kwa ngelekany’o, ndalea kwĩthĩwa atanaa oona aũme mayĩka ũlaalai na aka, kana aume maikoma na aũme, na aka maikoma na aka. (Aev. 4:18, 19) Na kĩla kĩmũtanĩthasya mũno vyũ nĩ kwona aivota kũsesenga athaithi ma w’o meke naĩ ngito. Nthĩnĩ wa nthĩ ĩno ĩsumbĩkĩtwe nĩ Satani, andũ “nĩmatũmĩaa ũtonyi ũla me naw’o kũthĩny’a andũ ala angĩ.” Na ti ũu w’oka. Yeova amanengie nthĩ na nyamũ masũvĩae, ĩndĩ nĩmaemetwe nĩ kwĩka ũu. (Mũta. 8:9, The Holy Bible in Current Kikamba Language; Mwa. 1:28) Kĩu kĩtumĩte maũndũ mekala ata? Asomi amwe maasya kana vaithela myaka kauta, maũndũ ala andũ mekaa nĩmeũtuma mĩthemba ĩngĩ milioni ĩmwe ya nyamũ na mĩtĩ ĩthela vyũ. w21.07 12 ¶13-14

Athũkũmi amwe ma Ngai nĩmaandũawa mũno nĩ mavĩtyo ala meekie tene. Ngoo syoo imasilĩlaa mũno vyũ ũkethĩa maikwona Yeova ta wĩsa kũmaekea, o na ethĩwa nĩmelilĩte kuma ngoonĩ na makaalyũla mwĩkalĩle woo. Ethĩwa nĩwĩw’aa ũu, kũmanya kana Ngai nĩwĩthĩawa eyũmbanĩtye kwony’a athũkũmi make ũseo wake wĩ wendo, no kũũtethye mũno ũkatanĩa kũmũthũkũma wĩ na wasya mũtheu wa ngoo. Ũndũ ũsu ũtonyekaa nũndũ “nthakame ya Yesũ, Mwana wake, nĩtũtheasya naĩ syonthe.” (1 Yoa. 1:7) Yĩla ũkwĩw’a ũkw’ĩte ngoo nũndũ wa ĩvĩtyo ĩna wĩkĩte, lilikana kana Yeova nĩwĩthĩawa na mea maingĩ ma kũekea ũla weelila kuma ngoonĩ. Mũandĩki wa Savuli, Ndaviti, nĩwoonanisye kana ũseo wĩ wendo nũkonanĩtye na kũekea. Aandĩkie: “O tondũ matu me kũasa ĩũlũ wa nthĩ, now’o ũnenevete ũseo wake wĩ wendo kwa ala mamũkĩaa. O tondũ kũasavĩte kuma wumĩlonĩ wa syũa kũvika ũthũĩlonĩ wayo, now’o ũvetete kũasa naitũ mothũku maitũ.”​—Sav. 103:11, 12. w21.11 5 ¶12-13

No nginya mũndũũme Mũklĩsto anenge mũka ndaĩa. (1 Vet. 3:7) Kũnenga mũndũ ndaĩa kwonanasya kũmũkua nesa na kwona e wa vata. Kwa ngelekany’o, mũndũũme onanasya nũnengete mũka ndaĩa kwa kũmũkua nesa. Mũndũũme wa mũthemba ũsu ndendaa mũka eke maũndũ ũtatonya. Na ndamũelekanasya na aka angĩ. Vatonya kũthi ata akeka ũu? Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Rosa atwaĩtwe nĩ mũndũ ũte Ngũsĩ, na atindĩaa kũmũelekany’a na aka angĩ. Ndeto syake itumĩte Rosa emena na akambĩĩa kwona ta vate mũndũ wĩsa kũmwenda. Aĩtye, “Mavinda onthe nendaa kũtinda nĩĩkĩĩthĩtw’e kana Yeova nũmbonaa nĩ wa vata.” Ĩndĩ mũndũũme Mũklĩsto nũnengae mũka ndaĩa. Nĩwĩsĩ kana eeka ũu, eĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na mũka vamwe na Yeova. Mũndũũme ũnengete mũka ndaĩa, nũmũtaĩaa andũnĩ, akamũĩkĩĩthya kana nũmwendete, na akamũkatha. w21.07 22 ¶7-8

