NAʼLEBʼ RE TZOLOK 21
BʼICH 21 Qasikʼaq xbʼeenwa li Xʼawabʼejilal li Yos
Qasikʼaq li tenamit li wank tzʼaqal rubʼelankil
«Yooko bʼan xsikʼbʼal chi anchal qachʼool li tenamit li tchalq moqon» (HEB. 13:14).
RUʼUJIL LI TZOLOM
Saʼ li tzolom aʼin tqatzʼil rix chanru Hebreos tasal 13 nokooxtenqʼa anaqwan ut chanru tooxtenqʼa saʼ li kutan chalk re.
1. Kʼaru kixye li Jesús naq tkʼulmanq rikʼin li tenamit Jerusalén saʼ xkutankilebʼ li apóstol?
WIIBʼ oxibʼ kutan rubʼelaj li xkamik, li Jesús kixkʼe jun li propesiiy. Kixye rehebʼ li xtzolom naq teʼril naq «li tenamit Jerusalén» tsuteʼq xbʼaanebʼ laj puubʼ re Roma (Luc. 21:20). Li Jesús kixye rehebʼ li xtzolom naq saʼ junpaat teʼelq Judea naq teʼril ebʼ laj puubʼ (Luc. 21:21, 22).
2. Kʼaru kixye li apóstol Pablo rehebʼ laj paabʼanel re Judea ut Jerusalén?
2 Wiibʼ oxibʼ chihabʼ rubʼelaj naq ebʼ laj puubʼ re Roma xeʼxsut li tenamit Jerusalén, li apóstol Pablo kixtzʼiibʼa jun li esil li jwal wank xwankil choʼq rehebʼ laj paabʼanel re Judea ut Jerusalén. Li esilhu aʼin nawbʼil ru anaqwan joʼ li esilhu choʼq rehebʼ laj Hebreo. Saʼ li esilhu aʼin laj Pablo kixkʼe wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li tixtenqʼa ebʼ laj paabʼanel re naq teʼxkawresi ribʼ choʼq re li nimla rahilal li okebʼ re chi xkʼulbʼal naq tsachmanq li tenamit Jerusalén. Ebʼ laj paabʼanel aʼin tento teʼxkanabʼ li rochoch ut li xkʼanjel wi teʼraj xkolbʼal li xyuʼam. Naq laj Pablo kiʼaatinak chirix li tenamit Jerusalén, kixye: «Arin maakʼaʼ junaq li tenamit choʼq qe li wank chi junelik, yooko bʼan xsikʼbʼal chi anchal qachʼool li tenamit li tchalq moqon» (Heb. 13:14).
3. Bʼar wank li tenamit «li tchalq moqon»? Kʼaʼut naq tqakʼe qachʼool chi xsikʼbʼal?
3 Maare naabʼalebʼ li kristiʼaan xeʼseʼek naq xeʼril naq ebʼ laj paabʼanel li wankebʼ saʼ li tenamit Jerusalén ut Judea xeʼxkanabʼ li tenamit, abʼanan saʼ xkʼabʼaʼ naq xeʼelelik ebʼ laj paabʼanel xeʼxkol li xyuʼam. Laaʼo ajwiʼ naqanaw naq li ruuchichʼochʼ aʼin chi seebʼ tsachmanq ut naqakʼe qachʼool chi xsikʼbʼal «li tenamit li wank tzʼaqal rubʼelankil», «li tchalq moqon» aʼ li xʼAwabʼejilal li Yos (Heb. 11:10; Mat. 6:33).a Joʼkan naq naabʼalebʼ li kristiʼaan nokoʼexseʼe xbʼaan naq nekeʼxkʼe reetal naq inkʼaʼ naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li tumin chi moko rikʼin li naʼlebʼ li nekeʼxkʼe ebʼ li winq. Saʼ li tzolom aʼin tqatzʼil rix wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li kixkʼe laj Pablo saʼ li hu choʼq rehebʼ laj paabʼanel aj hebreo! Saʼ li junjunq chi naʼlebʼ tqil chanru li kixye laj Pablo kixtenqʼahebʼ laj paabʼanel re naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ xsikʼbʼal li tenamit li wank tzʼaqal rubʼelankil ut chanru xbʼaanunkil aʼin kixkawresi ebʼ laj paabʼanel naq kisachmank li tenamit Jerusalén ut chanru nokooxtenqʼa aʼin saʼ li qakutan?
