Jun li esilhu li truuq qatenqʼankil re naq tiikaq qachʼool toj saʼ li rosoʼjik

1, 2. a) Chanru wank li wanjik Judea naq laj Pablo kixtzʼiibʼa li esilhu choʼq rehebʼ laj hebreo? b) Kʼaʼut kiwulak li esilhu aʼin tzʼaqal saʼ xhoonalil?

CHIRIX li xkamik li Jesús, ebʼ laj paabʼanel aj hebreo xeʼxnumsi naabʼal li chʼaʼajkilal. Li chʼuut li wank Jerusalén xrahobʼtesiik naq tojeʼ kixaqabʼamank (Hech. 8:1). Ut junmay chihabʼ chirix aʼin, ebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist li wankebʼ Judea xeʼxnumsi ebʼ li chʼaʼajkilal saʼ xkʼabʼaʼ li tumin, maare xbʼaan li weʼej li kiwank saʼ li teep aʼan (Hech. 11:​27-30). Abʼanan saʼ li chihabʼ 61, ebʼ laj paabʼanel xeʼwank bʼayaq saʼ tuqtuukilal abʼan moqon xeʼjalaak li xwanjik. Chiru li qʼehil aʼin, xeʼxkʼul jun li esilhu li kixtzʼiibʼa li apóstol Pablo ut aʼin ttenqʼanq rehebʼ.

² Li esilhu choʼq rehebʼ laj hebreo kiwulak tzʼaqal saʼ xhoonalil, xbʼaan naq moko chiru naabʼal ta kutan teʼxyal xsahil li tuqtuukilal. Laj Pablo kixkʼe rehebʼ wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li ttenqʼanq rehebʼ chi kuyuk xbʼaan naq chi seebʼ teʼxkʼul chʼaʼajkilal. Li xtenamit ebʼ laj judiiy chi seebʼ t-osoʼq joʼ kixye li Jesús (Luc. 21:20). Yaal, laj Pablo ut ebʼ laj paabʼanel re Judea inkʼaʼ nekeʼxnaw joqʼe tkʼulmanq aʼin, abʼan ebʼ laj paabʼanel tento teʼxyal xqʼe chi roksinkil li xhoonal re xkawresinkil li xpaabʼal ut li xkuyum (Heb. 10:25; 12:​1, 2).

3. Kʼaʼut aajel ru naq saʼ li qakutan ttzʼilmanq rix li esilhu li kitzʼiibʼamank choʼq rehebʼ laj hebreo?

³ Chi seebʼ tqanumsi jun li nimla rahilal li jwal nim chiru li keʼxnumsi ebʼ laj paabʼanel aj hebreo (Mat. 24:21; Apoc. 16:​14, 16). Ebʼ li naʼlebʼ li kixye li Jehobʼa rehebʼ truuq ajwiʼ qatenqʼankil. Qatzʼilaq rix wiibʼ oxibʼ rehebʼ.

«MIQAKANABʼ KʼIIK SAʼ LI QAPAABʼAL»