We nũtũlĩkaa ngoo ethĩwa nĩwĩĩeteele kĩndũ wĩ na vata nakyo mũno na kĩiselewa? Ĩndĩ wamanya kĩla wĩĩeteele kĩseleetwe ve kĩtumi kĩseo, mwa ndũlea kũmĩĩsya na ũitw’a kweteela. Ngelekany’o ĩmwe ĩtũtetheetye kũmanya vata wa kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo yĩ ĩandĩkonĩ ya Nthimo 13:11. Ĩandĩko yĩu yaĩtye: ‘Ũthwii ũla ũkwatawa na nzĩa ĩtaĩlĩte ũendeeaa kũthela o mbola, ĩndĩ ũla wũmbanasya nini kwa nini nĩwĩthĩawa na ũthwii mwingĩ.’ (The Holy Bible in Current Kikamba Language) Nĩ mwolooto wĩva wĩ ĩandĩkonĩ yĩu? Mũndũ mũĩ ndasembethasya maũndũ, ĩndĩ amekaa o kavola kwa kavola, na nũkwataa mosyao maseo. Ngelekany’o ĩngĩ nĩ ĩandĩko ya Nthimo 4:18, yĩla yĩtũtavĩtye kana “nzĩa ya alũngalu nĩ ta kyeni kya kũikya, kĩla kĩkenaa mbee na mbee kũvika mũthenya mwĩanĩu.” Ndeto isu itũmĩawa kwonany’a ũndũ Yeova ũvuanĩasya andũ make kĩeleelo kyake kavola kwa kavola. Ĩndĩ mũsoa o ũsu no ũtũmĩwe kũelesya ũndũ Mũklĩsto wĩkaa moalyũku thayũnĩ wake nĩ kana amũthengeee Yeova. Moalyũku asu mayĩsa kũsembethw’a. Nĩmakuaa ĩvinda. w21.08 8 ¶1, 3-4

Twĩ na wĩa mwingĩ wa kũtethya nthĩ ĩno ĩtanamba kwanangwa. (Mt. 24:14; Luka 10:2; 1 Vet. 5:2) Ithyonthe nĩtwendaa kũmũthũkũma Yeova nesa vyũ ũndũ vatonyeka. Na nũndũ wa ũu, aingĩ nĩmaendeee kwongelanga ũthũkũmi woo kwa Yeova. Kwa ngelekany’o, amwe nĩmendaa kũtw’ĩka mavainia. Angĩ nĩmendaa kũthũkũma Mbetheli kana kũtetheesya kwaka myako ĩkonetye maũndũ ma Ũsumbĩ. Namo ana-a-asa aingĩ nĩmekĩĩte kĩthito matw’ĩke atetheesya ma kĩkundi kana atumĩa. (1 Tim. 3:1, 8) Yeova ndalea kwĩthĩwa atanaa mũno yĩla woona andũ make meyumĩtye na ngoo yonthe mamũthũkũme! (Sav. 110:3) Ĩndĩ we nĩwĩthĩwa ũkw’ĩte ngoo nũndũ ndwaaĩsa kũvikĩĩa kĩanda kĩna ũthũkũminĩ wa Yeova? Ethĩwa vailye ũu, mũvoye Yeova na ũimũtavya ũndũ ũkwĩw’a ĩũlũ wa ũndũ ũsu. (Sav. 37:5-7) O na ĩngĩ, kũlya ana-a-asa me na ũmanyi mwingangĩ ĩũlũ wa ũndũ ũtonya kwaĩlangya ũthũkũmi waku, na ĩndĩ ũitata kũtũmĩa nesa ũtao ũla maũnenga. Weeka ũu, nĩvatonyeka ũkavikĩa mũvango waku. w21.08 20 ¶1; 21 ¶4

Ũla mwathani mũndũ mũka na waĩ ndiwa weetawa Ana aĩ na myaka 84, ĩndĩ “ndatĩaa kũthi ĩkalũnĩ.” Nũndũ wa kĩthito kĩu kyake kya kũmbana na ala angĩ ateũtĩĩa, o nake nĩwakwatie ũathimo mũnene mũno wa kwona Yesũ e kaũkenge. (Luka 2:36-38) O na ĩvindanĩ yĩĩ yitũ, kwĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ akũũ methĩĩtwe me ngelekany’o nzeo mũno kwa amũika. No twĩkĩwe vinya mũno twoosa ĩvinda tũmakũlye o nesa makũlyo matonya kũtuma meyĩelesya, na tũimethukĩĩsya maiweta maũndũ ala matanĩĩte ũseũvyonĩ wa Yeova. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala akũũ me na kĩanda kya vata ũseũvyonĩ wa Yeova. Nĩmeyoneete Yeova aiathima ũseũvyo wake mũno, na makeyonea aimaathima maũndũnĩ me kĩvathũkany’o. O na mavĩtyo ala maaĩka nĩmatumĩte memanyĩsya maũndũ ma vata. Kwoou monae ta “mbuluti ya ũĩ,” na ũitata ũndũ ũtonya ũtetheke nĩ ũĩ woo. (Nth. 18:4) Woosa ĩvinda ũmamanye, ũkaaka mũĩkĩĩo waku. w21.09 3 ¶4; 4 ¶7-8; 5 ¶11, 13

Andũ ma Yeova nĩmatũmĩaa ũtũĩka na inengo ila Isaia weetie “ĩia ya i mbaĩ.” (Isa. 60:5, 16) Na nũndũ wa ũtũĩka na inengo sya aũme na aka asu ma vata ala memanyĩasya ũw’o, ũvoo mũseo nũtavanĩtw’e nthĩ 240 na mavuku makaumĩthw’a na ithyomo mbee wa 1,000. Ve ũtwi andũ maĩle kwĩka ĩvindanĩ yĩĩ wĩa wa kũthingithya mbaĩ ũendeee. Maĩle kũtw’a mekwata mbau Ũsumbĩ wa Ngai, kana meĩkĩĩa silikalĩ sya nthĩ ĩno. Kĩla mũndũ no nginya eyĩkĩe ũtwi ũndũnĩ ũsu. O na kau andũ ma Yeova nĩmaatĩĩaa mĩao ya silikalĩ ya nthĩ ĩla matwĩe, mayĩlikasya o na vanini siasanĩ sya nthĩ. (Alo. 13:1-7) Nĩmethĩawa mesĩ kana no Ũsumbĩ wa Ngai wĩ w’oka ũkavetea andũ mathĩna. Na Ũsumbĩ ũsu ti wa nthĩ ĩno.​—Yoa. 18:36, 37. w21.09 17-18 ¶13-14