QAKʼOJOBʼAQ QACHʼOOL NAQ LI JEHOBʼA MAAJUNWA TOOXKANABʼ
4. Kʼaʼut wank xwankil li tenamit Jerusalén choʼq rehebʼ laj paabʼanel?
4 Jwal wank xwankil li tenamit Jerusalén choʼq rehebʼ laj paabʼanel xbʼaan naq aran kixaqabʼamank li xbʼeen chʼuut saʼ li chihabʼ 33. Joʼkan ajwiʼ li nekeʼjolomink re xmolam li Jehobʼa wankebʼ saʼ li tenamit aʼan ut naabʼalebʼ laj paabʼanel wankebʼ li rochoch ut li xkʼanjel aran. Abʼanan usta li tenamit Jerusalén jwal wank xwankil, li Jesús kixye rehebʼ laj paabʼanel naq tento teʼxkanabʼ li tenamit Jerusalén ut Judea (Mat. 24:16).
5. Kʼaru kixbʼaanu laj Pablo re xkawresinkil ebʼ laj paabʼanel choʼq re li tchalq moqon?
5 Laj Pablo kixjultika rehebʼ laj paabʼanel naq li rochoch li Yos, li kʼanjel li nekeʼxbʼaanu laj tij ut li mayej li nayechiʼimank Jerusalén moko oxloqʼ ta chik chiru li Jehobʼa (Heb. 8:13). Joʼkan ajwiʼ li xkʼihalil ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ Jerusalén xeʼxtzʼeqtaana li Mesiiy. Joʼkan naq moko aajel ta chik ru naq ebʼ li kristiʼaan teʼxik Jerusalén re xloqʼoninkil ru li Jehobʼa joʼ chanru naraj. Laj Pablo kixye ajwiʼ naq tsachmanq li tenamit Jerusalén ut li rochoch li Yos (Luc. 13:34, 35).
6. Kʼaʼut kiʼajmank chiruhebʼ laj paabʼanel li naʼlebʼ li kixkʼe laj Pablo saʼ Hebreos 13:5, 6?
6 Naq laj Pablo kixtzʼiibʼa li esilhu choʼq rehebʼ laj hebreo, jwal wank li bʼihomal saʼ li tenamit Jerusalén. Laj Plinio, jun aj tzʼiibʼ re Roma kixye naq saʼ li hoonal aʼan li tenamit Jerusalén aʼan «li tenamit li jwal nawbʼil ru saʼ li naʼajej li wankebʼ saʼ xsutam» (Historia Natural, libro V, traducción de Gerónimo de Huerta). Rajlal chihabʼ naabʼalebʼ laj judiiy nekeʼxik aran re xloqʼoninkil ru li Yos ut nekeʼxsach naabʼal li tumin saʼ xkʼabʼaʼ aʼin ebʼ laj paabʼanel li wankebʼ Jerusalén wankebʼ xtumin. Maare xbʼaan aʼin laj Pablo kixye: «Maaʼani txik xchʼool chi xrahinkil ru li tumin ut sahaq saʼ xchʼool rikʼin li kʼaru wank re». Ut moqon kixjultika rehebʼ li yeechiʼom li kixbʼaanu li Jehobʼa: «Maajunwa tatinkanabʼ ut maajunwa tatintzʼeqtaana» (yaabʼasi Hebreos 13:5, 6; Deut. 31:6; Sal. 118:6). Li naʼlebʼ aʼin jwal kikʼanjelak choʼq rehebʼ laj paabʼanel re Jerusalén ut Judea. Xbʼaan naq moqon tento teʼxkanabʼ li rochoch, li xkʼanjel ut li kʼaru rehebʼ re naq teʼxik saʼ jalan chik naʼajej. Tento teʼxtikibʼ wiʼ chik xkabʼlankil li rochoch, xsikʼbʼal li xkʼanjel ut tento teʼxsikʼ wiʼ chik li kʼaru rehebʼ abʼan aʼin chʼolchʼo naq tchʼaʼajkoʼq chiruhebʼ.