4. Kʼaru ebʼ li chʼaʼajkilal xeʼxnumsi ebʼ laj paabʼanel aj judiiy? (Chaawil li jalam u).

⁴ Ebʼ li qas qiitzʼin aj judiiy li xeʼok joʼ aj paabʼanel tento naq teʼxjal naabʼal li xnaʼlebʼ saʼebʼ li xyuʼam ut aʼin kichʼaʼajkoʼk chiruhebʼ. Ebʼ laj judiiy kʼaynaqebʼ naq aʼanebʼ li tenamit li sikʼbʼil ru xbʼaan li Jehobʼa. Chiru naabʼal chihabʼ, li tenamit Jerusalén aʼan jun li tenamit li qʼaxal wank xwankil choʼq rehebʼ xbʼaan naq aran najolomink li awabʼej li wank joʼ ruuchil li Jehobʼa ut aran wank li rochoch li Yos. Chixjunilebʼ laj judiiy li tiikebʼ xchʼool nekeʼxyuʼami li Xchaqʼrabʼ laj Moisés ut ebʼ li naʼlebʼ li kʼebʼil rehebʼ xbʼaan li nekeʼkʼamok bʼe saʼebʼ li xpaabʼal. Joʼkan ajwiʼ wankebʼ xnaʼlebʼ chirix li tzekemq, xsetbʼal xtzʼuumal xtzʼejwal li winq ut chirix chanru rilbʼal li kristiʼaan re jalan chik tenamit. Naq kikamk li Jesús, li Jehobʼa inkʼaʼ chik kixkʼulubʼa li mayej li nayeechiʼimank saʼ li rochoch. Ebʼ li naʼlebʼ aʼin, kichʼaʼajkoʼk xkʼulubʼankil chiruhebʼ laj judiiy li xeʼok joʼ aj paabʼanel xbʼaan naq kʼaynaqebʼ chi xbʼaanunkil li naxye li Chaqʼrabʼ (Heb. 10:​1, 4, 10). Xeʼxkʼul ajwiʼ aʼin ebʼ laj paabʼanel li kawebʼ saʼ xpaabʼal joʼ li apóstol Pedro, li kichʼaʼajkoʼk chiru xkʼaytesinkil ribʼ (Hech. 10:​9-14; Gál. 2:​11-14). Ut xkomon rahilal xeʼxkʼe ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li xpaabʼal laj judiiy xbʼaan naq xeʼok xrahobʼtesinkil ebʼ laj paabʼanel saʼ xkʼabʼaʼ li xpaabʼal.

5. Rikʼin kʼaru wiibʼ chi chʼuut xeʼxtaw xchʼaʼajkilal ebʼ laj paabʼanel?

⁵ Kiwank wiibʼ li chʼuut li xikʼ xeʼril ebʼ laj paabʼanel re Judea. Wankebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li xpaabʼal ebʼ laj judiiy li nekeʼxye naq ebʼ laj paabʼanel xeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa. Joʼkan ajwiʼ, wankebʼ laj paabʼanel li nekeʼxye naq aajel ru xyuʼaminkil wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ chirix li Xchaqʼrabʼ laj Moisés, maare xbʼaan naq nekeʼxuwak naq teʼrahobʼtesiiq (Gál. 6:12). Kʼaru ttenqʼanq rehebʼ laj paabʼanel chi xkuybʼal li chʼaʼajkilal?

6. Kʼaru kixye laj Pablo rehebʼ laj hebreo? (Hebreos 5:​14–6:1).

⁶ Saʼ li xʼesilhu, laj Pablo kixwaklesi xchʼoolebʼ laj hebreo re naq teʼxtzol chiʼus li Raatin li Yos (yaabʼasi Hebreos 5:​14–6:1). Kiroksi li Najter Chaqʼrabʼ re xchʼolobʼankil chiruhebʼ naq li naʼlebʼ li nekeʼroksi ebʼ laj paabʼanel re xloqʼoninkil ru li Yos jwal naxqʼax ru li naʼlebʼ li nekeʼroksi ebʼ laj judiiy.a Naxnaw naq wi teʼkʼiiq li xnawom ut wi teʼxtaw ru chiʼus li Raatin li Yos, aʼin ttenqʼanq rehebʼ re naq teʼxkʼe reetal bʼar wank li bʼalaqʼil kʼutum ut teʼxtzʼeqtaana re naq inkʼaʼ teʼnajtobʼresiiq rikʼin li yaal.

7. Kʼaru li chʼaʼajkilal naqanumsi saʼ li qakutan?

⁷ Joʼkan ajwiʼ, saʼ li qakutan wankebʼ li qas qiitzʼin li xikʼ nokooʼeʼril ut nekeʼxjekʼi ebʼ li esil li naxtzʼeqtaana li xchaqʼrabʼ li Jehobʼa. Naabʼalebʼ nekeʼxye naq maakʼaʼ naqakʼulubʼa ut yibʼru qanaʼlebʼ xbʼaan naq naqayuʼami li naʼlebʼ li naxye li Santil Hu chirix li muxuk ibʼ. Li xkʼaʼuxl ut li xbʼaanuhom li ruuchichʼochʼ jwal jalan chiru li naxkʼoxla li Jehobʼa (Prov. 17:15). Joʼkan naq tento tqakawresi qibʼ chi xkʼebʼal reetal ut xtzʼeqtaanankil li naʼlebʼ li nekeʼroksi ebʼ li qas qiitzʼin re naq toonajtoʼq rikʼin li yaal (Heb. 13:9).

