Mwei wa 5

Ĩtina wa Yoana kwonwʼa kĩkundi kĩu kya ĩtunĩ, nĩwooniwʼe “ĩkomano ĩnene.” Kĩvathũkanyʼo na ala 144,000, ala me kĩkundinĩ kĩu maitalĩka. Nĩ kyaũ twĩsĩ ĩũlũ woo? Yoana akũlĩĩlya ĩũlũ woo ataviwʼe: “Aa nĩ ala maumĩte ũla thĩnanĩ mũnene, na mathambĩtye kanzũ syoo na makaitwʼĩkĩthya nzaũ na nthakame ya kala Kalondu.” (Ũvu. 7:14) Ĩtina wa kũvonoka ũla thĩna mũnene, asu ma “ĩkomano ĩnene” makekala vaa nthĩ na makatanĩa moathimo maingĩ. (Sav. 37:​9-11, 27-29; Nth. 2:​21, 22; Ũvu. 7:​16, 17) Twĩthĩwe nĩtũnyuvĩtwe tũthi ĩtunĩ kana twĩ na wĩkwatyo wa kwĩkala kũũ nthĩ, yo nĩtũĩkĩĩaa kana tũkoona maũndũ ala me kĩlungunĩ kya 7 kya Ũvuanyʼo maianĩa? Nĩtwaĩle kũĩkĩĩa ũu. Mwa yĩu yĩkeethĩwa yĩ ĩvinda ya kũtanĩthya ta kĩ kwa ikundi isu syelĩ sya athũkũmi ma Ngai! Tũkatana mũno vyũ kwĩthĩwa twatwie kũlũmanyʼa na Ũsumbĩ wa Yeova. w22.05 16 ¶6-7

Ethĩwa waaĩka ũtwi wa vata, vate nzika, nĩwavoyie ũkwate ũĩ, na waĩ na kĩtumi kĩseo kya kwĩka ũu. (Yak. 1:5) Mũsumbĩ Solomoni aandĩkie atĩĩ: “Ũĩ nĩ ũndũ ũnene mbee.” (Nth. 4:7) Vate nzika, Solomoni ndaneeneaa o ũĩ wʼonthe tu. Aneeneaa ũĩ ũla wumaa kwa Yeova Ngai. Ĩndĩ wʼo ũĩ ũsu no ũtũtetheesye kũthĩnĩkĩa mathĩna ala matũkwataa ũmũnthĩ? Ĩĩ, no ũtũtetheesye. Ũndũ ũmwe tũtonya kwĩka tũkwate ũĩ wa wʼo nĩ kũsoma na kũatĩĩa momanyĩsyo ma aũme elĩ maĩ oĩ mũno. Wa mbee nĩ Solomoni. Mbivilia yaĩtye kana ‘Ngai nĩwamũnengie ũĩ na ũmanyi mwingĩ mũno.’ (1 Asu. 4:29) Na wa kelĩ nĩ Yesũ, ũla nĩwe mũndũ ũla mũĩ vyũ waaĩkala kũũ nthĩ. (Mt. 12:42) Kwathanĩtwe ũũ ĩũlũ wake: “Veva wa Yeova nũkekalaa ĩũlũ wake, veva wa ũĩ na ũmanyi.”—Isa. 11:2. w22.05 20 ¶1-2

O na ethĩwa twĩ akũũ, nĩ ũndũ ũtonyeka tũkeyĩkĩĩa mĩvango ya kĩ-veva na tũkamĩanĩsya. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Beverley, ũla wĩ na myaka 75. Ĩvinda yĩmwe nĩwakwatiwe nĩ thĩna mũnene wa mwĩĩ watumaa aemwa nĩ kũtembea. Ĩndĩ o na vailye ũu, aĩ na mea ma kwĩka kyonthe kĩla ũtonya atetheesye kambeininĩ ya kũthokya andũ ũmbanonĩ wa kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ. Kwoou nĩweeyĩkĩĩie mĩvango mĩna ũtonya kwĩanĩsya. Beverley nĩwatanie mũno yĩla weanĩisye mĩvango ĩla weekĩĩte kwondũ wa kambeini ĩsu. Kĩthito kĩla waĩ nakyo nĩkyatetheeisye angĩ o namo meekĩa kĩthito ũtavanyʼanĩ. Yeova nĩwonaa wĩa ũla ũtethawʼa nĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala akũũ wĩ wa vata, o na ethĩwa ve maũndũ mana meũmasiĩĩa. (Sav. 71:17) Ĩyĩkĩĩe mĩvango ũtonya kwĩanĩsya. Tata wĩthĩwe na nguma itonya kũmwendeesya Yeova. Ĩmanyĩsye ũtũĩka ũtonya kũtuma ũtũmĩwa mũnango nĩ Ngai na ũseũvyo wake. Mantha nzĩa ila ũtonya kũtũmĩa nĩ kana ũtetheesye mũnango ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku. Na o ta Timotheo, Yeova no aũtetheesye nĩ kenda “maendeeo maku moneke ũtheinĩ nĩ andũ onthe.”—1 Tim. 4:15. w22.04 27 ¶18-19

Nao nata ĩtina wa kwĩkĩa kĩthito kingĩ mwana waku akavanga kana ndekwenda kũmũthũkũma Yeova? Mwa ndũkone ta ũte mũsyai mũseo. Yeova nũtũnengete ithyonthe, o vamwe na mwana waku, mũthĩnzĩo wa kwĩnyuvĩa maũndũ, na kwoou kĩla ũmwe e na ũtonyi wa kũtwʼa nũkũmũthũkũma kana ndemũthũkũma. Ndũkaeke kwĩthĩwa na wĩkwatyo kana mũthenya ũmwe akamũsyokea. Lilikana ngewa ya ũla mwana waumie mũsyĩ. (Luka 15:​11-19, 22-24) Mwanake ũsu eekie maũndũ maingĩ mathũku, ĩndĩ mũthya, nĩwasyokie. Inywʼĩ asyai, Yeova nũmũnengete kĩanda kya mwanya mũno, nakyo nĩ kũmanyĩsya syana syenyu ũndũ itonya kũmũthaitha nũndũ nĩsyo nzyawa ĩla yũkĩte. (Sav. 78:​4-6) Wĩa ũsu ndwĩ laisi, na kwoou nĩtũũmũkatha mũno nũndũ wa kĩthito kĩla mwĩkĩaa mũtetheesye syana syenyu imwende Yeova na mũimanyĩsye kũmwĩwʼa. No mwĩkale mũte na nzika kana Ĩthe witũ wa ĩtunĩ akendeeawʼa mũno ninywʼĩ.—Aev. 6:4. w22.05 30-31 ¶16-18

