Mwei wa 4

Ĩkũlye makũlyo aa: ‘Nĩkaa ata yĩla nakanwʼa? Nĩnĩtĩkĩlaa mavĩtyo makwa na mĩtũkĩ kana nambĩĩaa kwĩtetea? Nyie nĩnzembeaa kũtũla ala angĩ mũtĩ?’ Yĩla ũũsoma ĩũlũ wa aũme na aka angĩ aĩkĩĩku Mbivilianĩ, sisya wone ũndũ mathĩnĩkĩie maũndũ asu. Kĩla ĩvinda ũũsoma ĩũlũ woo ĩkũlasye-ĩ: ‘Ndonya kwĩka ata nĩatĩĩe nesanga ngelekanyʼo ya mũthũkũmi ũũ mũĩkĩĩku wa Yeova?’ Ngelekanyʼo ingĩ itonya kũtũtethya nĩ sya athaithi ala angĩ, methĩwe nĩ amũika kana nĩ akũũ. Kwa ngelekanyʼo, ve mũndũ kĩkundinĩ kyenyu ũendeee kũmĩĩsya ĩtatwa ĩna, ta mathĩna ma mwĩĩ, kũthingʼĩĩwʼa nĩ amũika ala angĩ eke maũndũ ũte kwenda, kana kũvĩngwa nĩ andũ ma mũsyĩ? Nũkwona e na nguma nzeo wenda kwĩkĩa kĩthito mũnango wĩthĩwe nasyo? Wasũanĩa ngelekanyʼo yake, no wĩmanyĩsye maũndũ mana ũtonya kwĩka nĩ kana o naku ũmĩanĩsye na ĩtatwa yĩla yĩũkwatĩte. Tũtũngaa mũvea ta kĩ kwona twĩ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo syoo! Vate nzika, methĩawa me kĩtumi kya kũtana!—Aevl. 13:7. w22.04 13 ¶13-14

Yĩla twakwatwa nĩ mathĩna, nĩtũtũngaa mũvea yĩla mũtumĩa wa kĩkundi watũmĩa ĩvinda yake kũtwĩthukĩĩsya na kũtũnenga ũkiakisyo. Na yĩla tũkwenda kũtetheewʼa kũmanyĩsya mũmanyĩwʼa witũ wa Mbivilia, nĩtũtanaa yĩla vainia wĩ na ũtũĩka weetĩkĩla kwĩthĩwa vo tũimũmanyĩsya na kũtũnenga mawoni mana. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu nĩmatanĩaa mũno kũtũtetheesya. O naitũ no tũtane o tamo twamantha ĩvinda ya kũtetheesya ana-a-asa maitũ. Ethĩwa nũkwenda kwongelanga ũthũkũmi waku ũtũmĩĩte nzĩa isu kana ingĩ, nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya? Ĩsũvĩe ndũkevangĩĩe ũndũ ũtesĩ wĩanĩsya ata. Kwa ngelekanyʼo, no wasye, ‘Nĩenda kwĩanĩsya maũndũ maingangĩ kĩkundinĩ.’ Ĩndĩ no wĩthĩe ti laisi kũmanya kĩu waweta ũkeanĩsya ata, na no wĩthĩe wĩ ũndũ wĩ vinya kũmanya yĩla wakĩanĩsya. Kwoou tata ũnyuve mũvango mũna ũtonya kũũtetheesya kwĩanĩsya kĩu. O na no ũũandĩke vandũ na ũiandĩka ũndũ ũvangĩte kũwĩanĩsya. w22.04 25 ¶12-13

Yu tũĩ, Yeova nũendeee kũmbanyʼa “ĩkomano ĩnene” ya andũ, na kũmamanyĩsya matwʼĩke laiaa ma Ũsumbĩ wake. (Ũvu. 7:​9, 10) O na kau andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ maanĩtwʼe nĩ kĩmena na kaũ, ala me ĩkomanonĩ yĩu nĩmekĩaa kĩthito makĩlye vinya mĩthemba yonthe ya kĩmena. O na, nĩmaendeee kũtusya mbyũ syoo itwʼĩke mĩthya ya maembe kwa nzĩa ya ngelekanyʼo. (Mika 4:3) Na vandũ va kwĩlikya makaũnĩ ala matũmaa andũ aingĩ makwʼa, nĩmaendeee kũtetheesya andũ makwate “ũla thayũ wa wʼo” kwa kũmamanyĩsya ĩũlũ wa Ngai ũla wa wʼo na ĩeleelo syake. (1 Tim. 6:19) Andũ moo ma mũsyĩ no mamavĩnge kana o makakwata wasyo nũndũ wa kũkwata mbau Ũsumbĩ wa Ngai, ĩndĩ Yeova nũĩkĩĩthasya kana me na syĩndũ ila sya lasima. (Mt. 6:​25, 30-33; Luka 18:​29, 30) Maũndũ asu onthe metũĩkĩĩthya kana Ũsumbĩ wa Ngai nĩ wa wʼo, na kana ũkaendeea kwĩanĩsya kĩeleelo kya Yeova. w22.12 5 ¶13

Mũthyanĩ wa ĩla myaka 1,000, onthe ala me ĩũlũ wa nthĩ makeethĩwa mavetewe naĩ vyũ. Vai mũndũ wĩ thayũ ĩvinda yĩu ũkathĩnawʼa nĩ naĩ ĩla twatiĩwe nĩ Atamu. (Alo. 5:12) Kĩumo kya naĩ ya Atamu kĩkeethĩwa kĩvetangĩtwe vyũ. Ũu wĩonanyʼa kana ala me ĩũlũ wa nthĩ ‘makeethĩwa thayũ’ nũndũ makeethĩwa mavetewe naĩ vyũ mũthyanĩ wa ĩla myaka 1,000. (Ũvu. 20:5) Nĩtwĩsĩ kana Yesũ aendeeie kwĩkala e mũĩkĩĩku kwa Yeova, o na yĩla Satani wamũtatie. Nĩwalũmanilye na wĩanĩu wake vyũ. Ĩndĩ yo yĩla andũ onthe makavetewa naĩ makaendeea kwĩthĩwa me aĩkĩĩku kwa Yeova o na Satani amatata? Kĩla ũmwe akeethĩwa atonya kwĩsũngĩĩa ĩkũlyo yĩu yĩla Satani ũkathawʼa kuma yĩla ĩimanĩ yĩte kĩtulu, mũthyanĩ wa ĩla myaka 1,000. (Ũvu. 20:7) Ala makalũmanyʼa na Yeova ĩvindanĩ ya ĩtatwa yĩu makakwata thayũ wa tene na tene na maitanĩa ũthasyo wa wʼo. (Alo. 8:21) Namo ala makaleana na Ngai makaanangwa tene na tene.—Ũvu. 20:​8-10. w22.05 19 ¶18-19