7. Kʼaʼut tqakawresi li qapaabʼal chalen anaqwan?
7 Chanru nokooxtenqʼa li naʼlebʼ aʼin saʼ li qakutan?: Joʼ xkʼulmank saʼ xkutankilebʼ li apóstol tento naq ajʼajaq qu ut kawresinbʼilaqo. Kʼaʼut? Re xnumsinkil «li nimla rahilal» xbʼaan naq aʼin tixsach li ruuchichʼochʼ li jwal yibʼ ru xnaʼlebʼ (Luc. 21:34-36; Mat. 24:21). Saʼ li hoonal aʼan maare tento tqakanabʼ li kʼaru qe abʼan chʼolchʼooq chiqu naq li Jehobʼa maajunwa tooxkanabʼ. Abʼanan naru tqakʼutbʼesi naq naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa naq toj maajiʼ natiklaak li nimla rahilal. Qakʼoxlaq: «Ma naxkʼutbʼesi li ninbʼaanu ut li nawaj xbʼaanunkil saʼ linyuʼam naq ninkʼojobʼ inchʼool rikʼin li Jehobʼa ut inkʼaʼ rikʼin li tumin?» (1 Tim. 6:17). Naru tqatzol qanaʼlebʼ rikʼin li xkʼulmank saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Abʼanan naqanaw naq saʼ li nimla rahilal tqanumsi ebʼ li chʼaʼajkilal li maajun sut qilom chaq. Joʼkan naq chanru tqanaw kʼaru tento tqabʼaanu naq ttiklaaq li nimla rahilal?
QAPAABʼAQEBʼ LI NEKEʼKʼAMOK BʼE
8. Kʼaru kixye li Jesús naq tento teʼxbʼaanu ebʼ laj paabʼanel?
8 Chalen naq laj Pablo kixtaqla li esilhu choʼq rehebʼ laj hebreo, kaʼajwiʼ xnumeʼk wiibʼ oxibʼ chihabʼ naq ebʼ laj puubʼ re Roma xeʼxsut li tenamit Jerusalén. Naq xkʼulmank aʼin ebʼ laj paabʼanel li wankebʼ Jerusalén ut Judea xeʼxkʼe reetal naq tento teʼeleliq xbʼaan naq tsachmanq li tenamit Jerusalén (Mat. 24:3; Luc. 21:20, 24). Abʼan, li Jesús kaʼajwiʼ kixye rehebʼ: «Li wanqebʼ Judea tento teʼelq aran ut teʼxik saʼebʼ li tzuul» (Luc. 21:21). Abʼan saʼ li teep aʼan wank naabʼal ebʼ li tzuul. Saʼ kʼaru li tzuul teʼxik?
9. Kʼaʼut ebʼ laj paabʼanel xeʼok xkʼaʼuxl chirix bʼar teʼxik? (Chaawil reetalil li tenamit).
9 Wank naabʼal ebʼ li tzuul bʼarwiʼ naru teʼxik ebʼ laj paabʼanel joʼ li tzuul re Samaria, re Galilea, re Hermón ut re Líbano, ut ebʼ li tzuul li wankebʼ junpakʼal li nimaʼ Jordán (chaawil reetalil li tenamit). Wiibʼ oxibʼ li tenamit li nekeʼkanaak saʼ li tzuul chanchan naq jwal chaabʼil re naq ebʼ laj paabʼanel teʼkoleʼq. Jun rehebʼ aʼan li tenamit Gamala, xbʼaan naq chʼaʼaj wulak ut wank saʼ xbʼeen jun li tzuul li chʼaʼaj xbʼeninkil. Wiibʼ oxibʼ ebʼ laj judiiy xeʼxkʼoxla naq teʼruuq xkolbʼal ribʼ aran. Abʼanan, ebʼ laj Roma xeʼrechani li tenamit Gamala, ut naabʼalebʼ li wankebʼ aran xeʼkamk.b
Wank naabʼal ebʼ li tzuul bʼarwiʼ ebʼ laj paabʼanel xeʼruuk raj chi elelik abʼanan moko chixjunil ta ebʼ li tzuul us re naq teʼxkol ribʼ. (Chaawil li raqal 9).