Nĩ kana kĩkundi kĩendeee kwĩkala kĩ na mũuo na kĩ ngwatanĩo, kĩla ũmwe witũ nĩwaĩlĩte kũnenga Yeova kĩla kĩseo vyũ kwosana na ũtonyi wake. Kwasũanĩa Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa. Maĩ na mĩthĩnzĩo na ianda syĩ kĩvathũkanyʼo. (1 Ako. 12:​4, 7-11) Ĩndĩ kĩu kĩyaĩ kĩtumi kya kũete masindano na mĩaanĩko ikundinĩ. Vandũ va ũu, Vaulo eekĩie vinya kĩla ũmwe eke kĩla ũtonya nĩ kana ‘make mwĩĩ wa Klĩsto.’ Aandĩkĩie Aeveso atĩĩ: “Yĩla kĩla ĩleenyũ yatethya wĩa nesa, ũu ũtumaa mwĩĩ wĩana na kwĩyaka wʼo mwene nthĩnĩ wa wendo.” (Aev. 4:​1-3, 11, 12) Ala meekie ũu nĩmaetie mũuo na ngwatanĩo kĩkundinĩ, na nguma isu nosyo tũsyonaa ikundinĩ sitũ ũmũnthĩ. Twa vyũ kũlea kwĩyĩelekanyʼa na andũ ala angĩ. Vandũ va ũu, ĩmanyĩsye kuma vala ve Yesũ, na ũitata vyũ wĩthĩwe na nguma ta syake. Ĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana waendeea kũmũnenga Yeova kĩla kĩseo vyũ, we ‘nĩ mũlũngalu, [na] ndesa kũlwa nĩ wĩa waku.’ (Aevl. 6:10) Na ũimanya kana nũtanaa mũno kwona wĩyumĩtye na ngoo yonthe ũmwendeesye. w22.04 14 ¶15-16

Nĩtũtanaa mũno kũmanya kana tũi na kĩanda kya kũtwʼa ethĩwa Yeova nũkũekea mwĩki wa naĩ kana ndemũekea! Ĩndĩ o na vailye ũu, ve ũtwi twaĩle kwĩka. Ũtwi wĩva? Mavinda amwe mũndũ ũtũvĩtĩsye kana ũtwĩkĩte ũndũ mũthũku vyũ no atwĩtye vole na aitũkũlya tũmũekee. Ĩndĩ mavinda angĩ, no aeme kũtwĩtya ũekeo. O na vailye ũu, no tũtwʼe kũmũekea na tũitwʼa vyũ kũlea kwoveea ũthatu ngoonĩ. Kũneena wʼo, kĩu nĩkĩtonya kwenda ĩvinda na kĩthito kingĩ, na mũno mũno ethĩwa tũũmĩĩte mũno. Ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya (Kĩswaili) ya 15/09/1994 yaisye: “Yĩla twaekea mwĩki wa naĩ, kĩu kĩyonanasya kana nĩtũkwĩtĩkĩlana na mavĩtyo make. Mũklĩsto ũla watwʼa kũekea ethĩawa ayonanyʼa kana nũĩkĩĩe kana Yeova nũkũthĩnĩkĩa ũndũ ũsu nesa vyũ. Nĩwe Mũsili ũla mũlũngalu wa nthĩ yonthe, na ĩvinda yĩla yaĩle yavika akaĩkĩĩthya kana sila wa katĩ nĩwaatĩĩwa.” w22.06 9 ¶6-7

Yeova athanie kana ĩvindanĩ yĩĩ yitũ akaete andũ vamwe kuma mbaĩnĩ syonthe, na ngo, na ithyomo, na makamũthaithaa me ngwatanĩo. Ũmũnthĩ kĩkundi kĩu kya mwanya nĩkyo kĩtawa “ĩkomano ĩnene.” (Ũvu. 7:​9, 10) O na kau ala me kĩkundinĩ kĩu nĩ aũme, aka, na syana kuma wumo wĩ kĩvathũkanyʼo, mekalaa ta andũ ma mũsyĩ ũmwe wĩ mũuo. (Sav. 133:1; Yoa. 10:16) Methĩawa meyũmbanĩtye ĩvinda yonthe kũtavya ala mekwĩthukĩĩsya ĩũlũ wa nthĩ nzeo ĩla meteele. (Mt. 28:​19, 20; Ũvu. 14:​6, 7; 22:17) Ethĩwa wĩ ũmwe wa ĩkomano ĩnene, vate nzika, nĩwĩthĩawa na mea maingĩ ma kwona nthĩ ĩsu nzeo twathĩtwe. Ndevili endaa kũũvena wĩkwatyo waku. Kĩeleelo kyake nĩ kũtuma ũĩkĩĩa kana Yeova ndeanĩasya mawatho make. Satani akavota kũtũvena wĩkwatyo witũ, ũkũmbaũ witũ ndũema kũthela, na no tũeke kũmũthũkũma Yeova. w22.06 20-21 ¶2-3

Yĩla twakwatwa nĩ matatwa momũ maĩlye ta iuutani syĩ vinya, wĩkwatyo ũsu nũtũtetheeasya kwĩkala tũuĩtye nũndũ tũyĩthĩawa na nzika kana o mĩtũkĩ maũndũ nĩmeũseũva. Lilikana kana Yesũ nĩwawetie tũkathĩnwʼa. (Yoa. 15:20) Kwoou kũvindĩĩsya maũndũ ala twathĩtwe no kũtũtetheesye tũikelelũke kyalonĩ kitũ kya Kĩklĩsto. Kwasũanĩa ũndũ wĩkwatyo walũlũmĩĩilye Yesũ o na yĩla weesĩ kana akilyĩ kũkwʼa kĩkwʼũ kĩ woo. Mũthenya wa Vendekosito ya mwaka wa 33, mũtũmwa Vetelo nĩwawetie ndeto sya wathani wĩ ĩvukunĩ ya Savuli, ila syonanĩtye nesa ũndũ Yesũ wauĩtye na waĩ na ũkũmbaũ. Aisye: “Ngekalaa nĩ na wĩkwatyo; nũndũ ndũkandeka Mbũanĩ, o na ndũketĩkĩlya mũĩkĩĩku waku one wanangĩko. . . . Ũkambusũsya ũtanu mwingĩ nĩ mbee waku.” (Meko 2:​25-28; Sav. 16:​8-11) Yesũ aĩ na wĩkwatyo mũlũmu kana Ĩthe wake akamũthayũũkya na aitanĩa kwĩthĩwa nake ĩngĩ ĩtunĩ.—Aevl. 12:​2, 3. w22.10 25 ¶4-5