Wathani ũsu weanĩie yĩla Satani watũmĩie Ayuti na Alomi kũmũaa Mwana wa Ngai. (Luka 23:​13, 20-24) O tondũ mũndũ waũmĩa kĩtiinyo wĩthĩawa atatonya kũtembea kwa kavinda, ũu nowʼo kĩkwʼũ kya Yesũ kyatumie ethĩwa atatonya kwĩka ũndũ o na ũmwe yĩla waĩ mbũanĩ kwa kavinda ka mĩthenya ĩtatũ. (Mt. 16:21) Nĩ kana wathani ũla wĩ Mwambĩlĩlyo 3:15 wĩanĩe, yaĩ no nginya Yesũ aume mbũanĩ. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Nũndũ kwosana na wathani ũsu, ũsyao wa mũndũ mũka nĩwʼo waaĩle kũtumba mũtwe wa ĩla nzoka. Kĩu kĩonanyʼa kana yaĩ no nginya Yesũ avoe kĩtiinyo. Na vate nzika, ũu nĩwʼo vaendie! Mũthenyanĩ wa katatũ, Yesũ nĩwathayũũkiwʼe e kyũmbe kya veva kĩtesa kũkwʼa. Ĩvinda yĩla Ngai ũtwʼĩte yavika, Yesũ akamũtumba Satani na aimwananga vyũ. (Aevl. 2:14) Ala makasumbĩka vamwe na Klĩsto makatetheanĩsya nake kũvetanga vyũ amaitha onthe ma Ngai, kana kwa ndeto ingĩ, ũsyao wa nzoka.—Ũvu. 17:14; 20:​4, 10. w22.07 16 ¶11; 18 ¶12

Asyai, tetheesyai syana syenyu kũnyuva anyanya aseo. Ndeto ya Ngai nĩyonanĩtye ũtheinĩ vyũ kana andũ ala twanyuva matwʼĩke anyanya maitũ no matũtetheesye kana makatwananga. Nĩmwĩsĩ anyanyae ma syana syenyu? Mũtonya kwĩka ata mũtetheesye syana syenyu kũnyuva anyanya mamwendete Yeova? (1 Ako. 15:33) No mũitetheesye kwĩka motwi maseo mwathokya amwe maendeee nesa kĩ-veva yĩla mũkwĩka maũndũ mwĩ vamwe ta mũsyĩ. (Sav. 119:63) Mwana-a-asa wĩ na syana wĩtawa Tony aĩtye: “Kwa myaka mingĩ, nyie na kĩveti kyakwa nĩtwĩthĩĩtwe tũithokya mũsyĩ kwitũ ana-a-asa na eĩtu-a-asa me kĩvathũkanyʼo, methĩwe nĩ anini kana nĩ akũũ. Nĩtũĩsanĩaa vamwe na tũkeka ũthaithi wa mũsyĩ vamwe. Ĩsu nĩ nzĩa nzeo mũno ya kũmanyana na ala mamwendete Yeova na mamũthũkũmaa me atanu. . . . Syana sitũ nitethekete mũno nĩ maũndũ ala asu meyoneete, kĩthito kyoo, na veva woo wa kwĩyumya, na kĩu nĩkĩtumĩte imũthengeea Yeova.” w22.05 29-30 ¶14-15

Yĩla atumĩa makomana na mwĩki wa naĩ, kĩeleelo kyoo kĩthĩawa ne kwĩka ũtwi ta ũla ũminĩte kwĩkwa ĩtunĩ. Mũvango ũsu ũtethasya kĩkundi ata? Ũĩkĩĩthasya kana eki ma naĩ ala mate kwenda kwĩlila na matonya kũũmĩsya malondu ma Yeova ma vata, nĩmavetangwa kĩkundinĩ. (1 Ako. 5:​6, 7, 11-13; Tito 3:​10, 11) O na no ũtume mwĩki ũsu wa naĩ elila na aiekewa nĩ Yeova. (Luka 5:32) Atumĩa nĩmavoyaa kwondũ wa mwĩki ũsu wa naĩ wĩlilĩte, na maikũlya Yeova amũtetheesye kũtũngĩĩa ngwatanĩo ĩla ũnaĩ nayo nake. (Yak. 5:15) Ĩndĩ twasye mwĩki wa naĩ ndelilĩte yĩla atumĩa maneena nake. Vekala ũu, ethĩawa aĩle kũtengwa. Ĩndĩ esa kwambĩĩa kũsũanĩa nesa, ayĩlila kuma ngoonĩ, na aialyũka, Yeova nĩwĩthĩawa eyũmbanĩtye kũmũekea. (Luka 15:​17-24) Yeova ekaa ũu o na ethĩwa mũndũ ũsu eekie naĩ ngito mũno.—2 Mav. 33:​9, 12, 13; 1 Tim. 1:15. w22.06 9 ¶5-6

Yeova nũtetheesye Aklĩsto isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa nthĩ makasinda mawetu maingĩ na makavota kũmũvĩnga Ndevili. (1 Vet. 5:9) O naku no wĩke oou. O mĩtũkĩ, Yeova nũkũnenga Yesũ na ala makasumbĩka nake mwĩao wa ‘kwananga mawĩa ma Ndevili.’ (1 Yoa. 3:8) Ĩtina wa ũu, andũ ma Ngai ĩũlũ wa nthĩ ‘maikakĩa, na makeethĩwa kũasa na kũtĩswʼa.’ (Isa. 54:14; Mika 4:4) Ĩndĩ ĩvinda yĩu yĩikaavika, nĩtwaĩle kwĩkĩa kĩthito tũsinde wia ũla twĩ nawʼo. No nginya tũendeee kwĩyĩĩkĩĩthya kana Yeova nĩwendete athũkũmi make na nũmasũvĩaa. Ũndũ ũmwe ũtonya kũtũtetheesya nĩ kũvindĩĩsya ngewa sya andũ Yeova wasũvĩie tene na kũineenea. Ũndũ ũngĩ nĩ kũvindĩĩsya ũndũ wĩthĩĩtwe aitũtetheesya yĩla twakwatwa nĩ mathĩna. Twamwĩkwatya Yeova atũtetheesye, no tũvote kũsinda wia ũla twĩ nawʼo!—Sav. 34:4. w22.06 19 ¶19-20