8. Chanru naru tookʼiiq saʼ li qapaabʼal?

⁸ Laj Pablo kixye rehebʼ laj paabʼanel naq teʼkʼiiq saʼebʼ li xpaabʼal ut joʼkan ajwiʼ tqabʼaanu laaʼo. Chanru? Xnawbʼal chi chaabʼil li yaal ut xyalbʼal qaqʼe chi naʼlebʼak joʼ nanaʼlebʼak li Jehobʼa. Xbʼaanunkil aʼin naxkʼam hoonal usta ak xqaqʼaxtesi li qayuʼam chiru li Jehobʼa ut xkubʼeek chik qahaʼ. Joʼkan naq chiqajunilo tento tqayaabʼasi li Santil Hu ut tqatzol rajlal, maakʼaʼ naxye jarubʼ chihabʼ qokik saʼ li yaal (Sal. 1:2). Xtzolbʼal li Santil Hu saʼ junesal tooxtenqʼa re naq tkawuuq jun li naʼlebʼ li kixye laj Pablo saʼ li xʼesilhu: li paabʼal (Heb. 11:​1, 6).

«WANKEBʼ XPAABʼAL UT NEKEʼXKOL LI XYUʼAMEBʼ»

9. Kʼaʼut aajel ru naq kawaqebʼ xpaabʼal ebʼ laj paabʼanel?

⁹ Ebʼ laj paabʼanel aʼin tento naq kawaqebʼ li xpaabʼal wi teʼraj koleʼk chiru li rahilal li tchalq saʼ xbʼeen li tenamit Judea (Heb. 10:​37-39). Li Jesús kixye rehebʼ li nekeʼtaqenk re, naq teʼeleliq saʼ li tzuul naq teʼril naq li tenamit Jerusalén sutsu xbʼaanebʼ laj puubʼ. Chixjunilebʼ laj paabʼanel tento naq teʼxbʼaanu aʼin maakʼaʼ naxye wi wankebʼ saʼ xyi malaj chi xsutam li tenamit (Luc. 21:​20-24). Saʼebʼ li kutan aʼan, naq ebʼ laj puubʼ nekeʼrechani jun li tenamit, li kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil li qas qiitzʼin aʼan xmuqbʼal ribʼebʼ saʼ jun li tenamit li sutsu chiʼus joʼ li tenamit Jerusalén. Elelik saʼebʼ li tzuul ut inkʼaʼ kanaak saʼ li tenamit chanchan tawiʼ naq moko us ta, joʼkan naq naʼajmank naq kawaqebʼ xpaabʼal re abʼink chiru li kixye li Jesús.

10. Kʼaru tento teʼxbʼaanu ebʼ laj paabʼanel li kawebʼ xpaabʼal? (Hebreos 13:17).

¹⁰ Ebʼ laj paabʼanel aʼin tento teʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼinebʼ li hermaan li xaqabʼanbʼilebʼ xbʼaan li Jesús re naq teʼxbʼeresi li chʼuut. Maare ebʼ li hermaan aʼin teʼxkʼe ebʼ li naʼlebʼ chirix bʼar tzʼaqal teʼeleliq ut chanru teʼxbʼaanu (yaabʼasi Hebreos 13:17). Li apóstol Pablo kixye rehebʼ li rechpaabʼanel naq teʼabʼinq chiruhebʼ li nekeʼbʼeresink rehebʼ. Moko kiraj ta xyeebʼal naq teʼabʼinq chiruhebʼ li cheekel winq saʼ xkʼabʼaʼ naq tenebʼanbʼil saʼ xbʼeenebʼ xbʼaanunkil, teʼxbʼaanu bʼan saʼ xkʼabʼaʼ naq nekeʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼinebʼ. Ebʼ laj paabʼanel tento naq teʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼinebʼ li cheekel winq naq toj maajiʼ nachalk li nimla rahilal. Wi nekeʼabʼink naq wank li tuqtuukilal, moko tchʼaʼajkoʼq ta chiruhebʼ abʼink naq tchalq li chʼaʼajkilal.