Ĩvinda yĩmwe, atũmwa ma Yesũ elĩ, ala nĩ Yakovo na Yoana, nĩmeesũvie inyia woo akũlye Yesũ amanenge ianda nene Ũsumbĩnĩ. (Mt. 20:​20, 21) Kĩu meekie kyoonanisye kana maĩ na ngathĩĩo na mendaa kwoneka me ma vata kwĩ ala angĩ. (Nth. 16:18) Ĩndĩ ti Yakovo na Yoana me oka moonanisye mĩtuo mĩthũku ĩvinda yĩu. Kwoona ũndũ atũmwa ala angĩ meekie: “Yĩla ala angĩ ĩkũmi meewie ũndũ ũsu, mamathatĩa asu elĩ masyaanĩwʼe.” (Mt. 20:24) No tũsũanĩe ndeto ngito ila Yakovo, Yoana, na atũmwa ala angĩ masũngĩlanile. We Yesũ eekie ata? Ndaathata. O na ndaasya nũkũmantha atũmwa angĩ aseango me na wĩnyivyo mwingĩ ala matonya kwonyʼa ala angĩ kana nĩmamendete mavinda onthe. Vandũ va ũu, nĩwamomĩĩisye nũndũ nĩweesĩ kana nĩmendaa kwĩka kĩla kyaĩle. (Mt. 20:​25-28) Nĩwaendeeie kũmonyʼa kana nũmendete. w23.03 28-29 ¶10-13

Nĩwĩanĩĩtye maũndũ maingĩ. Nĩwĩmanyĩĩtye Mbivilia na kĩthito, na nũtonya kwĩthĩwa wĩkĩte ũu kwa myaka kauta. Maũndũ ala wĩmanyĩĩtye nĩmakũĩkĩĩthĩtye kana Mbivilia nĩ Ndeto ya Ngai. Ĩndĩ ũndũ ũla wa vata mũnango nĩ kana nũmũmanyĩte Mũandĩkĩthya wa ĩvuku yĩu ĩtheu na ũkamwenda. Nũmwendete Yeova mũno, na kĩu nĩkĩtumĩte wĩka ũtwi wa kwĩyumya ũmũthũkũme na ũkavatiswa. Ũsu nĩ ũtwi mũseo ta kĩ! Tũi na nzika kana ũtanamba kũvatiswa, mũĩkĩĩo waku nĩwatatiwe maũndũnĩ meana ũna. Ĩndĩ o ũndũ ũendeee kwĩana kĩ-veva, nowʼo ũkakomanaa na matatwa ũtaakomana namo. Satani akaũtataa ũeke kũmwenda Yeova na ũyelelũka ũeke kũmũthũkũma. (Aev. 4:14) Mwa ndũkaaĩtĩkĩlye ũndũ ta ũsu wĩkĩke! Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũendeee kũlũmanyʼa na Yeova na kwĩanĩsya wĩvĩto ũla weevĩtie wa kũmũthũkũma? No nginya ‘ũendeee kwĩka maendeeo’ ũtwʼĩke Mũklĩsto mũimu kĩ-veva.—Aevl. 6:1. w22.08 2 ¶1-2

Kĩla ũmwe nthĩnĩ wa mũsyĩ nĩwaĩlĩte kwĩsiĩĩa ndakavuanyʼe maũndũ ma kĩmbithĩ makonetye mũsyĩ woo. Kwa ngelekanyʼo, mwĩĩtu-a-asa no ethĩwe na mũtuo mũna mũũme wonaa ũsaanĩtye. Ĩndĩ we mũndũũme wendete kĩveti kyake no aneenee andũnĩ mũtuo ũsu ũtonya kũkĩkĩĩthya nthoni? Ndesa kwĩka ũu! Ndesa kwenda kwĩka ũndũ o na ũmwe ũtonya kũkĩũmĩsya. (Aev. 5:33) Amũika o namo nĩmendaa kũnengwa ndaĩa. Na nĩ ũndũ wa vata asyai mamanye ũu. Asyai mayĩsa kwenda kwĩkĩĩthya syana syoo nthoni kwa kũvuanĩsya angĩ mavĩtyo masyo. (Ako. 3:21) Nasyo syana nĩsyaĩlĩte kwĩmanyĩsya kwĩthĩwa na ũĩ kwa kwĩsũvĩa iikatandĩe wanda maũndũ matonya kwĩkĩĩthya nthoni andũ ala angĩ ma mũsyĩ. Yĩla kĩla ũmwe watata ndakavuanyʼe maũndũ ma kĩmbithĩ ma mũsyĩ woo, ngwatanĩo yoo nĩlũlũmĩĩlaa. w22.09 10 ¶9

Yeova nĩwaneenie na Yovu na amũlilikanyʼa ũndũ ũĩ wake ũte maela na ũndũ ũsũvĩaa syũmbe syake mũno wĩana. Awetie nyamũ mbingĩ sya kũsengyʼa. (Yovu 38:​1, 2; 39:​9, 13, 19, 27; 40:15; 41:​1, 2) O na nĩwatũmĩie mũndũũme mũĩkĩĩku na waĩ mũninangi kwĩ ũ Yovu, ũla weetawa Eliu, kũmwĩkĩa vinya na kũmũkiakisya. Eliu nĩwamũĩkĩĩthisye kana mavinda onthe Yeova nũtuvaa athaithi make nũndũ wa wũmĩĩsyo woo. O vamwe na ũu, Yeova nĩwatũmĩie mũndũũme ũsu kũmũnenga ũtao kwa nzĩa nzeo. Eliu nĩwatetheeisye Yovu aeka kwĩsũanĩa mũno kwa kũmũlilikanyʼa ũndũ tũninĩvĩte twaelekanwʼa na Yeova, Mũmbi wa ĩtu na nthĩ. O na ĩngĩ, Yeova nĩwanengie Yovu wĩa wa kũtethya. Amwĩie navoye kwondũ wa ala atindanyʼa make atatũ nũndũ nĩmavĩtĩtye. (Yovu 42:​8-10) We Yeova atũtetheeasya ata ũmũnthĩ yĩla twakomana na matatwa maito? Yeova ndaneenaa naitũ ĩmwe kwa ĩmwe, o tondũ waneenie na Yovu, ĩndĩ aneenaa naitũ atũmĩĩte Ndeto yake, Mbivilia.—Alo. 15:4. w22.08 11 ¶10-11