Yĩla mũndũ wa mũsyĩ wamũtia Yeova, nĩ ũndũ wa vata ũlũlũmĩĩlye mũĩkĩĩo waku na wa ala angĩ mũsyĩnĩ wenyu. Ĩndĩ ũtonya kwĩka ũu ata? Yeova no aũnenge vinya weethĩwa na mũvango mũseo wa kũsomaa Ndeto yake na kũmĩsũanĩa, o vamwe na kũendaa maũmbanonĩ. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Joanna nĩwĩthĩĩtwe ayĩyonea kĩu kuma yĩla ĩthe na mwĩĩtu-a-inyia matiie ũla w’o. Aĩtye: “Nĩw’aa nausya vyũ yĩla nasoma ngewa sya andũ amwe mawetetwe Mbivilianĩ ta Avikaili, Esita, Yovu, Yosevu, na Yesũ. Ngelekany’o syoo nimbĩkĩaa vinya na iindetheesya kwĩthĩwa na mosũanĩo maseo, na kĩu kĩituma woo ũla nĩĩ naw’o ũoleka.” Yĩla wakwatwa nĩ maũndũ meũtuma ũthĩnĩka, ndũkaeke kũmũvoya Yeova. Mwĩsũve Ngai witũ wĩ wendo aũtetheesye wĩthĩwe na mawoni ta make, na ‘aikũmanyĩsya na kũkwony’a nzĩa ĩla wĩendelaa.’ (Sav. 32:6-8) Tũineena ũla w’o, no wĩw’e wĩ ũndũ wĩ vinya kũmũelesya Yeova nesa vyũ ũndũ ũkwĩw’a. Ĩndĩ we nũeleawa nesa woo ũla wĩ naw’o. Akwĩkĩĩte vinya ũmũtulũĩle ngoo yaku.​—Kuma 34:6; Sav. 62:7. w21.09 27-28 ¶9-10

Ĩtina wa Vasaka ya 32, Vetelo, Yakovo, na Yoana nĩmoonie woni wa kũsengy’a mũno. Moonie mũvw’ano wa Yesũ ũialyũka, na ũndũ ũsu weethĩiwe mũthyanĩ wa vandũ vamwe vatũlu mũno vatonya kwĩthĩwa vaĩ Kĩĩmanĩ kya Elimoni. Moonie “ũthyũ wake watisa ta syũa, na ngũa syake sya ĩũlũ syakena ta kyeni.” (Mt. 17:1-4) Atũmwa asu meewie Ngai asya atĩĩ: “Ũũ nĩwe Mwana wakwa mwendwa, ũla nendeeaw’a nĩwe. Mwĩw’ei we.” Atũmwa asu me atatũ nĩmoonanisye thayũnĩ woo w’onthe kana nĩmamwĩw’aa Yesũ. O naitũ twĩenda kwĩka o tamo. Nĩtũmũtũngĩaa Yeova mũvea mũno nũndũ nũtũnengae ũtao mũseo mũno atũmĩĩte “mũtwe wa kĩkundi,” Yesũ Klĩsto. (Aev. 5:23) Ekai tũtw’e vyũ ‘kũmwĩw’a,’ o ta Vetelo, Yakovo, na Yoana. Tweeka ũu, tũkatanĩaa moathimo maingĩ ĩvindanĩ yĩĩ, na tũikwata ũtanu ũtakathela ĩvindanĩ yũkĩte. w21.12 22 ¶1; 27 ¶19

Ve Mũklĩsto ũmwe wa Kolintho woosete kĩveti kya ĩthe wake. Mũtũmwa Vaulo eeie kĩkundi kĩu nĩkĩmũtenge. Mwĩkalĩle wa mũndũũme ũsu wakwetye kwasya ala angĩ kĩkundinĩ, o na amwe mayoonaa mwĩkalĩle wake ta wĩ nthoni! (1 Ako. 5:1, 2, 13) Ĩtina wa ĩvinda, Vaulo nĩwakwatie livoti kana mũndũũme ũsu nĩweelilĩte kuma ngoonĩ! Na kwoou nĩweeie atumĩa nĩmethĩwe ‘meyũmbanĩtye kũmũekea na kũmũkiakisya.’ Nĩkĩ? Amatavisye ũũ: “Nĩ kana ndakaemeewe nĩ kyeva.” Vaulo nĩweew’ĩie tei mũndũũme ũsu nũndũ nĩwoonie nĩwĩlilĩte. Ndendaa kwona aiemeewa nĩ kyeva kana aikw’a ngoo vyũ nũndũ wa kĩla weekĩte, nginya aeke kũmantha ũekeo. (2 Ako. 2:5-8, 11) Nũndũ atumĩa maatĩĩaa ngelekany’o ya Yeova, o namo nĩmendete kwĩw’ĩa ala angĩ tei. Yĩla ve vata nĩmanengae mũndũ ũkany’o mũito, ĩndĩ yĩla vatonyeka nĩmamwĩw’ĩaa tei, moona ve kĩtumi kya kwĩka ũu. Na kĩtumi nũndũ makamwĩw’ĩa tei meeaĩle kũmũkany’a, wĩthĩwa wĩ ũndũ ũmwe na kũmũnany’a. w21.10 11 ¶12-15