10, 11. a) Chan tawiʼ ru kixbʼeres li xtenamit li Jehobʼa? (Hebreos 13:7, 17). b) Kʼaru rusilal xeʼxtaw ebʼ li xeʼxpaabʼ li naʼlebʼ li kixkʼe li Jehobʼa? (Chaawil li jalam u).
10 Joʼkan naq chanru xeʼxnaw ebʼ laj paabʼanel bʼar tento teʼxik? Chanchan naq li Jehobʼa xroksihebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li chʼuut re xyeebʼal rehebʼ bʼar tento teʼxik laj paabʼanel. Moqon, laj Eusebio jun laj tzʼiibʼ kixye: «Li Yos kiroksi ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li teep re Jerusalén re xkʼebʼal li taql re li chʼuut naq tento teʼxik saʼ jalan chik tenamit naq toj maajiʼ natiklaak li yalok u ut naq tento teʼkanaaq saʼ li tenamit Perea, li nawbʼil ru ajwiʼ joʼ Pella» (Historia eclesiástica, tomo I, traducción de George Grayling). Joʼkan ajwiʼ li tenamit Pella malaj Pela moko najt ta nakanaak chixkʼatq li tenamit Jerusalén, joʼkan naq moko tchʼaʼajkoʼq ta chiruhebʼ laj paabʼanel wulak aran. Ut saʼ xkʼabʼaʼ naq li xkʼihalil ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ Pela maawaʼebʼ aj judiiy inkʼaʼ nekeʼpleetik re elk rubʼel xwankil ebʼ laj Roma (chaawil reetalil li tenamit).
11 Laj Pablo kixye rehebʼ laj paabʼanel naq tento teʼabʼinq chiruhebʼ li nekeʼbʼeresink rehebʼ (yaabʼasi Hebreos 13:7, 17). Ebʼ li xeʼxpaabʼ li naʼlebʼ aʼin xeʼelelik saʼebʼ li tzuul ut saʼ xkʼabʼaʼ aʼin xeʼxkol li xyuʼam. Li kikʼulmank chaq najter naxkʼutbʼesi naq li Yos inkʼaʼ xkanabʼebʼ xjunes li yookebʼ chaq roybʼeninkil «li tenamit li wank tzʼaqal rubʼelankil», aʼ li Xʼawabʼejilal li Yos (Heb. 11:10).
Li tenamit Pela nachʼ nakanaak ut chaabʼil re naq ebʼ laj paabʼanel teʼxkol ribʼ. (Chaawil li raqal 10 ut 11).
12, 13. Chanru naxbʼeresi li xtenamit li Jehobʼa naq yookebʼ xnumsinkil li chʼaʼajkilal?
12 Chanru nokooxtenqʼa li naʼlebʼ aʼin saʼ li qakutan?: Li Jehobʼa naroksi ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li xmolam re xkʼebʼal qanaʼlebʼ. Saʼ li Santil Hu naqakʼe reetal naq li Jehobʼa naabʼal sut kiroksi ebʼ li winq li tiikebʼ xchʼool re xkʼebʼal xnaʼlebʼ li xtenamit naq yookebʼ xnumsinkil li chʼaʼajkilal (Deut. 31:23; Sal. 77:21). Ut saʼ li qakutan naqakʼe reetal naq li Jehobʼa toj naroksi li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li chʼuut re qabʼeresinkil.