Kĩkundi kĩla kyaĩ Lomi kyaĩ na Aklĩsto ma mbaĩ ya Ayuti na ma mbaĩ ingĩ. Yĩla Mĩao ya Mose yavetangiwe, athaithi ma Yeova mayaĩ na vata wa kũkwata ĩla mĩao yamavatĩte kũya malĩu mana. (Mko. 7:19) Kuma ĩvinda yĩu, Aklĩsto amwe Ayuti mayakĩaa kũya malĩu ma mĩthemba yonthe. Ĩndĩ Aklĩsto angĩ maĩ o Ayuti nĩmaemiwe vyũ nĩ kwĩka ũu. Nũndũ wa ũu, kĩkundi nĩkyaaanĩkie. Kĩu kyatumie mũtũmwa Vaulo amakindĩlĩĩla vata wa kũmantha mũuo. Ndeto isu sya Vaulo nĩsyatetheeisye athaithi ala angĩ kwona ũndũ kũete mĩaanĩko kũtonya kũetee thĩna Mũklĩsto ũmwe ũmwe na kĩkundi kyonthe. (Alo. 14:​19, 20) O nake mwene nĩweeyũmbanĩtye kũvĩndũka nĩ kana ndakalulutĩkye ala angĩ. (1 Ako. 9:​19-22) O naitũ no twake ala angĩ na tũkamantha mũuo tweesũvĩa tũikatindĩae kũkananĩa namo ĩũlũ wa maũndũ matonya kwĩnyuvĩa mo ene. w22.08 22 ¶7

Yĩla twĩ na mũvango mũna tũkwenda kwĩanĩsya ũthũkũminĩ wa Yeova, wĩthĩaa no nginya twĩkĩe kĩthito tũũvikĩe. Ũu nowʼo twaĩle kwĩka ethĩwa nĩtũkwenda twĩthĩwe twĩ alũngalu. Na Yeova akatũmĩĩasya na kũtũtetheesya twĩke maendeeo o kavola kwa kavola. (Sav. 84:​5, 7) Nũndũ Yeova nũtwendete, atũlilikanĩtye kana ti mũio mũito kwĩthĩwa twĩ alũngalu. (1 Yoa. 5:3) Ĩndĩ nĩ ũsũvĩo, na twendaa ũsũvĩo ũsu kĩla mũthenya. Kwalilikana ĩla mĩio ya kaũ wa kĩ-veva mũtũmwa Vaulo wawetie. (Aev. 6:​14-18) Nĩ mũio wĩva wasũvĩaa ngoo ya mũsikalĩ? Nĩ “ngao ya kĩthũi ya ũlũngalu,” ĩla yonanasya myolooto mĩlũngalu ya Yeova. O ũndũ ngao ya kĩthũi yasũvĩaa ngoo ya mũsikalĩ, ũu nowʼo myolooto mĩlũngalu ya Yeova ĩsũvĩaa ngoo yaku ya ngelekanyʼo, kana ũla mũndũ wa nthĩnĩ. Nĩkyo kĩtumi ne ũndũ wa vata kũĩkĩĩthasya kana mĩionĩ yaku ya kaũ ve na ngao ya kĩthũi ya ũlũngalu!—Nth. 4:23. w22.08 29 ¶13-14

Ndeto ya Ngai nĩyĩthĩĩtwe ĩinenga aũme na aka aĩkĩĩku ũtao mũseo kwa ĩvinda ya myaka ngili mbingĩ. Kĩu kĩtonyekete ata? Yeova nĩwaĩkĩĩthisye kana andũ nĩmaumĩĩsya kovi sya ũvoo ũsu wa vata. Na o na kau ala maumĩĩasya maĩ o andũ me na naĩ, meekie ũu me metho mũno. Kwa ngelekanyʼo, mũsomi ũmwe aineenea Maandĩko ma Kĩevelania aisye ũũ: “No twasye tũte na nzika kana vai ĩvuku yĩngĩ ya tene yaalyũlwa na kumĩĩwʼa nesa ta mavuku asu.” Kwoou no twĩkale tũte na nzika kana maũndũ ala tũsomaa Mbivilianĩ ũmũnthĩ nomo Mũandĩkĩthya wayo, Yeova, wendaa tũmanye. Yeova nĩwe Mũnengani wa “kĩla mũthĩnzĩo mũseo na mwĩanĩu.” (Yak. 1:17) Mũthĩnzĩo ũmwe mũseo vyũ Yeova ũtũnengete nĩ Mbivilia. Mũthĩnzĩo ũla mũndũ watũnenga wonanasya kana nũtwĩsĩ nesa na nĩwĩsĩ mavata maitũ. Ũu nowʼo ũla watũnengie Mbivilia ũilye. Yĩla twavindĩĩsya ĩũlũ wa mũthĩnzĩo ũsu, nĩtwĩmanyĩasya maũndũ maingĩ ĩũlũ wake. Nĩtwĩmanyĩasya ũndũ ũtwĩsĩ nesa wĩana na ũndũ wĩsĩ mavata maitũ mũno wĩana. w23.02 2-3 ¶3-4

