Ex saaj kaw xaqxoqex chiru laj Tza
«Tiqibʼomaq eeribʼ rikʼin chixjunil li xkʼanjelobʼaal li Yos re naq xaqxooqex chi kaw chiru leeraalenkil xbʼaan laj tza» (EFES. 6:11).
1, 2. a) Kʼaʼut ebʼ li saaj aj paabʼanel yookebʼ chi qʼaxok u saʼ xbʼeen laj Tza ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej? (Taawil li jalam u saʼ xtiklajik). b) Kʼaru tqatzʼil rix saʼ li tzolom aʼin?
LI APOSTOL Pablo kixye naq ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel chanchanebʼ laj puubʼ li nekeʼxkʼe ribʼ chi roq ut chi ruqʼ naq nekeʼpleetik. Abʼan li qapleet maawaʼ rikʼin poyanam, rikʼinebʼ bʼan li musiqʼej. Ebʼ li xikʼ nekeʼilok qe, aʼan laj Tza ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Usta inkʼaʼ naqilebʼ ru, chʼolchʼo naq wankebʼ chi kutankil ut nekeʼxnaw yalok ut najter nekeʼok xbʼaanunkil. Chanchan tawiʼ naq chʼaʼaj xqʼaxbʼalebʼ ru, abʼan jwal chʼaʼaj wiʼ chik chiruhebʼ li saaj. Abʼan, ma joʼkan tawiʼ? Ma nekeʼruuk ebʼ li saaj xqʼaxbʼal ruhebʼ li maaʼus aj musiqʼej? Chʼolchʼo naq nekeʼruuk, ut yookebʼ xbʼaanunkil. Kʼaʼut nekeʼruuk xbʼaanunkil aʼin? Xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ xkawresinkil ribʼ rikʼin xwankil li Jehobʼa. Joʼkan ajwiʼ, saʼ xkʼabʼaʼ naq tzolbʼilebʼ chiʼus choʼq aj puubʼ nekeʼxtiqibʼ ribʼ rikʼin «chixjunil li xkʼanjelobʼaal li Yos» (taayaabʼasi Efesios 6:10-12).
2 Naq kiʼaatinak chirix li kʼanjelobʼaal aʼin, laj Pablo maare yook xkʼoxlankil chanru nekeʼxtiqibʼ ribʼ ebʼ laj puubʼ re Roma (Hech. 28:16). Naq yooqo xtzʼilbʼal rix li chaabʼil eetalil aʼin, qakʼehaq reetal kʼaru nekeʼxye wiibʼ oxibʼ li saaj chirix ebʼ li chʼaʼajkilal ut ebʼ li rusilal li naxkʼam chaq roksinkil li junjunq chi kʼanjelobʼaal li naxtiqibʼ wiʼ ribʼ laj paabʼanel.
«JITʼJOOQ LEESAʼ RIKʼIN LI YAAL»
3, 4. Kʼaru xjuntaqʼeetalil li yaal li wank saʼ li Santil Hu rikʼin li xkʼaamalebʼ xsaʼ ebʼ laj puubʼ re Roma?
3 (Taayaabʼasi Efesios 6:14). Naq laj Pablo kixye: «Jitʼjooq leesaʼ rikʼin li yaal» yook chi aatinak chirix li xkʼaamalebʼ xsaʼ laj puubʼ re Roma. Chiru li kʼaamalsaʼ aʼin, wank wiibʼ oxibʼ li perpokil chʼiichʼ li nakolok re li xyitoqebʼ laj puubʼ ut yiibʼanbʼil chiʼus re naq tixkuy raalal li xchʼiichʼul li chʼoolej. Joʼkan ajwiʼ, wiibʼ oxibʼ li kʼaamalsaʼ wankebʼ chiru li kawil chaplebʼ re xkʼambʼal junaq li jutzʼchʼiichʼ ut li puñal. Naq laj puubʼ naxik chi yalok inkʼaʼ yook xkʼaʼuxl xbʼaan naq jitʼjo chiʼus li xkʼaamalsaʼ.