Ũsumbĩ ũla ũelekanĩtwʼe na nyaaĩ sya “kĩaa na yũmba” nũsumbĩkĩte. Wambĩĩie kũsumbĩka ĩvinda ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe yĩla United Kingdom na Amelika mambĩĩisye ngwatanĩo ya mwanya, nayo nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika. O na ĩngĩ, mũvwʼanano ũla Nevukatilesa woonie ndotonĩ nĩwathanie maũndũ mana ĩũlũ wa ũsumbĩ ũsu, ala makaũvathũkanyʼa na mosumbĩ ala maĩ manasumbĩka mbee wawʼo. Kĩvathũkanyʼo na mosumbĩ manene ala mawetetwe mwambĩĩonĩ wa woni ũsu, Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika ndũelekanĩtwʼe na kyũma kĩthei ta thaavu kana vetha, ĩndĩ ũelekanĩtwʼe na mũvulanyʼo wa kĩaa na yũmba. Yũmba yĩu nĩ “ũsyao wa andũ,” kana andũ ala mate na ũkũmũ. (Nda. 2:43) Ũmũnthĩ nĩtwonaa kĩu ũtheinĩ nũndũ andũ asu nĩmalikĩlĩlaa ũnyuvani, nĩmavangaa kambeini sya kũkitĩa mavata ma laiaa, nĩmaandamanaa, na nĩmethĩawa na syama sya kũtetea athũkũmi. Maũndũ asu matumaa ũsumbĩ ũsu ũteanĩsya kĩla ũvangĩte. w22.07 4-5 ¶9-10

We nĩwĩyũmbanĩtye kũvatiswa? No ũtetheke weekũlya-ĩ, ‘Neteele kyaũ?’ (Meko 8:36) Yesũ aelekanilye kwĩka kwenda kwa Ĩthe wake na lĩu. Nĩkĩ? Nũndũ lĩu wĩthĩawa wĩ wa vata thayũnĩ witũ. Yesũ nĩweesĩ kana kyonthe kĩla Yeova watũkũlya twĩke kĩthĩawa kĩ kĩseo kwitũ. Yeova ndendaa twĩke kĩndũ o na kĩmwe kĩtonya kũtũũmĩsya. Kwʼo nĩ kwenda kwake ũvatiswe? Ĩĩ. (Meko 2:38) Kwoou ĩkala ũte na nzika kana waatĩĩa mwĩao wa kũvatiswa nũũtetheka. Ethĩwa ndũkĩaa kũtanĩa lĩu ũla mũseo vyũ, nĩkĩ ũũkĩa kũvatiswa? Nĩkĩ amwe makũĩĩasya kũvatiswa? Aingĩ no masye, “Nyie ndyĩyũmbanĩtye.” Ũwʼo nĩ kana ũtwi wa kwĩyumya ũmũthũkũme Yeova na ũivatiswa nĩwʼo ũtwi ũla wa vata vyũ ũtonya kwĩka. Kwoou nĩwaĩlĩte kũsũanĩa nesa ũtanamba kũwĩka, na kĩu nĩkyendaa ĩvinda na kĩthito kingĩ. w23.03 7 ¶18-20

Yĩla Yesũ wetĩkĩiwʼe veva mũtheu, nĩwʼo watwʼĩkie kĩlungu kya mbee kya ũla ũsyao wa mũndũ mũka. Na ĩtina wa Yesũ kũkwʼa na kũthayũũkwʼa, Ngai “nĩwamwĩkĩie ngovia ya nguma na ndaĩa” na amũnenga “ũkũmũ wʼonthe ĩtunĩ na kũũ nthĩ,” na ũkũmũ ũmwe wamũnengie nĩ wa ‘kwananga mawĩa ma Ndevili.’ (Aevl. 2:7; Mt. 28:18; 1 Yoa. 3:8) Ve angĩ matalawa ta kĩlungu kya kelĩ kya ũsyao ũsu. Mũtũmwa Vaulo nĩwavuanisye ala me kĩlungunĩ kĩu yĩla waneenaa na Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta ma mbaĩ ya Kĩyuti na mbaĩ ingĩ. Ameie: “Ethĩwa mwĩ ma Klĩsto, vate nzika mwĩ ũsyao wa Avalaamu, atiĩwa kwosana na watho.” (Aka. 3:​28, 29) Yĩla Yeova wetĩkĩsya Mũklĩsto mauta kwĩsĩla veva mũtheu, ethĩawa atwʼĩka kĩlungu kya ũsyao wa mũndũ mũka. Kwoou ũsyao wa mũndũ mũka nĩ Yesũ na ala 144,000 ũkasumbĩka namo. (Ũvu. 14:1) Onthe maatĩĩaa ngelekanyʼo ya Ĩthe woo, Yeova Ngai. w22.07 16 ¶8-9