Ũkeethĩwa wĩ mũthenya wa mwanya ta kĩ yĩla tũkona ũthayũũkyo ũyambĩĩa kũũ nthĩ ĩvindanĩ ya Ũsumbĩ wa Myaka Ngili wa Klĩsto! Vai mũndũ ũtendaa kwona ĩngĩ endwa make ala makwie. O nake Yeova e na mea ma kũmona ĩngĩ. (Yovu 14:15) Kwasũanĩa ũndũ kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ andũ makatana mũno wĩana kwona endwa moo. “Ala alũngalu,” namo nĩ ala masyĩtwa moo maandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya thayũ, makakwata “ũthayũũkyo wa thayũ.” (Meko 24:15; Yoa. 5:29) No kwĩthĩwa aingĩ ma endwa maitũ makethĩwa katĩ wa ala makathayũũkwʼa ma mbee. O na ĩngĩ, “ala mate alũngalu” makakwata “ũthayũũkyo wa ũsilĩlo.” Amwe moo nĩ ala mataakwata mwanya mũseo wa kũmũmanya Yeova kana wa kũmũthũkũma matanakwʼa. Onthe ala makathayũũkwʼa makenda kũmanyĩwʼa. (Isa. 26:9; 61:11) Kwoou wĩa ũla tũkatethya ĩvindanĩ yĩu wa kũmanyĩsya andũ ũkeethĩwa wĩ mwingĩ kwĩ ĩvinda yĩngĩ o na yĩva.—Isa. 11:10. w22.09 20-21 ¶1-2

Yeova nĩwonanĩtye kana o na atongoi meethwa me ngwatanĩo, mayĩsa kwĩthĩwa na ũkũmũ mũnene kwĩ we. Ta kwa ngelekanyʼo, nĩwatetheeisye Aisilaeli kwosa isio nene sya Nthĩ ya Watho. (Yos. 11:​4-6, 20; 12:​1, 7, 24) Yeova nĩwonanĩtye kaingĩ kana nĩwe wĩ ĩũlũ wa onthe! Kwa ngelekanyʼo, ĩvinda yĩmwe Mũsumbĩ Nevukatilesa wa Mbaviloni nĩweekathĩĩie nũndũ wa ‘vinya mũnene wa ũtonyi wake na nũndũ wa ndaĩa ya ũnene wake,’ vandũ va kwĩnyivya na ayĩtĩkĩla kana Yeova nĩwe waĩlĩte kũtaĩwa. Nũndũ wa ũu, Ngai nĩwatumie akwatwa nĩ ndũũka. Yĩla wavoie, ‘nĩwataĩie Ũla Wĩ Ĩũlũ wa Onthe’ na eetĩkĩla kana “ũsumbĩko [wa Yeova] nĩ ũsumbĩko wa tene na tene.” O na ongelile kwasya: “Vati ũmwe ũtonya kũsiĩĩa kwʼoko kwake.” (Nda. 4:​30, 33-35) Mũandĩki wa Savuli aandĩkie: “Kũathimwa nĩ mbaĩ ĩla Ngai wayo nĩ Yeova, andũ ala manyuvĩtwe nĩwe matwʼĩke ũtiĩwa wake.” (Sav. 33:12) Kĩu nĩ kĩtumi kĩseo ta kĩ twĩ nakyo kya kũlũmanyʼa na Yeova! w22.10 15-16 ¶13-15

Mawathani maingĩ ala maminĩte kwĩanĩa metuma tũĩkĩĩa vyũ kana mawatho ma Ngai ma ĩvinda yũkĩte makeanĩa. Twĩwʼaa o ta mũandĩki wa Savuli, ũla wamũvoyie Yeova ũũ: “Ngoo yakwa yĩ na mũnyalo kwondũ wa ũtangĩĩo waku; ĩndĩ nĩkwatasya ndeto yaku.” (Sav. 119:81) Nũndũ Yeova nĩwendete kũtwĩka nesa, nũtũmĩĩte Mbivilia kũtũnenga ‘wĩkwatyo mũmĩnũkĩlyonĩ’ witũ. (Yel. 29:11) Mawatho ma Yeova nĩmo matumaa twĩthĩwa na wĩkwatyo wa ĩvinda yũkĩte, ĩndĩ ti kĩthito kya andũ. Kwoou ekai tũendeee kũĩkĩĩa Ndeto ya Ngai kwa kũsomaa mawathani ala me Mbivilianĩ nesa vyũ. Ũndũ ũngĩ ũkwonanyʼa nĩkĩ twaĩle kũĩkĩĩa Mbivilia nĩ kwona ũndũ andũ aingĩ matethekete maatĩĩa ũtao wayo. (Sav. 119:​66, 138) Kwa ngelekanyʼo, andũ amwe maĩ vakuvĩ kũthasya mũtwaano yu mekalaa me atanu. Nasyo syana syoo nitanĩaa kũewa nĩ asyai Aklĩsto maithĩnĩkĩaa na masyendete.—Aev. 5:​22-29. w23.01 5 ¶12-13

Sũanĩa ũndũ we mwene ũtethekete nũndũ wa kwona Ngai aianĩsya mawatho ala ũtwathĩte Ndetonĩ yake. Kwa ngelekanyʼo, Yesũ akwathĩte kana Ĩthe wake akaĩkĩĩthasya nĩwakwata syĩndũ ila sya lasima. (Mt. 6:​32, 33) O na ĩngĩ, nũkũĩkĩĩthĩtye kana yĩla wamwĩtya Yeova veva wake mũtheu, ndakaleaa ũkũnenga. (Luka 11:13) Na vate nzika, Yeova nĩwĩanĩĩtye mawatho asu. No kwĩthĩwa ũtonya kũlilikana maũndũ angĩ Yeova ũkwathĩte na akeanĩsya. Kwa ngelekanyʼo, nũkwathĩte kana akakũekeaa, akaũkiakiasya, na akakũĩthasya kĩ-veva. (Mt. 6:14; 24:45; 2 Ako. 1:3) Kũvindĩĩsya maũndũ ala Ngai ũkwĩkĩte kũkaũtetheeasya ũlũlũmĩĩlye wĩkwatyo waku wa kwĩsa kwona maũndũ ala ũkwathĩte ĩvinda yũkĩte. Nĩtwĩsĩ nesa ki kana Yeova akeanĩsya mawatho make. O tondũ mũandĩki ũmwe wa Savuli waandĩkie: “Nĩ mũtanu . . . ũla wĩkwatyo wake wĩ vala ve Yeova Ngai wake: . . . Ũla ũlũmasya wʼo tene na tene.”—Sav. 146:​5, 6. w22.10 27 ¶15; 28 ¶17