4 Joʼkan ajwiʼ, chixjunil li yaal li naqatzol saʼ li Raatin li Yos nokooxkol chiru li rahilal li naxkʼam chaq li bʼalaqʼil kʼutum (Juan 8:31, 32; 1 Juan 4:1). Wi junelik yooqo xraabʼal ebʼ li yaal aʼin, moko chʼaʼajkaq ta chiqu xbʼaanunkil li naxye li Santil Hu: «Tiqtooqex rikʼin li tiikil chʼoolej», aʼin naraj naxye, naq tqayuʼami li naʼlebʼ li naxkʼe li Yos (Sal. 111:7, 8; 1 Juan 5:3). Joʼkan ajwiʼ, wi naqataw ru chiʼus ebʼ li yaal aʼin, moko tooxuwaq ta chi xsumenkil ebʼ li patzʼom li nekeʼxbʼaanu li xikʼ nekeʼilok qe (1 Ped. 3:15).
5. Kʼaʼut aajel ru naq junelik tqaye li yaal?
5 Wi jitʼjoko chiʼus rikʼin li yaal li wank saʼ li Santil Hu, tqayuʼami li naxkʼut ut junelik tqaye li yaal. Kʼaʼut tqatzʼeqtaana li tikʼtiʼ? Xbʼaan naq aʼin jwal nakʼanjelak chiru laj Tza. Li natikʼtiʼik naxkʼe ribʼ saʼ chʼaʼajkilal ut naxkʼe ajwiʼ saʼ chʼaʼajkilal ebʼ li junchʼol (Juan 8:44). Joʼkan naq, usta laaʼo aj maak, naqayal qaqʼe re naq inkʼaʼ tootʼaneʼq saʼ li tikʼtiʼ (Efes. 4:25). Yaal, maare wank sut chʼaʼaj xbʼaanunkil aʼin. Li xʼAbigail, li wank 18 chihabʼ re, naxye: «Wank sut maare taakʼoxla naq moko aajel ta ru xyeebʼal li yaal, ut nakʼulmank aʼin, naq junaq li tikʼtiʼ tatrisi saʼ chʼaʼajkilal». Abʼan, kʼaʼut naxkʼe xchʼool chi xyeebʼal li yaal? Aʼan naxye: «Xbʼaan naq chi joʼkan sa nawekʼa wibʼ chiru li Jehobʼa, ut linnaʼ linyuwaʼ ut ebʼ li wamiiw inkʼaʼ yookebʼ xkʼaʼuxl chiwix». Ut jun li ixqaʼal li wank 23 chihabʼ re li naxkʼabʼaʼi Victoria naxye: «Naq nakaaye li yaal ut nakaanaw xsumenkil ebʼ li patzʼom chirix laapaabʼal, naru tateʼxhobʼ. Abʼan naabʼal aawosobʼtesinkil taakʼul: tuqtuuq laachʼool, nachʼ wanqat rikʼin li Jehobʼa ut oxloqʼ tateʼril li nakateʼxra». Relik chi yaal, wank xwankil naq jitʼjooq chiʼus laasaʼ rikʼin li yaal.
«TIQTOOQEX RIKʼIN LI TIIKIL CHʼOOLEJ RE XKOLBʼAL EERIBʼ»
6, 7. Kʼaru xjuntaqʼeetalil li tiikilal rikʼin xchʼiichʼul li chʼoolej?
6 Saʼ xkutankil ebʼ li Apostol, jun rehebʼ li xchʼiichʼul li chʼoolej li nekeʼroksi chaq ebʼ laj puubʼ re Roma yiibʼanbʼilebʼ rikʼin peeras chʼiichʼ ut nekeʼxkʼakʼoti ru. Wank kʼebʼilebʼ chi qʼeqʼo ut qʼotbʼil saʼ xyitoqebʼ laj puubʼ, ut wank kʼebʼil ajwiʼ saʼ xbʼeenebʼ li xtel. Ebʼ li peeras chʼiichʼ chapcho rikʼin ebʼ li peeras tzʼuum ut jitʼjokebʼ rikʼin li kʼonkʼokil chʼiichʼ. Yaal tana, li xchʼiichʼul li chʼoolej naxbʼaanu naq laj puubʼ inkʼaʼ truuq rekʼasinkil ribʼ chiʼus, abʼan li chʼiichʼ aʼin natenqʼank re naq inkʼaʼ ttochʼeʼq li raanm ut jalan chik li xchaʼal xbʼaanebʼ li jutzʼchʼiichʼ ut ebʼ li simaj. Joʼkan naq aajel ru naq kokʼaj xsaʼ tril ma jitʼjo chiʼus ebʼ li chʼiichʼ ut ebʼ li tzʼuum.