Nũndũ twĩkalĩte mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo, nĩtwĩsĩ tũilea kũkwatwa nĩ mathĩna. (2 Tim. 3:1) Mavinda ta asu nĩtũtonya kũthĩnĩka na tũkewʼa twĩ aitavĩe, na mũno mũno ethĩwa tũkwatĩtwe nĩ matatwa maingĩ kĩatĩanĩsyo kana matũkwatĩte savalĩ ũmwe. Ĩndĩ lilikana kana Yeova nĩwĩthĩawa ene maũndũ onthe, na no atũtetheesye kũmĩĩsya ĩtatwa o na yĩva. Kwasũanĩa ũndũ Yeova watetheeisye mũndũũme waĩ mũĩkĩĩku weetawa Yovu. Mũndũũme ũsu nĩwakwatiwe nĩ matatwa meana ũna maito kavindanĩ kakuvĩ. Ĩvinda yĩmwe, nĩwataviwʼe kana indo syake nĩsyooywa na ila ingĩ syooawa, athũkũmi make nĩmooawa, na kũthũkya ũvoo, syana syake syonthe o nasyo nĩsyooawa. Na maũndũ asu onthe mathũkĩte ũu meekĩkie mũthenya o ũmwe. (Yovu 1:​13-19) Kavinda kakuvĩ ĩtina wa ũu, e o na kĩmeto kingĩ, nĩwakwatiwe nĩ ũwau wĩ kyalya kingĩ na wĩ nthoni. (Yovu 2:7) Yeova no weene maũndũ ala mamũkwatĩte Yovu. Na nũndũ nĩwamwendete, nĩwamũnengie kĩla kyaĩ kĩtonya kũmũtetheesya omĩĩsye matatwa asu na ayĩkala e mũĩkĩĩku. w22.08 11 ¶8-10

Kũkanwʼa kũi mũyo. Nĩ laisi tũkambĩĩa kũvũthĩĩsya ũkanyʼo ũsu tũisũanĩa ti ta twĩĩaĩlĩte kũkanwʼa kana ti ta ũtũkonetye. Nũndũ wa ũu, no tũeme kwona ũndũ ũũ wa vata: Yeova atũkanasya nũndũ nũtwendete. (Aevl. 12:​5, 11) Kwoou ĩtĩkĩla ũkanyʼo, na ũyĩka moalyũku ala maĩlĩte. Kwasũanĩa ĩũlũ wa Vetelo. Yesũ nĩwamũlũngile mavinda ta elĩ atũmwa ala angĩ me vo. (Mko. 8:33; Luka 22:​31-34) Mwa kĩu kĩilea kwĩthĩwa kyatumie ewʼa nthoni mũno! Ĩndĩ ndaaeka kũlũmanyʼa na Yesũ. Nĩweetĩkĩlile ũkanyʼo na eelũnga. Nũndũ wa ũu, Yeova nĩwamũathimie na amũnenga ianda ngito kĩkundinĩ. (Yoa. 21:​15-17; Meko 10:​24-33; 1 Vet. 1:1) Yĩla tweekĩa kĩthito tũikatinde tũsũanĩĩte nthoni ila tweewʼa nũndũ wa kũkanwʼa, twaatĩĩa ũkanyʼo ũla twanengwa, na tweeka moalyũku ala maĩlĩte, ithyĩ ene nĩtũunĩkaa na tũkauna ala angĩ. Tweeka ũu, twĩthĩawa tũtonya kwĩanĩsya maũndũ maingĩ kwondũ wa Yeova na kwondũ wa ana-a-asa maitũ. w22.11 21-22 ¶6-7

Avalaamu nĩweesĩ kana Yeova ndesa kwĩka ũndũ ũte mũlũngalu na ũte mũseo. Kwosana na mũtũmwa Vaulo, Avalaamu nĩwasũanĩie oona kana Yeova e na ũtonyi wa kũmũthayũũkya mwana wake mwendwa Isaka. (Aevl. 11:​17-19) Aĩ na woni ũsu nũndũ Yeova nĩwathanĩte kana Isaka akeethĩwa ĩthe wa mbaĩ, na ĩvindanĩ yĩu Isaka ndaĩ na syana. Avalaamu nĩwamwendete Yeova, na kwoou nĩwaĩkĩĩe vyũ kana mavinda onthe Ĩthe wake akeekaa kĩla kyaĩle. O na kau ũsu waĩ ũtwi wĩ vinya mũno, nĩwamwĩwie Yeova nũndũ aĩ na mũĩkĩĩo. (Mwa. 22:​1-12) Tũtonya kũatĩĩa ata ngelekanyʼo ya Avalaamu? No tũendeee kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Yeova, o take. Tweeka ũu, tũkamũthengeea na tũimwenda mũnango. (Sav. 73:28) O na kĩu kĩkamanyĩasya wasya witũ wa ngoo kwonaa maũndũ ũndũ Ngai ũmonaa. (Aevl. 5:14) Na nũndũ wa ũu, yĩla mũndũ watũtata twĩke ũndũ mũthũku, tũkaleaa. Tũikasũanĩaa o na vanini kwĩka kĩndũ kĩtonya kũmwĩwʼĩthya Ĩthe witũ woo na kĩtonya kwananga ngwatanĩo yitũ vamwe nake. w22.08 28-29 ¶11-12

Yĩla mũtũmwa Vaulo na Valanava masyokie ndũanĩ ya Lisitela, Ikonio, na Andiokia, “nĩmanyuvie atumĩa nthĩnĩ wa kĩla kĩkundi.” (Meko 14:​21-23) Vate nzika, atumĩa asu manyuviwe nĩmakiakĩisye mũno ikundi isu, o tondũ atumĩa mekaa ũmũnthĩ. Inywʼĩ atumĩa, ĩthĩwai mwĩ metho mwone ala matonya kwĩthwa mayenda o kũtavwʼa “ndeto nzeo” ya kũmekĩa vinya. Vaulo alilikanilye athaithi ala angĩ kana Yeova nĩwatetheesye ‘ngũsĩ mbingĩ’ ikomĩĩsya mathĩna. (Aevl. 12:1) Nĩweesĩ kana kũtavya ana-a-asa na eĩtu-a-asa make ũndũ ngũsĩ isu syomĩĩisye matatwa me kĩvathũkanyʼo nĩkũũtuma methĩwa na ũkũmbaũ, na kũimatetheesya mekĩe kĩthito masyaĩĩsye ĩla “ndũa ya Ngai ũla wĩ thayũ.” (Aevl. 12:22) No ta ũu ũmũnthĩ. Nũũ ũtekĩawa vinya yĩla wasoma ũndũ Yeova watetheeisye Ngiteoni, Mbalaka, Ndaviti, Samueli, na angĩ aingĩ?—Aevl. 11:​32-35. w22.08 21 ¶5-6