Wʼo wathani wa kũtũngĩĩwa kwa ũthaithi mũtheu nũtũkonetye? Ĩĩ, vate nzika! Kwa nzĩa yĩva? Kuma mwaka wa 1919, andũ milioni mbingĩ nĩmaumĩte Mbaviloni Ĩla Nene, ĩla nĩ ndĩni syonthe sya ũvũngũ. Yu me vandũ vaseo mũno o na kwĩ Nthĩ ya Watho ĩla Aisilaeli mathĩtwe. Yu me katĩ wa andũ me na mũuo wa Yeova. (Isa. 51:3; 66:8) Kuma mwaka wa 1919, etĩkĩwʼa mauta nĩmethĩĩtwe maitanĩa mũuo ũla Yeova ũnengae andũ make. O ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, “malondu angĩ,” ala nĩmo me na wĩkwatyo wa kwĩkala kũũ nthĩ, o namo nĩmethĩĩtwe maitanĩa mũuo ũsu vamwe na moathimo angĩ maingĩ. (Yoa. 10:16; Isa. 25:6; 65:13) Athũkũmi ma Yeova no matanĩe mũuo ũsu o na ethĩwa mekalaa va. Kwoou o na twĩthĩwe twĩkalaa va ĩũlũ wa nthĩ, no tũtanĩe mũuo ũsu ethĩwa nĩtũkwataa ũthaithi wa wʼo mbau vyũ. w22.11 11-12 ¶12-15

We nĩwĩwʼaa ve vinya kũelewa ũndũ vatonyeka Yeova akethĩwa aĩ kwʼo kuma “tene na tene”? (Isa. 40:28) Andũ aingĩ nĩmewʼaa ũu. Kwa ngelekanyʼo, Eliu aisye ũũ ĩũlũ wa Ngai: “Ũtalo wa myaka yake ndũmanthĩka.” (Yovu 36:26) Ĩndĩ kwĩthĩwa tũte kũelewa ũndũ mũna kũyonanasya kana ũndũ ũsu ti wa wʼo. Kwa ngelekanyʼo, o na kau no kwĩthĩwa tũtaeleawa nesa ũndũ kyeni kĩthũkũmaa, wʼo ũu nĩ kwonanyʼa kana kũi kyeni? Ti wʼo o na vanini! O ta ũu, no kwĩthĩwa tũtakesa kũelewa vyũ ũndũ vatonyeka Yeova akethĩwa aĩ kwʼo kuma tene na tene na ũndũ ũkũendeea kwĩthĩwa kwʼo kũvika tene na tene. Ĩndĩ ũu ti kwonanyʼa kana Ngai ndekalaa tene na tene. Tũyĩsa kũtuma Mũmbi wa syĩndũ syonthe atethĩwa kwʼo aĩ nĩkwĩthĩwa ve maũndũ tũeleetwe kana tũtaeleetwe ĩũlũ wake. (Alo. 11:​33-36) Na ũwʼo nĩ kana aĩ kwʼo o na syĩndũ ila syĩ yayayanĩ, ta syũa, itaaĩsa kwĩthĩwa kwʼo. Na aĩ kwʼo o na ataaĩsa ‘kũtambũũkya matu.ʼ—Yel. 51:15. w22.12 2-3 ¶3-4

Mavinda angĩ nĩtũthokawʼa tũvoye andũnĩ. Kwa ngelekanyʼo, mwĩĩtu-a-asa ũkũmanyĩsya mũmanyĩwʼa wake wa Mbivilia nũtonya kũkũlya mwĩĩtu-a-asa ũla me ĩmwe avoye. Ĩndĩ mwĩĩtu-a-asa ũsu ũngĩ nũtonya kwĩthĩwa atesĩ mũmanyĩwʼa ũsu nesa, na kwoou no one ve kavaa kũvoya maiminĩĩa. Kĩu no kĩmũtetheesye kũmanya nĩ maũndũ meva ũtonya kũvoya kwondũ wa mũmanyĩwʼa. Mwana-a-asa no akũlwʼe avoye twĩ ũmbanonĩ wa ũtavanyʼa kana wa kĩkundi. Ana-a-asa ala manengwa kĩanda kĩu maĩlĩte kũlilikana kĩeleelo kya ũmbano ũsu nĩ kĩva. Tũyaĩlĩte kwona mboya ta mwanya wa kũtaa kĩkundi kana kumya imanyĩthya. Maũmbanonĩ maingĩ, wathi na mboya syaĩle kũkua ndatĩka itano. Kwoou mwana-a-asa ũla wanengwa mwanya wa kũvoya ndaĩle “kũneena ndeto mbingĩ,” na mũno mũno ethĩwa nĩwe wĩ na mboya ya mwambĩĩo.—Mt. 6:7. w22.07 24 ¶17-18

Yesũ athanie kana mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo kũkeethĩwa na mowau ma kũkwatanwʼa “kũũ na kũũ.” (Luka 21:11) Nĩ kwa nzĩa yĩva kũmanya ũu kũtũeteae mũuo? Yĩla mowau ma kũkwatanwʼa maumĩla, maitũsengʼasya. Nĩtũmanyaa kana maũndũ meĩkĩka o tondũ Yesũ wawetie. Na nũndũ wa ũu, twĩ na kĩtumi kya kũatĩĩaa ũtao ũũ Yesũ wanengie ala makethĩwa matwĩe mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo: “Mũikateleme.” Yĩla ũwau wa kũkwatanwʼa waumĩla kĩsionĩ kyenyu, vate nzika, maũndũ ala ũneekaa mailea kũvĩngĩĩsĩka, ĩndĩ ndũkaeke kĩu kĩlikĩlĩĩle ĩvinda yĩla ũtũmĩaa kwĩmanyĩsya kana kũthi maũmbanonĩ. Ngewa sya ana-a-asa na eĩtu-a-asa ila syĩthĩawa mavukunĩ maitũ na vitionĩ sitũ, ikaũlilikanasya kana o namo nĩmaendeee kũlũmanyʼa na wĩanĩu woo, o na kau nĩmakomanĩte na mathĩna ta ala ũkomanĩte namo. w22.12 17 ¶4, 6