11. Kʼaʼut aajel ru naq kawaq qapaabʼal?

¹¹ Joʼebʼ laj paabʼanel aj hebreo naʼajmank naq kawaq qapaabʼal. Saʼ li qakutan, li xkʼihalil li qas qiitzʼin inkʼaʼ nekeʼxpaabʼ naq nachʼ wank chaq li xraqik li maaʼusilal ut nokooʼeeretzu xbʼaan naq naqapaabʼ aʼin (2 Ped. 3:​3, 4). Joʼkan ajwiʼ, usta li Santil Hu naxye qe kʼaru tkʼulmanq saʼ li nimla rahilal, wank naabʼal li naʼlebʼ li inkʼaʼ naqanaw. Naʼajmank naq kawaq qapaabʼal naq li xkutankil li Jehobʼa tchalq saʼ li kutan li xxaqabʼ ut chʼolchʼooq chiqu naq tooxkol (Hab. 2:3).

12. Kʼaru tooxtenqʼa re naq tookoleʼq saʼ li nimla rahilal?

¹² Tento ajwiʼ tqakawresi li qapaabʼal naq li Jehobʼa yook roksinkil «li moos li paabʼajel ut wank xnaʼlebʼ» re xbʼeresinkil li xtenamit (Mat. 24:45). Maare ebʼ laj paabʼanel aj hebreo xeʼxkʼul ebʼ li naʼlebʼ naq xeʼwulak ebʼ laj puubʼ re Roma, maare ajwiʼ tqakʼul ebʼ li naʼlebʼ chirix kʼaru tqabʼaanu re xkolbʼal li qayuʼam naq tchalq li nimla rahilal. Anaqwan li hoonal re naq tqakʼojobʼ qachʼool rikʼinebʼ li nekeʼxbʼeresi li xmolam li Jehobʼa. Wi anaqwan inkʼaʼ nokooʼabʼink ut inkʼaʼ naqakʼojobʼ qachʼool rikʼinebʼ, tchʼaʼajkoʼq chiqu abʼink chiru li naʼlebʼ li teʼxkʼe qe chiru li nimla rahilal.

13. Kʼaʼut wank xwankil li naʼlebʼ li natawmank saʼ Hebreos 13:5?

¹³ Naq ebʼ laj paabʼanel aj hebreo yookebʼ chi roybʼeninkil jun li eetalil re naq teʼeleliq, aajel ru naq teʼxtzʼeqtaana xrahinkil ru li tumin ut teʼxkʼe xchʼool chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa (yaabʼasi Hebreos 13:5). Wiibʼ oxibʼ rehebʼ xeʼxnumsi nebʼaʼil ut weʼej (Heb. 10:​32-34). Usta saʼ xtiklajik xeʼxkʼulubʼa xkʼulbʼal li rahilal saʼ xkʼabʼaʼ li chaabʼil esil, wiibʼ oxibʼ rehebʼ xeʼok xsikʼbʼal xkomon xtumin re naq inkʼaʼ teʼtʼaneʼq saʼ li nebʼaʼil ut teʼxkol ribʼ chiru li chʼaʼajkilal. Abʼan li tumin moko tixkol ta li xyuʼamebʼ naq tjukʼeʼq li tenamit Jerusalén (Sant. 5:3). Wi junaq naxrahi ru li tumin, tchʼaʼajkoʼq chiru elelik, xkanabʼankil li rochoch ut li ebʼ kʼaʼaq re ru.