Ala makathayũũkwʼa makasilĩlwa kwosana na “meko” meva? Mo nĩ meko ala meekie matanamba kũkwʼa? Aiee! Lilikana kana naĩ syoo nĩsyavutiwe makwʼa. Kwoou “meko moo” mayĩsa kwĩthĩwa ne ala meekie matanakwʼa. Vandũ va ũu, no nginya meko asu methĩwe no maũndũ ala makeka ĩtina wa kũmanyĩwʼa me nthĩ nzaũ. O na aũme aĩkĩĩku ta Noa, Samueli, Ndaviti, na Ndanieli makeethĩwa maĩlĩte kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Yesũ Klĩsto na mayonanyʼa nĩmaĩĩkĩĩe nthembo yake ya wovosyo. Ethĩwa ũu nĩwʼo vakethĩwa vailye kwa aũme asu, ti mbee mũno kwa ala mate alũngalu? Nĩ kyaũ kĩkakwata ala makalea kũtũmĩa nesa mwanya ũsu ũseũvĩte ũu wa kũĩkĩĩthya kana masyĩtwa moo nĩmaandĩkwa ĩvukunĩ ya thayũ? Ĩandĩko ya Ũvuanyʼo 20:15 yĩtwĩĩte atĩĩ: “Na . . . ũla ũtaaĩthĩwa aandĩkĩtwe yĩla ĩvukunĩ ya thayũ ekwʼa ĩianĩ ya mwaki.” Nĩ wʼo ki, makaanangwa vyũ tene na tene. Nĩ ũndũ wa vata ta kĩ ĩndĩ tũĩkĩĩthye kana masyĩtwa maitũ nĩmaandĩkwa ĩvukunĩ ya thayũ na nĩmekala vo! w22.09 18-19 ¶17-19

Motwi maingĩ ala twĩkaa makonetye ũima witũ wa mwĩĩ na mĩthemba ya ũiiti matongoeawʼa nĩ wasya witũ wa ngoo ũla ũmanyĩĩtwʼe nĩ Mbivilia. (1 Tim. 3:9) Ĩndĩ yĩla tũkwĩka motwi na tũũmaneenea na andũ angĩ, nĩtũtataa vyũ tũatĩĩe mwolooto ũũ wĩ Avilivi 4:5: “Ekai wĩnyivyo wenyu ũmanyĩke nĩ andũ onthe.” Wĩnyivyo nũtũsũvĩaa tũikakwatwe nĩ kĩũũyũ kingĩ ĩũlũ wa ũima witũ wa mwĩĩ. Nĩtwĩthĩawa twendete ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ na nĩtũmanengae ndaĩa o na yĩla meeka motwi me kĩvathũkanyʼo na maitũ. (Alo. 14:​10-12) Twonanasya kana nĩtũũmũtũngĩa mũvea Mũnengani wa thayũ, Yeova, kwa kũsũvĩa thayũ witũ na kwa kũmũnenga kĩla kĩseo vyũ. (Ũvu. 4:11) Kwa oyu, tũilea kũwaa na kũkwatwa nĩ mĩisyo. Ĩndĩ ũu tiwʼo Mũmbi witũ wendaa twĩkalae. O mĩtũkĩ, nũkũtũnenga thayũ wa tene na tene kũte woo na kĩkwʼũ. (Ũvu. 21:4) Ĩndĩ ĩvinda yĩu yĩtanavika, tũtanaa ta kĩ kwĩthĩwa twĩ thayũ na tũtonya kũmũthũkũma Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, Yeova, ũla ũtwendete mũno! w23.02 25 ¶17-18

Yeova nĩwonanĩtye ũtheinĩ kana e ĩũlũ wa onthe “ala me na ũkũmũ.” (Alo. 13:1) Kwavindĩĩsya ngelekanyʼo itatũ. Ya mbee nĩ ya Mũsumbĩ Valao wa Misili, ũla watwʼĩkĩthisye andũ ma Yeova ngombo na alea ĩngĩ na ĩngĩ kũmathasya. Ĩndĩ Ngai nĩwamathaisye na aanangĩa Valao Ũkanganĩ Mũtune. (Kuma 14:​26-28; Sav. 136:15) Ngelekanyʼo ya kelĩ nĩ ya Mũsumbĩ Mbelisasa wa Mbaviloni. Mũthenya ũmwe nĩweekĩie mboka na ‘eenenevesya Mwĩaĩi wa ĩtunĩ’ na ‘ataĩa ngai sya vetha na thaavu’ vandũ va kũmũtaĩa Yeova. (Nda. 5:​22, 23) Ĩndĩ Ngai nĩwatwie kũmũnyivya nũndũ wa mĩtũlyo yake. “Ũtukũ ũsu,” Mbelisasa nĩwooaiwe na ũsumbĩ wake wanengwa Ametia na Avelisia. (Nda. 5:​30, 31) Ngelekanyʼo ya katatũ nĩ ya mũsumbĩ wa Valesitina weetawa Elote Akiliva I. Mũsumbĩ ũsu nĩwooaĩthisye Yakovo na oovethya mũtũmwa Vetelo e na kĩeleelo kya kũmũaa. Ĩndĩ Yeova nĩwamũsiĩĩie ndakeke kĩla wavangĩte. Mbivilia yaĩtye kana ‘mũlaĩka wa Yeova nĩwamũkũnie na ũwau,’ na akwʼa.—Meko 12:​1-5, 21-23. w22.10 15 ¶12

O ũndũ twasoma ĩũlũ wa andũ matetheeiwʼe nĩ Yeova nũndũ wa kũlũmanyʼa nake, nowʼo wĩkwatyo witũ ũkalũlũmĩĩlaa mũnango. Maũndũ onthe ala me Ndetonĩ ya Ngai “maandĩkiwe kwondũ wa kũtũmanyĩsya, nĩ kana kwĩsĩla wũmĩĩsyo witũ na ũkiakisyo ũla wĩ Maandĩkonĩ tũtonye kwĩthĩwa na wĩkwatyo.” (Alo. 15:4) Vindĩĩasya ũndũ ĩvinda ĩvĩtu Yeova weanĩisye mawatho make. Kwasũanĩa maũndũ ala Ngai weekie kwondũ wa Avalaamu na Sala. Mesie kũkũa mavikya myaka matatonya kwĩthĩwa na syana. Ĩndĩ Ngai nĩwamathie kana makakwata mwana. (Mwa. 18:10) We Avalaamu eekie ata anengwa watho ũsu? Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Aĩ na mũĩkĩĩo kana akeethĩwa ĩthe wa mbaĩ mbingĩ.” (Alo. 4:18) O na kau ũsu ndwaĩ ũndũ ũtonyeka kwa kĩthimo kya mũndũ, Avalaamu ndaĩ na nzika kana Yeova nũkwĩanĩsya watho wake. Na mũĩkĩĩo wake ndwaamũsonokya. (Alo. 4:​19-21) Ngewa ta isu itũmanyĩasya kana mavinda onthe no twĩkwatye kana Yeova nũkwĩanĩsya mawatho make. w22.10 27 ¶13-14