No tũelekany’e kũũmĩw’a nĩ angĩ na itau. Itau imwe syĩthĩawa syĩ nini na ingĩ syĩthĩawa syĩ nene. Kwa ngelekany’o, yĩla tũũtilanga mboka, nĩtũtonya kwĩtema o vanini kyaanĩ. Kĩu no kĩtume twĩw’a woo, ĩndĩ ĩtina wa mũthenya ũmwe kana o ĩlĩ, no wĩthĩe o na tũteũlilikana vala tũnatemiwe. O ta ũu, tũmavĩtyo tũmwe twĩkawa twĩthĩawa tũte vala tũĩ. Kwa ngelekany’o, mũndũ twĩ ndũũ no aneene kana akeka kĩndũ kĩkatũũmĩsya, na ũyĩthĩa no laisi kũmũekea. Kĩvathũkany’o na ũu, ethĩwa twĩ na ũteme mũnene, no nginya ndakĩtalĩ atume vala twatemwa na aivova. Ĩndĩ tũkatindĩa kũvakwaithangya, twĩthĩwa tũyĩka o kwĩyĩũmĩsya. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, mũndũ ũũmĩĩtw’e mũno no ethĩwe ayĩka ũndũ ta ũsu. No atinde asũanĩĩte ũndũ kĩu kĩtumĩte ew’a woo wingĩvĩte. Ĩndĩ ala moveeaa ũthatu ngoonĩ methĩawa mayĩka o kwĩyĩũmĩsya. Nĩ kavaa makaatĩĩa ũtao ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. w21.12 12 ¶15

Twasye ve Mũklĩsto mũna wĩkĩaa ngũa kana akeyanakavya kwa nzĩa ĩkũtuma mũtumĩa mũna athĩnĩka. Mũtumĩa ũsu no ekũlye, ‘Yo ve kĩtumi kya Maandĩko kya kũmũtaa?’ Nũndũ mũtumĩa ũsu ndekwenda kũtaa mũndũ aatĩĩe woni wake, no atw’e kwamba kwĩw’a woni wa mũtumĩa ũngĩ kana wa mũtavany’a ũngĩ mũimu kĩ-veva. Me elĩ no masisye ũtao ũla Vaulo wanenganie ĩũlũ wa kwĩkĩa ngũa na kwĩyanakavya. (1 Tim. 2:9, 10) Vaulo eekie kũweta myolooto mĩna nĩ kana onany’e Mũklĩsto aĩle kwĩkĩa ngũa syaĩlĩte, syĩ na ndaĩa, na syĩkwonany’a e na kĩlĩko kĩanĩu. Ĩndĩ ndaatalany’a nĩ ngũa syĩva mũndũ waĩle kwĩkĩa na nĩ syĩva ũtaĩle kwĩkĩa. Nĩweesĩ kana Aklĩsto me na ũthasyo wa kwĩkĩa ngũa ila mekwenda ethĩwa iileanĩte na kĩla Maandĩko mawetete. Kwoou atumĩa matanataa mũndũ, nĩmaĩle kwamba kũsisya kana ngũa ila wĩkĩaa syĩ na ndaĩa na nikwonany’a e na kĩlĩko kĩanĩu. Nĩ ũndũ wa vata tũlilikane kana Aklĩsto elĩ aimu kĩ-veva no meke motwi me kĩvathũkany’o, ĩndĩ ũyĩthĩa kĩla ũmwe ekĩte ũtwi mũseo. Tũyaĩle kũthing’ĩĩsya angĩ meke kĩla ithyĩ twonaa takyo kĩseo. w22.02 16 ¶9-10

Twĩ na itumi nzeo sya kwony’a ala angĩ ũseo wĩ wendo. Imwe nĩ syĩva? Kwoona ũsũngĩo nthĩnĩ wa nthimo ii iatĩĩe: “Ndũkaaĩtĩkĩle ũseo na w’o ikũtie. . . . Na ĩndĩ ũkoona ũseo na ũmanyi mũseo methonĩ ma Ngai na ma mũndũ.” “Mũndũ wĩ tei nĩwĩkaa ngoo yake nesa.” “Ũla ũatĩĩaa ũlũngalu na ũseo nĩwonaa thayũ.” (Nth. 3:3, 4; 11:17; 21:21) Nthimo isu syaweta itumi itatũ ieleetye nĩkĩ twaĩle kwony’a angĩ ũseo wĩ wendo. Mbee, kwonany’a ũseo wĩ wendo kũtumaa twĩthĩwa twĩ ma vata methonĩ ma Ngai. Kelĩ, twoonany’a ũseo wĩ wendo, ithyĩ ene nĩtũtethekaa. Kwa ngelekany’o, kĩu nĩkĩtũtetheeasya kũtuma ndũũ ngamu na ala angĩ. Katatũ, ala monanasya ũseo wĩ wendo makakwata moathimo maseo mũno ĩvinda yũkĩte, ta thayũ wa tene na tene. Vate nzika, twĩ na itumi nzeo sya kũatĩĩa ũtao ũũ wa Yeova: “Na kĩla mũndũ akyon’ya mwana-a-ĩthe ũseo [kana ũseo wĩ wendo] na ĩnee.” w21.11 8 ¶1-2