14. Chanru toonaʼlebʼaq wi kaw qapaabʼal?

¹⁴ Wi kaw qapaabʼal naq li Jehobʼa chi seebʼ tixsach li maaʼusilal li wank saʼ ruuchichʼochʼ, inkʼaʼ tqakʼoxla naq xsikʼbʼal li tumin aʼan li qʼaxal wank xwankil saʼ li qayuʼam. Chiru li nimla rahilal, li tumin maakʼaʼaq xwankil. Li Santil Hu naxye naq ebʼ li qas qiitzʼin «teʼxpaji li plaat saʼebʼ li bʼe» naq teʼxkʼe reetal naq «li oor ut li plaat li wank rikʼinebʼ, inkʼaʼ [tkoloq rehebʼ] saʼ xkutankil xjosqʼil li Qaawaʼ» (Ezeq. 7:19). Inkʼaʼ tqakʼe qachʼool chi xsikʼbʼal xkomon li tumin, tento bʼan naq li tqasikʼ xbʼaanunkil tooxtenqʼa re naq tooruuq kʼanjelak chiru li Jehobʼa chi maakʼaʼ chʼaʼajkilal. Aʼin naraj xyeebʼal naq inkʼaʼ tqachʼik qibʼ saʼ kʼas malaj taaxik qachʼool chi xloqʼbʼal ebʼ li kʼaʼaq re ru ut xbʼaan aʼin maakʼaʼaq chik qahoonal re xbʼaanunkil jalan chik li kʼanjel. Joʼkan ajwiʼ, weent tqabʼaanu re naq inkʼaʼ taaxik qachʼool chirix li kʼaru qe (Mat. 6:​19, 24). Naq yook chi nachʼok li rosoʼjik t-ajmanq naq tqakʼutbʼesi naq naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa ut inkʼaʼ rikʼin li qajunkabʼlal.

«NAʼAJMANK NAQ TEEKUY CHIXJUNIL»

15. Kʼaʼut jwal aajel ru naq ebʼ laj paabʼanel teʼkuyuq?

¹⁵ Naq yook chi chʼaʼajkoʼk li wank saʼ li tenamit Judea, ebʼ laj paabʼanel tento teʼxkuy xnumsinkil naabʼal li aaleek (Heb. 10:36). Usta wiibʼ oxibʼ rehebʼ xeʼxkʼul li rahobʼtesiik, naabʼal rehebʼ xeʼxnaw li yaal saʼ li qʼehil naq wank li tuqtuukilal. Joʼkan naq laj Pablo kixye rehebʼ naq teʼxkawresi ribʼebʼ xbʼaan naq tchalq xkomon li rahobʼtesiik ut naq tiikaqebʼ xchʼool toj saʼ xkamik joʼ kixbʼaanu li Jesús (Heb. 12:4). Saʼ xkʼabʼaʼ naq yook chi tamk ebʼ laj paabʼanel, naabʼalebʼ laj judiiy qʼaxal xeʼjosqʼoʼk. Wiibʼ oxibʼ chihabʼ rubʼelaj, naq laj Pablo yook chi puktesink aran Jerusalén, kitawasiik xbʼaan jun chʼuut chi qas qiitzʼin. Ut numenaq 40 laj judiiy «xeʼxye naq inkʼaʼ teʼwaʼaq chi moko teʼukʼaq wi toj maajiʼ nekeʼxkamsi laj Pablo» (Hech. 22:22; 23:​12-14). Usta wankebʼ saʼ xyanq naabʼal li qas qiitzʼin li xikʼ nekeʼilok rehebʼ, ebʼ laj paabʼanel aʼin inkʼaʼ teʼxkanabʼ xchʼutubʼankil ribʼebʼ, puktesink ut xkawresinkilebʼ xpaabʼal.

16. Chanru nokooxtenqʼa li esilhu choʼq rehebʼ laj hebreo chi rilbʼal li rahobʼtesiik joʼ naril li Yos? (Hebreos 12:7).

¹⁶ Kʼaru ttenqʼanq rehebʼ laj paabʼanel re xkuybʼal li rahobʼtesiik? Laj Pablo kiraj xtenqʼankilebʼ re naq teʼril li rusilal li naxkʼam chaq li aaleek. Kixchʼolobʼ naq li Yos truuq roksinkil ebʼ li aaleek re naq teʼchaabʼiloʼq li xnaʼlebʼ joʼ aj paabʼanel (yaabʼasi Hebreos 12:7). Joʼkan naq teʼruuq rilbʼal ebʼ li aaleek joʼ jun li naʼlebʼ li ttenqʼanq rehebʼ chi xtzolbʼal ut xkawresinkil wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li jwal aajel ru. Moko tchʼaʼajkoʼq ta chiruhebʼ xkuybʼal ebʼ li aaleek wi nekeʼxkʼe xchʼool chi rilbʼal naq aʼin tixbʼaanu naq teʼchaabʼiloʼq xnaʼlebʼ joʼ aj paabʼanel (Heb. 12:11).