Yakovo nĩwoonanasya ũtheinĩ kana nĩwendete mũno mwana wake Yosevu. (Mwa. 37:​3, 4) Na nũndũ wa ũu, akũũe ma Yosevu nĩmambĩĩie kũmwĩwʼĩa kĩwĩu. Yĩla makwatie mwanya, nĩmamũthooisye kwa kĩkundi kya atandĩthya Amitiani. Namo nĩmamũtwaie Yosevu kĩlomita maana maingĩ nginya Misili, vala mamũthooisye ĩngĩ kwa Votivali, ũla waĩ kavuteni wa nguthu ya asũvĩi ma Valao. Mwa maũndũ ma Yosevu maalyũkile na mĩtũkĩ mũno! Aekie kwĩthĩwa mwana ũla wendetwe vyũ nĩ ĩthe wake na atwʼĩka ngombo ya kĩlasi kya nthĩ ya Mũmisili! (Mwa. 39:1) Mavinda amwe, nĩtũkwatawa nĩ mathĩna o ta ala “makwataa andũ” ala angĩ. (1 Ako. 10:13) O na no tũkwatwe nĩ mathĩna nũndũ twĩ amanyĩwʼa ma Yesũ. Kwa ngelekanyʼo, nĩtũtonya kũneenewa naĩ, tũkavĩngwa, kana tũkathĩnwʼa nũndũ wa mũĩkĩĩo witũ. (2 Tim. 3:12) Ĩndĩ o na ethĩwa ũkwatĩtwe nĩ ĩtatwa yĩva, Yeova no aũtetheesye kwaĩla. w23.01 14-15 ¶3-4

Mavinda amwe, no twĩwʼe ve vata wa kũthi kũneena na mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ũtũvĩtĩsye. Tũtanamba kwĩka ũu, nũseo tũkamba kwĩkũlya makũlyo aa: ‘Nĩ na ũwʼo wʼonthe?’ (Nth. 18:13) ‘Nĩvatonyeka akethĩwa atanambĩtĩsya na ngũlũ?’ (Mũta. 7:20) ‘Nĩnĩthĩwa neekie ĩvĩtyo ta yĩu?’ (Mũta. 7:​21, 22) ‘Nathi kũneena nake, nĩĩthĩwa ndyĩka kwanangĩĩa maũndũ?’ Yĩla twoosa ĩvinda tũvindĩĩsye makũlyo asu, wendo no ũtume tũtwʼa kũeka kũatĩanĩa na ũndũ ũsu tũneekiwe. Kĩla ũmwe witũ onanasya kana twĩ aatĩĩi ma wʼo ma Yesũ kwa kwenda ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ tũteũsisya mawonzu moo. Yĩla twoonanyʼa nĩtũmendete, kĩu no kĩtetheesye angĩ makamanya ndĩni ĩla ya wʼo na mayũka tũmũthaithe Yeova twĩ vamwe. Ekai tũtwʼe kũendeea kwonanyʼa kana nĩtwendanĩte nũndũ kĩu nĩkyo kĩmanyĩthanasya Aklĩsto ma wʼo. w23.03 31 ¶18-19

Mbivilia nĩtũtetheeasya kũmanya kana nguma ĩla nene vyũ ya Yeova nĩ wendo. Nũndũ Yeova nũtwendete, ndaatũmbĩĩa ũvoo mwingĩ tũtatonya kũvikya. (Yoa. 21:25) Ũndũ ũngĩ Yeova wĩkaa atwonyʼe kana nũtwendete nĩ kũneena naitũ kwa nzĩa ĩkwonanyʼa nũtũnengete ndaĩa. Mbivilianĩ, ndatũnengete mĩao mingĩ ĩsumbĩkĩte kĩla kaũndũ tũkwĩka thayũnĩ. Vandũ va ũu, atũmĩaa ngewa sya angĩ, wathani wa kwendeesya, na ũtao mũseo kũtũtetheesya twĩke motwi maseo. Nũndũ wa ũu, Ndeto yake nĩtũtetheeasya tũmwende na tũimwĩwʼa kuma ngoonĩ. Mbivilia nĩvuanĩtye kana Yeova nũtũthĩnĩkĩaa mũno vyũ. Ekaa ũu ata? Ndetonĩ yake ve ngewa mbingĩ sya andũ tũtonya kũelewa ũndũ meewʼaa nũndũ ‘maĩ andũ o taitũ.’ (Yak. 5:17) Na ũndũ ũla wa vata vyũ nĩ kana yĩla twoona ũndũ wathĩnĩkĩaa andũ o taitũ, nĩtũmanyaa kana kwa wʼo “Yeova e wendo mwingĩ na e tei.”—Yak. 5:11. w23.02 6 ¶13-15

Ĩvuku ya mũthya ya Mbivilia yambĩĩe na ndeto ii: “Ũvuanyʼo wa Yesũ Klĩsto ũla Ngai wamũnengie asyonyʼe ngombo syake maũndũ ala matalea kwĩkĩka o mĩtũkĩ.” (Ũvu. 1:1) Kwoou nĩtwendaa mũno kũmanya maũndũ ala maendeee ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ, na kwona ũndũ matonya kwĩthĩwa maianĩsya wathani ũla wĩ Mbivilianĩ. Na nĩtwĩthĩawa na mea ma kũneenea vamwe na angĩ maũndũ asu. Ĩndĩ yĩla tũũneenea mawathani ma Mbivilia, nĩ ũndũ wa vata twĩsũvĩe tũikambĩĩe kwĩyusũĩsya maũndũ. Nĩkĩ? Nũndũ no twĩthĩe twambĩĩie kũneenea maũndũ matonya kũete mũaanĩko kĩkundinĩ. Kwa ngelekanyʼo, no twĩwʼe atongoi ma nthĩ maiweta ũndũ matonya kũmina thĩna mũna nĩ kana maete mũuo na maituma kwĩthĩwa kũte mũisyo. Vandũ va kwĩyusũĩsya maũndũ na tũyambĩĩa kũvanga kana ndeto syoo syĩanĩsya wathani ũla wĩ 1 Athesalonika 5:​3, nĩtwaĩlĩte kwĩmanyĩsya ũvoo wa mĩtũkĩnĩ ũla ũtumbĩthĩtwʼe. Yĩla twaneena maũndũ mosanĩte na kĩla kĩtumbĩthĩtwʼe nĩ ũseũvyo wa Yeova, twĩthĩawa tũitetheesya kĩkundi kĩkale kĩlũmanĩtye vyũ “kĩsũanĩonĩ kĩmwe.”—1 Ako. 1:10; 4:6. w23.02 16 ¶4-5