Ethĩwa matatwa ala maũkwatie ĩvinda ĩvĩtu kana ala maũkwatĩte ũmũnthĩ nĩmatumĩte ũmanya kana ve vandũ waĩle kwongelanga mũĩkĩĩo waku, mwa ndũkakw’e ngoo. Osa ũsu ta mwanya mũseo wa kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo waku. Mũvoyae Yeova na kĩthing’ĩĩsyo, na mũno mũno yĩla wakwatwa nĩ thĩna mũnene. Lilikanaa kana Yeova no aũnenge ũtethyo ũla ũkwenda atũmĩĩte andũ maku ma mũsyĩ kana anyanyau. Yĩla weetĩkĩlya Yeova aũtetheesye kũmĩĩsya matatwa ala maũkwatĩte ũmũnthĩ, ndũkethĩawa na nzika o na vanini kana akaũtetheesya kũmĩĩsya matatwa ala me mbee. Yesũ nĩwatetheeisye amanyĩw’a make kũmanya vala maaĩle kwongeleela mũĩkĩĩo woo, ĩndĩ ndaĩ na nzika kana Yeova akamatetheesya momĩĩsye matatwa ala maĩ mbee. (Yoa. 14:1; 16:33) Na ndaĩ na nzika o na vanini kana mũĩkĩĩo mũlũmu ũkatetheesya ĩkomano ĩnene kũvonoka ũla thĩna mũnene. (Ũvu. 7:9, 14) Ũkeethĩwa ũmwe wa asu makavonoka ethĩwa yu tũĩ nũũtũmĩa myanya yonthe ĩla ũũkwata wake na ũilũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo waku!​—Aevl. 10:39. w21.11 25 ¶18-19

Tũyĩkwatasya Yeova atũsũvĩe kwa nzĩa ya kyama ũmũnthĩ. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana ala mamwĩkwatasya Yeova mayĩsa kũkwatwa nĩ kĩndũ kĩtonya kũmaũmĩsya tene na tene. O mĩtũkĩ, mũĩkĩĩo witũ nthĩnĩ wa ũtonyi wa Yeova wa kũtũvonokya nũũtatwa. Yĩla Ngoki wa Makoki, ũla nĩ mbaĩ ikethĩwa syĩ ngwatanĩo, ũkavithũkĩa andũ ma Ngai, tũkoona ta ũtonya kũtũmina. Kwoou tũkeethĩwa na vata wa kũĩkĩĩa vyũ kana Yeova e na ũtonyi wa kũtũvonokya na kana nũkwĩka ũu. Mbaĩ ikatwona ta malondu mate na mũndũ wa kũmaseseea. (Esek. 38:10-12) O na ĩngĩ, tũikethĩwa na mĩio ya kaũ na tũikethĩwa tũmanyĩĩtw’e kũkita. Nũndũ wa ũu, mbaĩ ikasũanĩa kana no itũsinde o laisi. Ĩndĩ kĩla itakethĩwa syĩsĩ nĩ kana kwĩsĩla metho maitũ ma mũĩkĩĩo nĩtwene nguthu nene ya alaĩka yĩyũmbanĩtye kũtũseseea. Na nengĩ itonya kwona kĩu ata na iimũĩkĩĩaa Ngai? Mwa ikoona ta syaveny’a naĩ yĩla ita sya ĩtunĩ ikoka kũtwĩtaana!​—Ũvu. 19:11, 14, 15. w22.01 6 ¶12-13

Yeova onaa ana-a-asa na eĩtu-a-asa onthe me ma vata, na ũu now’o twaĩle kũmona. Twaĩle kũtata ũndũ tũtonya twĩsũvĩe tũikamaũmĩsye, na tũimaĩkĩĩthya kana nĩtũmendete. Kwoou twesa kũmanya kana nĩtũvĩtĩsye mũndũ, tũyaĩle kwĩkua ta vate ĩvĩtyo tũneeka na tũivanga mũndũ ũsu ũngĩ athataa mana, na kwoou aĩlĩte kũtũekea na ayũlwa nũu. Ĩndĩ nĩkĩ amwe mathataa mĩtũkĩ? Mũeele wa ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe ũtumaa memena. Angĩ no ĩndĩ memanyĩisye ũw’o na kwoou mainamba kũmanya ũndũ maĩle kwĩka mavĩtĩw’a. Ĩndĩ o na ethĩwa vailye ata, kĩla twaĩle kwĩka nĩ kũmantha mũuo. O na ũu wĩ o vo, mũndũ ũkothaa kũthata mĩtũkĩ avĩtĩw’a aĩle kũmanya kana ĩsu ti nguma nzeo, na kwoou nĩwaĩlĩte kũtata ũndũ ũtonya akĩlye vinya wonzu ũsu. Eeka ũu, now’o ũtonya kwĩthĩwa na mũuo wa kĩlĩko na aitetheesya ala angĩ o namo mekale me atanu. w21.06 21 ¶7