17. Kʼaru naxnaw laj Pablo chirix xkuybʼal li rahobʼtesiik?

¹⁷ Laj Pablo kixwaklesi xchʼool ebʼ laj paabʼanel re naq teʼxkuy ut inkʼaʼ teʼchʼinaaq xchʼool. Li aatin li kixye qʼaxal wank xwankil. Kʼaʼut? Xbʼaan naq junxil laj Pablo kixrahobʼtesi ebʼ laj paabʼanel, joʼkan naq naxnaw chiʼus li yookebʼ xnumsinkil. Ut naq kiʼok joʼ aj paabʼanel naabʼal sut kirahobʼtesiik (2 Cor. 11:​23-25). Laj Pablo naxnaw chiʼus kʼaru naʼajmank re naq teʼkuyuq. Joʼkan naq, kixjultika chiruhebʼ naq teʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼin li Jehobʼa ut inkʼaʼ rikʼin li xnaʼlebʼebʼ. Aʼan kixye: «Li Jehobʼa aʼan aj tenqʼahom we. Inkʼaʼ tinxuwaq» (Heb. 13:6).

18. Kʼaru chʼolchʼooq chiqu ut kʼaru tqabʼaanu chalen anaqwan?

¹⁸ Chiruhebʼ li qakutan, wiibʼ oxibʼ li hermaan yookebʼ xkuybʼal li rahobʼtesiik. Tooruuq xkʼutbʼesinkil naq naqarahebʼ, naq nokootijok chirixebʼ ut naq naqatenqʼahebʼ rikʼin li naʼajmank chiruhebʼ (Heb. 10:33). Li Santil Hu naxye: «Chixjunilebʼ li wankebʼ saʼ junajil rikʼin li Kristo Jesús ut nekeʼxloqʼoni li Yos chi anchalebʼ xchʼool teʼrahobʼtesiiq ajwiʼ» (2 Tim. 3:12). Aʼin naraj xyeebʼal naq chiqajunilo tento tqakawresi qibʼ naq tchalq li chʼaʼajkilal. Tento tqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa ut chʼolchʼooq chiqu naq aʼan tooxtenqʼa chi xkuybʼal yalaq kʼaru li chʼaʼajkilal li tchalq. Saʼ xqʼehil, li Jehobʼa tixkʼojobʼ xchʼool ebʼ laj kʼanjel chiru (2 Tes. 1:​7, 8).

19. Kʼaru tooruuq xbʼaanunkil re xkawresinkil qibʼ choʼq re li nimla rahilal? (Chaawil li jalam u).

¹⁹ Li esilhu li kixtzʼiibʼa laj Pablo rehebʼ laj hebreo kʼajoʼ kixtenqʼahebʼ re naq teʼxkawresi ribʼebʼ chiru li chʼaʼajkilal li tchalq saʼ xbʼeenebʼ. Laj Pablo kixwaklesi xchʼoolebʼ re naq teʼkʼiiq saʼebʼ li xnawom ut teʼxtaw ru li naxye li Raatin li Yos. Chi joʼkan teʼruuq rilbʼal ut xtzʼeqtaanankil li bʼalaqʼil kʼutum li naru tixbʼaanu naq teʼkehoq saʼ li xpaabʼal. Joʼkan ajwiʼ, kixye rehebʼ naq teʼxkawresi li xpaabʼal re naq teʼabʼinq chiru li naʼlebʼ li xeʼkʼeheʼk re xbʼaan li Jesús ut li nekeʼbʼeresink re li chʼuut. Ut kixye ajwiʼ rehebʼ naq moko tchʼaʼajkoʼq ta chiruhebʼ xkuybʼal ebʼ li aaleek wi teʼril joʼ naril li Yos, aʼin naraj xyeebʼal, wi nekeʼril joʼ li hoonal bʼarwiʼ teʼruuq xchaabʼilobʼresinkil li xnaʼlebʼ joʼ aj paabʼanel. Wi naqayuʼami ebʼ li naʼlebʼ li xqatzol anaqwan, tooruuq xkuybʼal toj saʼ rosoʼjik (Heb. 3:14).