Ndeto isu syeanĩie yĩla Ayuti maumie Mbaviloni. Yeova nĩwoonanisye nĩwe Mũmanyĩsya Ũla Mũnene Vyũ, na nũndũ nĩwe wamatongoesye, nĩmavotie kũtũngĩĩa ũthaithi wa wʼo. Twĩ aathime mũno nũndũ Yeova nĩwe Mũmanyĩsya witũ Ũla Mũnene Vyũ. Isaia atũelekanĩtye na amanyĩwʼa maendeee kũmanyĩwʼa nĩ Yeova. Aĩtye: “Metho maku makoona amanyĩsya maku.” Ngelekanyʼonĩ ĩsu, Mũmanyĩsya awetetwe ta ũũngye mbee wa amanyĩwʼa make. Nĩ ndaĩa nene kwĩthĩwa tũtonya kũtetheka nĩ momanyĩsyo ma Ngai ũmũnthĩ. We atũmanyĩasya ata? Atũmĩaa ũseũvyo wake. Nĩ ũndũ wa kũtanĩthya ta kĩ kwona ũndũ ũseũvyo wa Yeova ũtũtongoeasya nesa! Maũndũ ala tũmanyĩawʼa maũmbanonĩ maitũ, mavukunĩ maitũ, nthĩnĩ wa JW Broadcasting^®, kana o kwĩsĩla syĩndũ ingĩ mbingĩ nĩmatũtetheeasya kũmĩĩsya mathĩna twĩ atanu. w22.11 10 ¶8-9

Yesũ aineenea kwanangwa kwa Yelusaleme na ĩkalũ yayo, na “mũminũkĩlyo wa ĩvinda yĩĩ” tũtwĩe, aisye: “Ĩũlũ wa mũthenya ũsu kana saa ũsu, vaiĩ mũndũ wĩsĩ, o na alaĩka ĩtunĩ, o na Mwana, ate o Asa.” Ĩtina wa ũu, akanisye amanyĩwʼa make onthe amea ‘nĩmaendeee kũsyaĩĩsya.’ (Mko. 13:​32-37) Aklĩsto ala matwĩe Yutia ĩvinda ya atũmwa maaĩlĩte kũendeea kwĩkala me metho nĩ kana matangĩĩe mathayũ moo. Yesũ atavisye aatĩĩi make atĩĩ: “Mwoona Yelusaleme ĩthyũlũlũkĩtwe nĩ ita, manyai kana wanangĩko wayo nĩ mũthengeeu.” Moona ũu, maaĩlĩte kũatĩĩa ũkanyʼo wa Yesũ na ‘mayambĩĩa kũkĩĩa iĩmanĩ.’ (Luka 21:​20, 21) Ala meethukĩĩisye ũkanyʼo wa Yesũ nĩmavonokie yĩla Yelusaleme yaanangiwe nĩ Alomi. Ũmũnthĩ twĩkalĩte ĩvinda yĩla mũminũkĩlyo wa nthĩ ĩno nthũku ũthengeee vyũ. Kwoou o naitũ nĩtwaĩlĩte kũsũvĩa ilĩko sitũ na tũiendeea kũsyaĩĩsya. w23.02 14 ¶1-3

Yeova nũmanyĩasya athũkũmi make kũneenaa ũla wʼo na kũatĩĩaa ũlũngalu. Kĩu kĩtumaa menenga ndaĩa na methĩwa na mũuo wa ngoo. (Nth. 13:​5, 6) Nũndũ nĩwĩmanyĩĩtye Mbivilia, we nĩwĩyoneete kĩu? Nĩwĩmanyĩĩtye kana myolooto ya Yeova nĩyo mĩseo vyũ kwa andũ onthe, o na kwaku mwene. (Sav. 77:13) Na kwoou wĩ na mea ma kwĩka maũndũ ala Ngai wonaa me malũngalu. (Mt. 6:33) Nũkwenda kũtetea ũla wʼo, na kũĩkĩĩthya kana kĩla Satani wawetie ĩũlũ wa Ngai witũ, Yeova, ti kya wʼo. Ũtonya kwĩka ũu ata? Maũndũ ala ũũtwʼa kwĩka thayũnĩ no methĩwe maiweta ũũ ĩũlũ waku: “Nĩnĩleanĩte na ũvũngũ wa Satani, na nĩnĩlũmanĩtye na ũla wʼo vyũ. Nĩenda kũtongoewʼa nĩ Yeova, na nĩenda kwĩka kĩla kyaĩlĩte methonĩ make.” Ũtonya kwĩka ũu ata? Nĩ kwa kũmwatha Yeova mboyanĩ kana nĩweeyumya ũmũthũkũmae tene na tene, na ĩndĩ ũyonanyʼa ũu kwa kũvatiswa. Kwenda ũla wʼo na ũlũngalu no kũtume ũtwʼa kũvatiswa. w23.03 3 ¶4-5