Yesũ nũeleawa ũndũ ũkwĩw’a. Yĩla tũũnyamaa, nĩtũtanaa mũno twakiakiw’a nĩ mũnyanya wĩ tei na ũtũeleawa, na mũno mũno ethĩwa nũkomanĩte na thĩna ũla ũtũkwatĩte. Yesũ no ta mũnyanya ũsu. Nĩwĩsĩ nesa ũndũ mũndũ wĩw’aa yĩla ũkwĩw’a e mwonzu na e na vata wa kũtetheew’a. Nĩwĩsĩ mawonzu maitũ, na kĩla ĩvinda nũĩkĩĩthasya kana nĩtwakwata ũtethyo ũla tũkwenda “ĩvinda yĩla yaĩle.” (Aevl. 4:15, 16) O tondũ Yesũ weetĩkĩlile ũtethyo wa mũlaĩka yĩla waĩ mũũndanĩ wa Ngesemanii, o naitũ nĩtwaĩle kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye kwĩtĩkĩla ũtethyo wa Yeova, ethĩwe etũmĩa mavuku maitũ, vitio, ũvoo, kana etũmĩa mũtumĩa wa kĩkundi kana mũnyanya mũimu kĩ-veva kũtwĩkĩa vinya. (Luka 22:39-44) Yeova akaũnenga “mũuo wa Ngai” na akaũlũlũmĩĩlya. Yĩla twavoya, nĩtũkwataa “mũuo wa Ngai ũla ũvĩtũkĩte ũmanyi w’onthe.”​—Avi. 4:6, 7. w22.01 18 ¶17-19

Mavinda onthe Yeova ekaa kĩla kyaĩle. Ĩndĩ no twĩw’e tũiemwa nĩ kũĩkĩĩa ala ũnyuvĩte matongoesye ũseũvyonĩ. Yĩla ala me na ũkũmũ meeka ũtwi mũna, mavinda amwe no tũseng’e meeka ũtwi ũsu matongoew’e nĩ Yeova kana meeka kwosana na wendi woo. Ĩndĩ ũndũ ũmwe twaĩle kwĩkala twĩsĩ nĩ kana tũyĩsa kwasya kana nĩtũmũĩkĩĩe Yeova ethĩwa tũiĩkĩĩe ala ũnyuvĩte matongoesye ũseũvyonĩ wake. Ũmũnthĩ, Yeova atongoeasya kĩlungu kya ũseũvyo wake kya kũũ nthĩ atũmĩĩte “ngombo ndĩkĩĩku na mbũĩ.” (Mt. 24:45) O ta nzama ĩla ĩtongoesye ya ĩvinda ya atũmwa, ngombo ĩsu nĩyo ĩũngamĩe maũndũ onthe ala makonetye andũ ma Ngai nthĩ yonthe, na nĩyo ĩnengae atumĩa ma ikundi myolooto. Namo atumĩa makwata myolooto ĩsu, nĩmaĩkĩĩthasya nĩyaatĩĩwa ikundinĩ. Kwoou twonanasya nĩtũmũĩkĩĩe Yeova kwa kũatĩĩa myolooto ĩla twanengwa nĩ ũseũvyo na atumĩa. w22.02 4 ¶7-8

Nĩtũtanĩaa kwĩtwa Ngũsĩ sya Yeova na twonaa kĩu kĩ kĩanda kĩnene vyũ! Nĩtũtanaa mũno yĩla twatetheesya mũndũ wĩ na “ngoo nzeo kwondũ wa thayũ wa tene na tene” atw’ĩke mwĩtĩkĩli. (Meko 13:48) Twĩw’aa o ta Yesũ, ũla ‘watanie mũno nthĩnĩ wa veva mũtheu’ yĩla amanyĩw’a make mamũeleisye maũndũ maseo ala meeyoneete ĩtina wa kũtavany’a. (Luka 10:1, 17, 21) Mũtũmwa Vaulo athuthisye Timotheo ũũ: “Ĩsũvĩe we mwene vamwe na kũmanyĩsya kwaku.” O na ongelile kũmwĩa: “Weeka ũu ũkeetangĩĩa we mwene na ala makwĩthukĩĩasya.” (1 Tim. 4:16) Wĩa witũ wa kũtavany’a nũtangĩĩaa mathayũ. Kwoou nĩtwĩsũvĩaa ene nũndũ twĩ laiaa ma Ũsumbĩ wa Ngai. Mavinda onthe twĩkalaa kwa nzĩa ĩkũmũtaĩa Yeova, na yosanĩte na ũvoo mũseo ũla tũtavanasya. (Avi. 1:27) O na ĩngĩ, twonanasya ‘nĩtũũsũvĩa kũmanyĩsya kwitũ’ kwa kwĩyũmbany’a nesa kwondũ wa ũtavany’a, na kwa kũmũvoya Yeova atũtetheesye tũtanamba kũneena na mũndũ. w21.10 24 ¶1-2