7 Li xchʼiichʼul li chʼoolej naru naqajuntaqʼeeta rikʼin li chaabʼil naʼlebʼ li naxkʼe qe li Yos xbʼaan naq naxkol li qachʼool (Prov. 4:23, TNM). Joʼ jun laj puubʼ maajunwa raj tixjal li xchʼiichʼul li chʼoolej rikʼin junaq chik li moko kaw ta xchʼiichʼul, joʼkan ajwiʼ laaʼo, maajunwa tqajal li chaabʼil naʼlebʼ li naxkʼe li Jehobʼa rikʼin li qakʼaʼuxl. Moko tzʼaqal ta qanaʼlebʼ re xkolbʼal li qachʼool (Prov. 3:5, 6). Joʼkan naq, joʼ aj paabʼanel aajel ru naq kokʼaj xsaʼ tqil ma jitʼjo chiʼus xchʼiichʼul li chʼoolej re naq tixkol li qachʼool.
8. Kʼaʼut wank rusilal xpaabʼankil li naʼlebʼ li naxkʼe li Jehobʼa?
8 Ma wank sut nakaawekʼa naq li naʼlebʼ li naxkʼe li Yos chanchan jun iiq ut maakʼaʼ nakatxkanabʼ xbʼaanunkil? Laj Daniel, li wank 21 chihabʼ re, naxye: «Ebʼ laj kʼutunel ut ebʼ li wechtzolom nikineʼxseʼe xbʼaan naq ninbʼaanu li naxye li Santil Hu. Saʼ xqʼehil aʼan, xinʼok chi xuwak ut maakʼaʼ chik nawaj xbʼaan xrahil linchʼool». Kʼaru kitenqʼank re? Aʼan naxye: «Moqon chik, xinkʼe reetal li rusilal li naxkʼam chaq xpaabʼankil li naʼlebʼ li naxkʼe li Jehobʼa. Wankebʼ xeʼok roksinkil li bʼan li nakanobʼresink u ut wankebʼ xeʼxkanabʼ tzolok. Ra rilbʼal chanru xeʼraqeʼk. Relik chi yaal naq li Jehobʼa nokooxkol». Jun li ixqaʼal li wank 15 chihabʼ re li naxkʼabʼaʼi Madison naxye: «Chʼaʼaj chiwu xpaabʼankil li Jehobʼa ut inkʼaʼ xtzolbʼal we rikʼin li xbʼaanuhomebʼ malaj li us chiruhebʼ li wechtzolom». Kʼaru naxbʼaanu re xqʼaxbʼal ru aʼin? Aʼan naxye: «Najultikoʼk we naq laaʼin aj Testiiw re li Jehobʼa ut laj Tza naroksi ebʼ li aaleek re naq tintʼaneʼq saʼ ruqʼ. Naq ninkuy xnumsinkil junaq li aaleek, sa nawekʼa wibʼ».
«CHIWANQ LEEXAABʼ CHEROQ RE NAQ YOʼOON WANQEX CHI XPUKTESINKIL LI XCHAABʼIL ESIL LI TUQTUUKILAL»
9-11. a) Kʼaru li xaabʼ naqoksi joʼ aj paabʼanel? b) Kʼaru tento tqabʼaanu re naq sa tqekʼa qibʼ chi puktesink?
9 (Taayaabʼasi Efesios 6:15). Laj puubʼ li moko wank ta chi roq li xxaabʼ inkʼaʼ naru naxik saʼ li yalok. Li xaabʼ aʼin chanchan perxaabʼ ut yiibʼanbʼil rikʼin oxibʼ xtasal ru li tzʼuum ut nekeʼxlan chiʼus ebʼ li roq laj puubʼ. Yiibʼanbʼil chiʼus, moko saʼ junpaat ta napejeʼk ut sa bʼeek chiru.