Ve mũuo wa mwanya andũ ma nthĩ ĩno matesĩ ũndũ ũsamaa. Ũsu nĩ “mũuo wa Ngai,” kana kwa ndeto ingĩ, mũuo ũla ũtumaa twĩkala tũuĩtye nũndũ nĩtwĩsĩ twĩ na ngwatanĩo ya mwanya na Ĩthe witũ wa ĩtunĩ. Yĩla twakwata mũuo wa Ngai, twĩwʼaa twĩ asũvĩĩku. (Avi. 4:​6, 7) Kĩu nĩkĩtumaa twĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na ala angĩ mamwendete. Na nĩtwĩthĩawa na ngwatanĩo nzeo mũno na “Ngai wa mũuo.” (1 Ath. 5:23) Yĩla twamũmanya Asa witũ, twamũĩkĩĩa, na twamwĩwʼa, mũuo wake nũtumaa ngoo sitũ iusya o na yĩla twakomana na ũndũ ũũtuma twĩthĩwa na mawĩmakĩo. Kwa wʼo nĩvatonyeka tũkethĩwa na mũuo wa Ngai yĩla twakomana na thĩna mũnene, ta ũwau wa kũkwatanwʼa, mũisyo, ithokoo, kana kũthĩnwʼa? Mathĩna manene ta asu no matume tũlikwa nĩ wia. Ũndũ wa kwĩkĩa vinya nĩ kana ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmaatĩĩte ũtao ũsu wa Yesũ o ũndũ ĩandĩko ya ũmũnthĩ yĩwetete. Kwa vinya wa Yeova, nĩmavotete kwĩthĩwa na mũuo yĩla makomana na matatwa maito. w22.12 16 ¶1-2

Ve maũndũ amwe matũkwataa ũkethĩa vai ũndũ tũtonya kwĩka tũkamavĩndũa. Kwoou nũseo tũikasũanĩe kana Yeova atwonaa twĩ ma vata nũndũ wa ianda ila twĩ nasyo, o na nũseo tũikaelekanyʼe ianda ila twĩ nasyo na sya andũ ala angĩ. (Aka. 6:4) Nĩ ũndũ wa vata tũmanthe nzĩa ila tũtonya kũtũmĩa kũtetheesya andũ ala angĩ na tũimũthũkũma Yeova. No wĩanĩsye maũndũ maingangĩ ũthũkũmi wa Yeova wekala ũte na syĩndũ mbingĩ na weevathana na makoani. No wĩyĩkĩĩe mĩvango mĩnini mĩnini nĩ kenda ĩũtetheesye kũvikĩĩa mĩvango ĩla mĩnene wĩvangĩĩe. Kwa ngelekanyʼo, ethĩwa mũvango waku mũnene nĩ kũtwʼĩka vainia wa kĩla ĩvinda, wĩona ata ũkambĩĩa na kwĩthĩwa wĩ vainia mũtetheesya kĩla mwei? Na ethĩwa mũvango waku nĩ kwĩthĩwa mũtetheesya wa kĩkundi, wĩona ata ũkatũmĩa ĩvinda yingangĩ ũtavanyʼanĩ? Ũtũĩka ũla ũtonya kũkwata ũyĩka maũndũ ũsu, no ũũtetheesye kũkwata ianda mbingangĩ sya ũthũkũmi ĩvinda yũkĩte. Kwoou ĩkĩa kĩthito wĩanĩsye nesa kĩanda o na kĩva kĩla wanengwa. w22.04 26-27 ¶16-17

Yeova no atũtetheesye kũmĩanĩsya na mathĩna ala tũkomanaa namo na tũimũthaitha twĩ atanu. Yĩla twamũtavya Ngai ĩũlũ wa ũndũ ũũtũthĩnyʼa, nĩvatonyeka akamba kũtũnenga vinya wa kũmĩanĩsya nawʼo. Na ethĩwa ĩtatwa yĩu yĩinathela na mĩtũkĩ ũndũ twĩĩkwatĩtye, nĩvatonyeka tũkethĩwa twaĩle kũmũkũlya Yeova ĩngĩ na ĩngĩ atwongeleele vinya wa kũmĩanĩsya nayo. Nũtũthoketye twĩke ũu. Na kĩu kĩĩkĩthĩtwʼe nĩ ndeto ii sya Isaia: “Mũtikamũeke [Yeova] athũmũe.” (Isa. 62:7) Kĩu kĩonanyʼa ata? Mboya sitũ syaĩle kwĩthĩwa syĩ sya kĩthingʼĩĩsyo ũkethĩa o na ti ta tũkũeka Yeova athũmũe. Ndeto isu sya Isaia syĩtũlilikanyʼa ngelekanyʼo Yesũ wanenganie ĩũlũ wa mboya syĩ Luka 11:​8-10, 13. Mĩsoanĩ ĩsu Yesũ atũthuthisye ‘tũendeee kũvoya’ tũnengwe veva mũtheu. O na ĩngĩ, no tũmũvoye Yeova atũtetheesye kwĩka motwi maseo. w22.11 8 ¶1; 9 ¶6-7

We na mũsyĩ waku no mwĩyumbanyʼe yu tũĩ kwondũ wa kwĩsa kũthĩnwʼa. Ndũkatinde ũsũanĩĩte maũndũ onthe mathũku ala matonya kũũkwata. Vandũ va ũu, lũlũmĩĩlya ngwatanĩo yaku na Yeova na ũitetheesya syana syaku o nasyo syĩke oou. Ethĩwa mavinda amwe nĩwambĩĩa kwĩmakĩa, mũtulũĩle Ngai ngoo yaku. (Sav. 62:​7, 8) No mũneenee ta mũsyĩ maũndũ ala matonya kũtuma mũmwĩkwatya. Na o tondũ vethĩawa yĩla mũisyo waumĩla, kwĩyũmbanyʼa kwĩ tene na kũmwĩkwatya Yeova no kũtetheesye syana syaku ikethĩwa na ũkũmbaũ na mũuo. Mũuo wa Ngai ũtumaa twĩwʼa twĩ asũvĩĩku. (Avi. 4:​6, 7) Yeova atũmĩaa mũuo ũsu kũtũtetheesya tũusye yĩla kwaumĩla mowau ma kũkwatanwʼa, mĩisyo, kana twambĩĩa kũthĩnwʼa. O na nũtũmĩaa atumĩa me kĩthito kũtũsũvĩa. Na eka ũu, nũtũnengete ithyonthe kĩanda kya kũtethanasya. Mũuo ũla tũtanĩaa ũmũnthĩ no ũtũtetheesye kũmĩĩsya mathĩna maito ala me mbee, ta ũla “thĩna mũnene.”—Mt. 24:21. w22.12 27 ¶17-18