Mũndũ wĩ na “mwĩkalĩle mweũ” atataa kwĩthĩwa na nguma ta sya Yeova na mosũanĩo ta make. Mũndũ evw’ĩkaa mwĩkalĩle ũsu kwa kwĩkĩa kĩthito ethĩwe na ũsyao wa veva wa Ngai, na ũu nĩ kwasya, etĩkĩlasya veva mũtheu ũtongoesye mosũanĩo make, ũndũ ũkwĩw’a, vamwe na meko make. Kwa ngelekany’o, ethĩawa amwendete Yeova na athũkũmi make. (Mt. 22:36-39) Ekalaa e mũtanu o na yĩla wakwatwa nĩ mathĩna. (Yak. 1:2-4) Nũmanthaa mũuo. (Mt. 5:9) Nĩwĩkaa angĩ nesa na nũmomĩĩasya. (Ako. 3:13) Ethĩawa endete maũndũ ala maseo na nũtataa kũmeka. (Luka 6:35) Ekaa maũndũ mekwonany’a kana nũmũĩkĩĩe vyũ Ĩthe wake wa ĩtunĩ. (Yak. 2:18) Na ekalaa e mũuu o na yĩla wathatw’a nĩ angĩ, na nĩwĩsiĩĩaa vyũ akwatwa nĩ ĩtatwa. (1 Ako. 9:25, 27; Tito 3:2) Nĩ kana tũtw’ĩke nĩtweevw’ĩka mwĩkalĩle mweũ, twaĩle kwĩthĩwa na nguma syonthe ila iwetetwe ĩandĩkonĩ ya Akalatia 5:22, 23 na mĩsoanĩ ĩngĩ yĩ Mbivilianĩ. w22.03 8-9 ¶3-4

Atumĩa no maatĩĩe ngelekany’o ya mũtũmwa Vaulo kwa kũtavanasya nyũmba kwa nyũmba na kwĩthĩwa meyũmbanĩtye vyũ kũtũmĩa kĩla kamwanya kaumĩla kumya ũkũsĩ. (Aev. 6:14, 15) Na o ta Vaulo, yĩla meũtavany’a no matũmĩe ĩvinda yĩu kũmanyĩsya angĩ, ta atetheesya ma kĩkundi. (1 Vet. 5:1, 2) Ĩndĩ atũmĩa mayaĩle kwĩtĩkĩlya o na vanini ianda ila manengetwe imakwatany’e nginya wĩthĩe mayona saa sya kũtavany’a. (Mt. 28:19, 20) Mavinda amwe nĩmatonya kũlea ianda imwe. Ĩtina wa kũvoya na kũsũanĩa maũndũ nesa, no methĩe kana meetĩkĩla kĩanda kĩna no maeme kwĩanĩsya maũndũ angĩ ma vata mũnango ta kũtongoesya ũthaithi wa mũsyĩ, kũtũmĩa ĩvinda yĩtoetye ũtavany’anĩ, kana kũmanyĩsya syana syoo kũtavany’a. No methĩwe na mũĩkĩĩo vyũ kana Yeova nũeleawa wendi ũla me naw’o wa kwĩanĩsya maũndũ onthe nesa vyũ. w22.03 27 ¶4, 7; 28 ¶8

We nũũlilikana ũikĩa kũtw’ĩka ũmwe wa Ngũsĩ sya Yeova? Nũtonya kwĩthĩwa weew’aa ta ũtakesa kũtavany’a ũtheinĩ. Kana nũtonya kwĩthĩwa wakĩaa ũyona andũ maku ma mũsyĩ kana anyanyau nĩmeũkũvĩnga. Ethĩwa nĩwakĩaa, no ũelewe mũmanyĩw’a waku yĩla wambĩĩa kwĩw’a ũu. Yesũ aisye kana andũ amwe no methĩwe na wia ta ũsu. Ĩndĩ o na vailye ũu, eekĩie aatĩĩi make vinya maiketĩkĩlye wia ũmasiĩĩe kũmũthũkũma Yeova. (Mt. 10:16, 17, 27) Manyĩsya mũmanyĩw’a waku o kavola kwa kavola ũndũ ũtonya kũtavya andũ angĩ maũndũ ala ũĩkĩĩaa. Amanyĩw’a ma Yesũ nĩmatonya kwĩthĩwa malikilwe nĩ wia ĩvinda yĩla wamatũmie makatavany’e. Ĩndĩ Yesũ nĩwamatetheeisye kwa kũmatavya naaũ maĩle kũtavya ũvoo, na ũvoo ũla maĩle kũtavany’a. (Mt. 10:5-7) Ũtonya kũatĩĩa ngelekany’o ya Yesũ ata? Tetheesya mũmanyĩw’a waku amanye naaũ ũtonya kũtavya ũvoo. Kwa ngelekany’o, mũkũlye kana nĩwĩsĩ mũndũ ũtonya kũtetheka nĩ ũw’o mũna wĩ Mbivilianĩ. Ĩtina wa ũu, mũtetheesye ombany’e kĩla ũtonya kũweta kwa kũmwony’a nzĩa yĩ laisi ya kũelesya ũw’o ũsu. w21.06 6 ¶15-16