10 Ebʼ laj puubʼ re Roma nekeʼxkʼe chaq li xaabʼ aʼin naq nekeʼxik chi yalok, abʼan laaʼo aj paabʼanel naqoksi ajwiʼ xxaabʼil li qoq re xpuktesinkil resil li tuqtuukilal (Is. 52:7; Rom. 10:15). Usta joʼkan, naqaj xkawil qachʼool re naq tooruuq chi puktesink naq tixkʼe ribʼ chiqu. Jun li al li wank 20 chihabʼ re li naxkʼabʼaʼi Bo naxye: «Najter, ninxuwak chi puktesink rehebʼ li wechtzolom. Chanchan naq xinxutaanak. Inkʼaʼ ninnaw kʼaʼut xwekʼa chaq aʼin. Anaqwan, kʼajoʼ xsahil linchʼool naq ninpuktesink rehebʼ li wech saajil».
11 Naabʼalebʼ li saaj nekeʼxkʼe reetal naq moko chʼaʼaj ta puktesink naq nekeʼxkawresi ribʼ chiʼus. Kʼaru tatruuq xbʼaanunkil ajwiʼ laaʼat? Li xJulia, li wank 16 chihabʼ re, naxye: «Naq ninxik chi tzolok junelik wank wikʼin ebʼ li qahu, ut nawabʼi li nekeʼxye ut li nekeʼxpaabʼ li wechtzolom. Aʼin natenqʼank we chi xkʼoxlankil bʼar wank li naʼlebʼ li tinkʼut chiruhebʼ. Wi xinkawresi wibʼ chiʼus, tinruuq xchʼolobʼankil junaq li naʼlebʼ li ttenqʼanq rehebʼ». Jun li ixqaʼal li wank 23 chihabʼ re li naxkʼabʼaʼi Makenzie naxye: «Wi tuulanat ut nakaanaw rabʼinkilebʼ, taanaw kʼaru nekeʼxkʼul laawechtzolom. Nawil xsaʼ chixjunil ebʼ li hu li naʼelk choʼq rehebʼ li saaj. Chi joʼkan ninruuk xkʼutbʼal chiruhebʼ jun li chaabʼil naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu malaj li wank saʼ jw.org». Joʼ naqakʼe reetal, naq kʼubʼkʼuqat chiʼus choʼq re li puktesink chanchan tawiʼ yookat chi bʼeek rikʼin laaxaabʼ li tzʼaqal chaawoq.
«WANQ JUNELIK LEEPAABʼAAL CHOʼQ RAMLEBʼCHʼIICHʼ»
12, 13. Bʼar wank wiibʼ oxibʼ rehebʼ li «xxamlel li simaj» li naru naxkut saʼ qabʼeen laj Tza?
12 (Taayaabʼasi Efesios 6:16). Li ramlebʼchʼiichʼ li nekeʼroksi chaq ebʼ laj puubʼ re Roma jurju ut jwal nim, li xnimal naʼelk chalen saʼ xbʼeen xtel laj puubʼ toj saʼ xbʼeen raq. Nakʼanjelak chaq re xkolbʼal ribʼ chiru ebʼ li jutzʼchʼiichʼ, ebʼ li simaj ut jalan chik ebʼ li chʼiichʼ.
13 Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li «xxamlel li simaj» li naru naxkut saʼ aabʼeen laj Tza aʼan li tikʼtiʼ chirix li Jehobʼa, naq maakʼaʼ naraj aawe ut naq inkʼaʼ nakatxra. Jun li ixqaʼal li wank 19 chihabʼ re li naxkʼabʼaʼi Ida naxye: «Rajlal sut ninkʼoxla naq li Jehobʼa jwal najt wank chaq ut inkʼaʼ naraj wank choʼq Wamiiw». Chanru naxbʼaanu re xqʼaxbʼal ru li rekʼahom? Aʼan naxye: «Ebʼ li chʼutam chanchan jun li bʼan li naxkawresi linpaabʼal. Junxil junes chi chunlaak ninwulak ut maajunwa nintaqsi li wuqʼ. Ninkʼoxla naq maaʼani naraj re li tinsume. Abʼan anaqwan ninkawresi wibʼ choʼq rehebʼ li chʼutam ut wiibʼ malaj oxibʼ sut ninsumenk. Chʼaʼaj bʼayaq chiwu, abʼan naq ninbʼaanu sa nawekʼa wibʼ. Joʼkan ajwiʼ, ebʼ li wech aj paabʼanel nekeʼxwaklesi linchʼool. Junelik naq ninʼelk saʼ li chʼutam chʼolchʼo chiwu naq li Jehobʼa nikinxra».