Nĩtwaĩlĩte kũtata tũikeyĩandũe mũno nũndũ wa naĩ ngito ila tweekie tene. Nĩ wʼo kana tũyaĩlĩte kwonaa nthembo ya wovosyo ta kĩtumi kya “kwĩka naĩ na ngũlũ.” (Aevl. 10:​26-31) Ĩndĩ no twĩkale tũte na nzika kana ethĩwa nĩtwĩlilĩte kũma ngoonĩ, tũkamantha ũtethyo ũla Yeova ũnenganae, na tũkaalyũla mwĩkalĩle witũ, nũtũekeete vyũ. (Isa. 55:7; Meko 3:19) Nthembo ya wovosyo yĩ na ũtonyi wa kũvwʼĩka naĩ sitũ vyũ na nĩtũnengae mwanya wa kwĩkala nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ. Kwĩkala vau kũĩkatũnosya. Twĩasya ũu nũndũ kũkeethĩwa na andũ aingĩ ma kũmanyana namo na tũkatanĩaa kũtethya wĩa mũseo. Ũndũ ũla mũseo vyũ nĩ kana tũkaendeea kũmũmanya Ĩthe witũ wa ĩtunĩ nesanga na tũkatanĩaa syĩndũ ila ũkatũnengae. Tũikaaĩsa kũthelelwa nĩ maũndũ ma kwĩmanyĩsya ĩũlũ wake na ĩũlũ wa wũmbi wake. w22.12 12 ¶17; 13 ¶19

“Mũndũ mũka” ũsu ndesa kwĩthĩwa aĩ Eva. Wathani ũsu ũwetete kana ũsyao wa mũndũ mũka ‘ũkatumba’ mũtwe wa ĩla nzoka. Nzoka nĩ Satani, na vai nzyawa o na ĩmwe ya Eva yĩ na ũtonyi wa kũmũtumba, nũndũ onthe me na naĩ. Kwoou Satani akaanangwa ata? Ĩvuku ya mũthya ya Mbivilia nĩyĩvuanĩtye nũũ mũndũ mũka ũla ũwetetwe ĩandĩkonĩ ya Mwambĩlĩlyo 3:15. (Ũvu. 12:​1, 2, 5, 10) Kwa wʼo, ũsu ti mũndũ mũka wĩ vaa ĩũlũ wa nthĩ. Na twĩasya ũu nũndũ eĩtwe kana e na mwei ungu wa nyaaĩ syake, na ngovia ya ũsumbĩ yĩ na ndata 12 mũtwenĩ wake! O na asyaie kana ka ũsengyʼa, nako nĩ Ũsumbĩ wa Ngai. Ũsumbĩ ũsu wĩ ĩtunĩ, na kwoou no nginya o nake mũndũ mũka ũsu ethĩwe e ĩtunĩ. Mũndũ mũka ũsu nĩ kĩlungu kya ũseũvyo wa Yeova kya ĩtunĩ, na ala me kĩlungunĩ kĩu nĩ syũmbe sya veva ndĩkĩĩku. (Aka. 4:26) O na ĩngĩ, Ndeto ya Ngai nĩtũtetheesye kũelewa nũũ kĩlungu kya mbee kya ũsyao wa mũndũ mũka. Yathanie kana akeethĩwa nzyawa ya Avalaamu.—Mwa. 22:​15-18. w22.07 15-16 ¶6-8

Mũthĩnzĩo ũla Yeova ũtũnengete wa Mbivilia usĩe ũĩ wake. Ũtao wayo nũtethetye andũ mũno. Mbivilia nĩalyũlaa andũ. Yĩla mavuku ma mbee ma Mbivilia maandĩkawa, Mose atavisye andũ ma Ngai, Isilaeli, atĩĩ: “Ti ũndũ wa mana kwenyu; nũndũ nĩ thayũ wenyu.” (Kũt. 32:47) Ala maatĩĩie maũndũ ala mawetetwe Maandĩkonĩ nĩmakwatie ũtanu na maũndũ moo maaĩla. (Sav. 1:​2, 3) O na kũtwʼĩka Ndeto ya Ngai yaandĩkiwe tene, yĩ o na ũtonyi wa kũalyũla andũ. Myolooto ĩla yĩ Mbivilianĩ nĩtethasya andũ mavinda onthe, na nĩyĩthĩĩtwe ĩitethya andũ mekalĩte mavinda me kĩvathũkanyʼo. Yĩla tũendeee kũsoma ĩvuku yĩu ĩtheu na kũvindĩĩsya kĩla tweemanyĩsya, Mũandĩkĩthya wayo nũtũmĩaa veva wake mũtheu wĩ vinya kũtũtetheesya twone ũndũ tũtonya kũtũmĩa ũtao wayo thayũnĩ witũ. (Sav. 119:27; Mal. 3:16; Aevl. 4:12) Vate nzika, Mũandĩkĩthya wa Mbivilia e thayũ na nĩwĩthĩawa na mea ma kũũtetheesya. Mwa kũmanya ũu kwĩtuma twenda kũsomaa Mbivilia tũteũtĩĩa! w23.02 3 ¶5-6

Ve ũndũ kĩlungu kya 13 kya Ũvuanyʼo kĩtũtavĩtye ĩũlũ wa ũla mũtwe wa mũonza wa nyamũ ya kĩthekanĩ, ũla nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika. Kyonanĩtye kana nyamũ ĩsu ya kĩthekanĩ yĩ na “mbya ilĩ iilye sya kalondu, ĩndĩ [yĩneena] ta mũkũnga.” O na ĩngĩ, kyaĩtye kana “nĩyĩkaa syama nene mbee wa andũ, o na nĩtumaa mwaki ũtheea nthĩ kuma ĩtunĩ.” (Ũvu. 13:​11-15) Nakyo kĩlungu kya 16 na kya 19 kyaĩtye kana nyamũ ĩsu nĩ “mwathani wa ũvũngũ.” (Ũvu. 16:13; 19:20) Ndanieli o nake nũwetete ũndũ ta ũsu. Aĩtye Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika “nũkananga kũvika kũsengʼya.” (Nda. 8:​19, 23, 24) Na kĩu nĩkyo kyeekĩkie ĩvindanĩ ya Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe. Mbomu ilĩ ila syatumie kau ũsu ũthela syaseũvĩtwʼe nĩ andũ ma saenzi ma nthĩ ya United Kingdom na Amelika. Nũndũ wa kĩu kyeekĩkie, no twasye kana Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika no ta watumie “mwaki ũtheea nthĩ kuma ĩtunĩ.” w22.05 10 ¶9