Nĩkĩ ũmwendete Yesũ Klĩsto? Yesũ nũtũmanyĩasya vata wa ũla wʼo, wĩnyivyo, na ũlũngalu. Ethĩwa nĩwendete ũla wʼo na ũlũngalu, ti ũsengyʼo kwona ũmwendete Yesũ Klĩsto. Kwasũanĩa ũndũ Yesũ wateteie ũla wʼo na ũlũngalu e na ũkũmbaũ. (Yoa. 18:37) Ĩndĩ we atũmanyĩasya ata vata wa kwĩthĩwa na wĩnyivyo? Atũmanyĩasya kwĩsĩla ngelekanyʼo yake mwene. Kwa ngelekanyʼo, amũkumasya Ĩthe wake, vandũ va kwĩkumya mwene. (Mko. 10:​17, 18; Yoa. 5:19) Kũmanya kana Yesũ e wĩnyivyo kwĩtuma wĩwʼa ata? Tyo kũũtuma ũmwenda Mwana wa Ngai na wenda kũmũatĩĩa? Vate nzika. Ĩndĩ nĩkĩ Yesũ wĩ wĩnyivyo? Nũndũ nũmwendete Ĩthe wake na nũatĩĩaa ngelekanyʼo yake ya kwĩthĩwa na wĩnyivyo. (Sav. 18:35; Aevl. 1:3) We tyo wĩwʼaa ũyenda kũmũthengeea Yesũ nũndũ onanasya nguma ta sya Yeova nesa vyũ? w23.03 3-4 ¶6-7

Mbivilia nĩwetete ikundi ilĩ sya andũ makathayũũkwʼa mekale ĩũlũ wa nthĩ tene na tene, namo nĩ “ala alũngalu” na “ala mate alũngalu.” “Ala alũngalu” nĩ ala mamũthũkũmie Yeova me aĩkĩĩku yĩla maĩ thayũ. Namo “ala mate alũngalu” nĩ ala mataamũthũkũma Yeova. Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Nũndũ ala me ikundinĩ isu syelĩ makathayũũkwʼa, no twasye masyĩtwa moo me ĩvukunĩ ya thayũ? Masyĩtwa ma “ala alũngalu.” nĩmaandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya thayũ matambĩte kũkwʼa. Mo masyĩtwa moo nĩmavetangiwe ĩvukunĩ yĩu makwʼa? Aiee, na kĩtumi nũndũ me o “thayũ” kĩlilikanonĩ kya Yeova. “We ti Ngai wa ala akwʼũ, ĩndĩ wa ala me thayũ, nũndũ onthe kwake me thayũ.” (Luka 20:38) Kĩu kĩonanyʼa kana yĩla ala alũngalu makathayũũkwʼa, masyĩtwa moo makeethĩwa me o ĩvukunĩ ya thayũ, ĩndĩ maandĩkĩtwe na venzoo kwa nzĩa ya ngelekanyʼo.—Luka 14:14. w22.09 16 ¶9-10

Yeova nĩwendaa mũndũ wa mbee, Atamu, atanĩe wũmbi wake. Yĩla Ngai wamũmbie, nĩwamũnengie mũũnda mwanake ekalae vo na amũnenga wĩa wa kũũsũvĩa na kũũthanthasya. (Mwa. 2:​8, 9) Kwasũanĩa ũndũ Atamu watanĩthawʼa nĩ kwona mbeũ iimea na malaa mailaũka. Kĩanda kĩu wanengiwe kya kũsũvĩa mũũnda wa Eteni kyaĩ kya mwanya ta kĩ! O na ĩngĩ, Yeova nĩwamũkũlilye atwʼĩĩe nyamũ masyĩtwa. (Mwa. 2:​19, 20) Yeova aĩ o atonya kũitwʼĩĩa masyĩtwa newe, ĩndĩ anengie Atamu kĩanda kĩu. Na tũi na nzika kana atanamba kũtwʼĩĩa kĩla ĩmwe ĩsyĩtwa, no nginya ethĩwe ambaa kũsyaĩĩsya nesa mĩtuo yayo na ũndũ ĩilye. Mwa ndalea kwĩthĩwa atanĩie kũtethya wĩa ũsu. Na vate nzika, kĩu nĩkyamũnengie mwanya wa kũmũtũngĩa Ĩthe wake mũvea nũndũ wa ũĩ na ũtũĩka wake wa kũmba syĩndũ mbingĩ mbanake. w23.03 15 ¶3

Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika ũelekanĩtwʼe na nyaaĩ sya ũla mũvwʼanano mũnene, kwonanyʼa kana nĩwʼo ũsumbĩ mũnene wa mũthya wathanĩtwe Mbivilianĩ. (Nda. 2:​31-33) Vai ũsumbĩ ũngĩ wa nthĩ ũkasumbĩka ĩtina wawʼo. Vandũ va ũu, ũsumbĩ ũsu vamwe na silikalĩ ila ingĩ syonthe sya andũ ikaanangwa nĩ Ũsumbĩ wa Ngai kaũnĩ wa Alimaketoni. (Ũvu. 16:​13, 14, 16; 19:​19, 20) Wathani ũsu ũtonya kũtũtethya ata? Wathani wa Ndanieli nũtũnengete ũĩkĩĩthyo ũngĩ ũkwonanyʼa kana twĩkalĩte ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo. Myaka mbee wa 2,500 mĩvĩtu, Ndanieli nĩwathanie kana ĩtina wa ũsumbĩ wa Mbaviloni, kũkeethĩwa na mosumbĩ angĩ ana manene, ala makasumbĩka kĩsio kĩ na athũkũmi aingĩ ma Ngai kana kũmathĩnyʼa. O na nĩwasyokie oonanyʼa kana Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika nĩwʼo ũkethĩwa wĩ wa mũthya katĩ wa asu. Kĩu kĩtũnenga ũkiakisyo na wĩkwatyo kana o mĩtũkĩ, Ũsumbĩ wa Ngai nũũvetanga silikalĩ syonthe sya andũ na ũisumbĩka nthĩ yonthe. w22.07 4 ¶9; 5 ¶11-12