14. Kʼaru li nimla naʼlebʼ naqatzol chirix li xʼIda?
14 Li kixkʼul li xʼIda naxkʼut chiqu jun li nimla naʼlebʼ. Ebʼ li xramlebʼchʼiichʼ ebʼ laj puubʼ re Roma jun ajwiʼ xnimal, abʼan li qaramlebʼchʼiichʼ joʼ aj paabʼanel naru tqanimtresi malaj tqakachʼina ru. Laaʼo yaal qe chanruhaq xnimal (Mat. 14:31; 2 Tes. 1:3). Joʼkan naq jwal aajel ru naq tqakawresi li qapaabʼal.
«LI XTZʼAPBʼAL EEJOLOM, AʼAN LI KOLBʼA IBʼ»
15, 16. Kʼaru xjuntaqʼeetalil li qoybʼenihom rikʼin li xpunit laj puubʼ?
15 (Taayaabʼasi Efesios 6:17). Ebʼ li xtzʼapbʼal xjolom malaj li xpunitebʼ laj puubʼ re Roma yiibʼanbʼil chiʼus re naq inkʼaʼ teʼtochʼeʼq xjolom, xkux ut xnaqʼ ruhebʼ. Wankebʼ li punit yiibʼanbʼil rikʼin chaplebʼ re naq teʼxkʼam saʼ ruqʼ.
16 Joʼ chanru naq li punit naxkol xjolom laj puubʼ, «li qakolbʼal li yooko chi roybʼeninkil» naxkol li qakʼaʼuxl, naraj naxye, naq tqanaw kʼoxlak (1 Tes. 5:8; Prov. 3:21, TNM). Li qoybʼenihom nokooxtenqʼa re naq wanq saʼ li qachʼool li xyeechiʼom li Yos ut naq inkʼaʼ txik qachʼool chirix ebʼ li qachʼaʼajkilal (Sal. 27:1, 14; Hech. 24:15). Abʼan, re naq li qapunit joʼ aj paabʼanel tooxkol, tento tqakʼam saʼ qajolom ut inkʼaʼ saʼ quqʼ. Aʼin naraj naxye, naq aajel ru naq li qoybʼenihom wanq chi kutankil saʼ li qakʼaʼuxl.
17, 18. a) Chanru naxyal xbʼaanunkil laj Tza naq tqisi li qapunit joʼ aj paabʼanel? b) Chanru tooruuq xkʼutbʼesinkil naq inkʼaʼ naqakanabʼ naq laj Tza tooxbʼalaqʼi?
17 Laj Tza naxyal xbʼaanunkil naq tqisi li qapunit joʼ aj paabʼanel. Chanru? Kʼoxla li kixbʼaanu re li Jesus. Naxnaw tana naq li Jesus yook roybʼeninkil joqʼe t-awabʼejinq saʼ xbʼeenebʼ li poyanam. Abʼan xbʼeenwa tento trahobʼtesiiq ut tkamsiiq, ut chirix chik aʼan toj troybʼeni li hoonal li xxaqabʼanbʼil xbʼaan li Jehobʼa. Joʼkan naq laj Tza kiraale re naq inkʼaʼ chik t-oybʼeninq. Kixye re, naq, wi jun sut ajwiʼ tixloqʼoni ru, truuq chi awabʼejink saʼ junpaat (Luc. 4:5-7). Joʼkan ajwiʼ, laj Tza naxnaw naq li Jehobʼa ak xyeechiʼi xkʼebʼal qe li junkabʼlal saʼ li akʼ Ruuchichʼochʼ. Abʼan xbʼeenwa toj tooʼoybʼeninq ut maare toj tqakʼul ebʼ li chʼaʼajkilal. Joʼkan naq, laj Tza nokooraale re naq tqil rusilal li yuʼam arin ut anaqwan. Naraj naq tqakʼe qachʼool xbʼeenwa chi xsikʼbʼal li bʼihomal ut tqakanabʼ chi ixbʼej li Xʼawabʼejilal li Yos (Mat. 6:31-33).