Ve kĩthingitho kĩmwe kĩnene kyaumĩlile nthĩ ya Nepal mwaka wa 2015. Mũndũ ũmwe aiweta ĩũlũ wa ũndũ ũsu aisye, “Ĩtina wa ndatĩka mbũthũ, matuka na nyũmba ila ngũũ nĩsyambĩĩie kũvalũkanga.” Ũngĩ aisye: “Kĩla mũndũ nĩwatelemete . . . Andũ aingĩ maasya kyakuie ndatĩka ta ilĩ. Ĩndĩ nyie nonaa kyekalile masaa maingĩ.” Ĩvindanĩ yĩĩ nĩtwĩyoneete kũthingithw’a kwĩ kĩvathũkany’o, na kũthingithw’a kũu kũkonetye mbaĩ syonthe ĩũlũ wa nthĩ. Mwathani Akai aandĩkie atĩĩ: “Ũũ nĩw’o Yeova wa nguthu ũnũkwasya: No ĩmwe, o kavinda kanini, na ngathingithya matu, na nthĩ.” (Akai 2:6) Kũthingithw’a kũla Akai waneeneie kũyĩilye ila ithingitho sya nthĩ ietae wanangĩko wĩ w’oka. Ĩndĩ nĩkumĩlasya mosyao maseo. Yeova mwene atũtavĩtye atĩĩ: “Ngathingithya mbaĩ syonthe; na ũla wendetwe [kuma mbaĩnĩ] syonthe ũkooka; na ngausũsya nyũmba ĩno ũtheu mũtisu.” w21.09 14 ¶1-3

Nĩ kana andũ matume ndũũ ngamu, wĩthĩaa no nginya kĩla ĩvinda maeae ngewa nesa. Ũu now’o twaĩle kwĩka nĩ kana twĩthĩwe anyanya ma Yeova. Yĩla twavoya tũmũtavye ũndũ tũkwĩw’a, tũmũtavye mosũanĩo maitũ, na maũndũ ala meũtũthĩny’a, twonanasya kana nĩtũmũĩkĩĩe vyũ na nĩtwĩsĩ kana nũtwendete. (Sav. 94:17-19; 1 Yoa. 5:14, 15) Tindanasya na anyanya aseo nũndũ nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Yeova. (Yak. 1:17) Ĩthe witũ wa ĩtunĩ onanasya nũtũthĩnĩkĩaa kwa kũtũnenga ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala ‘matwendaa ĩndĩ yonthe.’ (Nth. 17:17) Valũanĩ ũla mũtũmwa Vaulo waandĩkĩie Akolosai nĩwawetie Aklĩsto amwe mamũtetheetye, na asya kana ‘meethĩĩtwe maimũkiakisya mũno.’ (Ako. 4:10, 11) O nake Klĩsto Yesũ nĩwendaa kũtetheew’a, na nĩwatũngaa mũvea nũndũ wa ũtethyo ũla wanengawe nĩ anyanyae, methĩwe maĩ alaĩka kana andũ. (Luka 22:43) Kũtavya mũnyanya mũimu kĩ-veva mathĩna maku kũyonanasya kana wĩ mwonzu, ĩndĩ kũtumaa ũsũvĩĩka. w21.04 24-25 ¶14-16

Waĩle kwĩka ata mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa eeka ũndũ ũũtuma ũũmĩa mũno vyũ? Tata ũndũ ũtonya ũmanthe mũuo. Mũvoye Yeova na kĩthing’ĩĩsyo. Mwĩsũve aathime ũla ũkũvĩtĩsye na aikũtetheesya wone nguma syake nzeo, nũndũ nguma isu nosyo Yeova wonaa. (Luka 6:28) Ethĩwa ndũkwĩw’a ũlwa nĩ kĩla mwana-a-asa ũkwĩkie, no ũtw’e kũneena nake. Nũseo ndũkavange ngoonĩ kana akũvĩtĩisye na ngũlũ. (Mt. 5:23, 24) Na yĩla ũũneena nake, ndũkamũsũanĩĩe naĩ. Ĩndĩ nata ũkethĩa ndekwenda kũtũngĩĩa mũuo? ‘Endeea kũmĩanĩsya’ nake. Ndũkamwĩkĩsye moko. (Ako. 3:13) Ĩndĩ ũndũ ũla wa vata waĩle kwĩka nĩ kwĩsũvĩa ndũkoveee ũthatu ngoonĩ, nũndũ kwĩka ũu no kwanange ũnyanya waku na Yeova. Ndũkaaĩtĩkĩlye kĩndũ o na kĩmwe kĩũlulutĩkye. Kwĩka ũu kwonanasya kana ũmwendete Yeova kwĩ kĩndũ kĩngĩ o na kĩva.​—Sav. 119:165. w21.06 23 ¶15