18 Naabʼalebʼ li saaj inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ naq teʼbʼalaqʼiiq xbʼaan laj Tza. Jun eetalil, jun li ixqaʼal li wank 20 chihabʼ re li naxkʼabʼaʼi Kiana naxye: «Ninnaw naq kaʼajwiʼ li Xʼawabʼejilal li Yos ttuqubʼanq re chixjunil ebʼ li qachʼaʼajkilal». Chanru nakʼanjelak chiru kʼoxlak ut naʼlebʼak chi joʼkan? Aʼan naxye: «Li yeechiʼom chirix li akʼ Ruuchichʼochʼ nikinxtenqʼa chi xkʼoxlankil li kʼanjel li nawaj chirix li Yos. Inkʼaʼ nawoksi li ninnaw xbʼaanunkil re xtawbʼal intumin malaj xtawbʼal inwankil saʼ junaq li molam. Ninkʼe bʼan linhoonal ut linmetzʼew re xtawbʼal li kʼanjel li nawaj chirix li Yos».
«LI XCHʼIICHʼUL LI MUSIQʼEJ», LI RAATIN LI YOS
19, 20. Chanru tooruuq roksinkil chiʼus li Raatin li Yos?
19 Naq laj Pablo kixtzʼiibʼa li xhu rehebʼ laj paabʼanel re Efeso, ebʼ laj puubʼ re Roma nekeʼroksi chaq ebʼ li jutzʼchʼiichʼ re yalok li naxbʼis tana 50 sentimetros (20 pulgadas) li xnajtil roq. Ebʼ laj puubʼ aʼin nekeʼxnaw roksinkil chiʼus ebʼ li xjutzʼchʼiichʼ xbʼaan naq wulaj wulaj nekeʼxtzol ribʼ chiru.
20 Li Apostol Pablo kixjuntaqʼeeta li Raatin li Yos rikʼin jun li jutzʼchʼiichʼ li naxkʼe qe li Jehobʼa. Abʼanan, tento tqoksi chiʼus naq tqakol li qapaabʼal malaj naq naqayal xjalbʼal li qakʼaʼuxl (2 Cor. 10:4, 5; 2 Tim. 2:15). Chanru tatruuq roksinkil chiʼus aʼin? Laj Sebastian, li wank 21 chihabʼ re, naxye: «Naq ninyaabʼasi li Santil Hu, nawisi jun li raqal saʼ li junjunq chi tasal. Yookin xtzʼiibʼankil chixjunil ebʼ li raqal li jwal nawulak chiwu. Aʼin natenqʼank we re naq tinʼoq chi kʼoxlak joʼ nakʼoxlak li Jehobʼa». Laj Daniel, li xooʼaatinak chirix saʼ li raqal 8, naxye: «Naq yookin xyaabʼasinkil li Santil Hu, yookin ajwiʼ xsikʼbʼal ebʼ li raqal li naru naxtenqʼahebʼ li poyanam saʼ li puktesink. Ninkʼe reetal naq nekeʼsumenk chiʼus naq nekeʼril naq nawulak chaawu li Santil Hu ut naq nakaakʼe aaqʼe chi xtenqʼankilebʼ».
21. Kʼaʼut inkʼaʼ tqaxuwa laj Tza ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej?
21 Li nekeʼxye ebʼ li saaj saʼ li tzolom aʼin naxkʼut naq inkʼaʼ tqaxuwa laj Tza ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Usta wankebʼ xwankil, naruhank xqʼaxbʼalebʼ ru. Ut teʼkamq ajwiʼ. Chi seebʼ, naq yooq chi awabʼejink li Kriist chiru jun mil chihabʼ, tzʼaptzʼoqebʼ ut maakʼaʼ chik teʼruuq xbʼaanunkil. Chirix chik aʼan teʼsacheʼq li xyuʼam chi junajwa (Apoc. 20:1-3, 7-10). Naqanaw ru li xikʼ naʼilok qe, naqanaw ajwiʼ li xyiibʼ aj naʼlebʼ ut li narataw xbʼaanunkil. Abʼan rikʼin li qatenqʼankil li naxkʼe li Jehobʼa, nokooruuk xxaqabʼankil qibʼ chi kaw chiru laj Tza.