13 Joʼ eetalil naq xtiklaak li nimla yajel COVID-19, ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ xmolam li Jehobʼa xeʼxkʼe qe li naʼlebʼ li naʼajmank chiqu. Ebʼ li cheekel winq xexkʼul wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li kitenqʼank rehebʼ re xkʼebʼal li naʼajmank chiruhebʼ li hermaan saʼ li chʼuut re xkawresinkil li xpaabʼal. Wiibʼ oxibʼ po moqon xqanima jun li nimla chʼutam joʼ maajunwa xbʼaanumank, xbʼaan naq li nimla chʼutam aʼin xnumsimank saʼ numenaq 500 chi aatinobʼaal saʼ internet, saʼ televisión ut saʼ radio. Usta wank li nimla yajel maajunwa xpaltoʼk chiqu li naʼajmank re xkawresinkil li qapaabʼal ut xbʼaan aʼin junelik xoowank saʼ junajil. Maakʼaʼ naxye li tkʼulmanq saʼ li kutan chalk re, chʼolchʼooq chiqu naq li Jehobʼa junelik tixtenqʼahebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li xmolam re naq chaabʼil li teʼxsikʼ xbʼaanunkil. Re xkawresinkil qibʼ choʼq re li nimla rahilal ut naʼlebʼak chiʼus saʼ li hoonal aʼan, naʼajmank chiqu naq tqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa ut naq tqapaabʼ li nekeʼxye li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li xmolam. Abʼan, kʼaru chik li naʼlebʼ t-ajmanq chiqu saʼ li hoonal aʼan?
QAKʼUTBʼESIHAQ LI TZʼAQAL RAHOK UT LI OCHOCHNAL
14. Joʼ naxye Hebreos 13:1-3, kʼaru naʼlebʼ tento teʼxkʼutbʼesi chiribʼilebʼ ribʼ laj paabʼanel naq yook chaq chi nachʼok li rosoʼjik li tenamit Jerusalén?
14 Naq ttiklaaq li nimla rahilal t-ajmanq naq tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok ut tqakʼam qe rikʼinebʼ laj paabʼanel re Jerusalén ut Judea, xbʼaan naq aʼanebʼ junelik xeʼxkʼutbʼesi li rahok chiribʼilebʼ ribʼ (Heb. 10:32-34). Abʼanan naq yook chaq chi nachʼok li rosoʼjik li tenamit Jerusalén, qʼaxal xeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok ut xeʼkʼehok ochochnal (yaabʼasi Hebreos 13:1-3).c Ut joʼkan ajwiʼ tqabʼaanu laaʼo chiru li nimla rahilal.
15. Kʼaʼut tento naq ebʼ laj paabʼanel aj hebreo xeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiribʼilebʼ ribʼ?
15 Ebʼ laj puubʼ re Roma xeʼxsut li tenamit Jerusalén, abʼanan, naq xeʼxkanabʼ li tenamit chiru jun qʼehil ebʼ laj paabʼanel xeʼroksi li hoonal aʼan re elelik. Abʼan, moko xeʼruuk ta xkʼambʼal chixjunil li kʼaru rehebʼ (Mat. 24:17, 18). Naq yookebʼ chi xik saʼ li tzuul xeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiribʼilebʼ ribʼ. Ut naq xeʼwulak saʼ li tenamit Pela xeʼxtenqʼa ajwiʼ ribʼ. Chʼolchʼo naq kiwank li hoonal bʼarwiʼ jwal kiʼajmank li tenqʼ ut aran ebʼ laj paabʼanel xeʼruuk xkʼutbʼesinkil li tzʼaqal rahok naq xeʼxwotz li wank rehebʼ rikʼin ebʼ li rechpaabʼanel (Tito 3:14).
16. Chanru tooruuq xkʼutbʼesinkil li rahok chiruhebʼ li qahermaan? (Chaawil li jalam u).
16 Chanru nokooxtenqʼa li naʼlebʼ aʼin saʼ li qakutan?: Li tzʼaqal rahok naʼekʼasink qe chi xtenqʼankilebʼ li hermaan naq naʼajmank chiruhebʼ. Naabʼalebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa nekextenqʼa ebʼ li hermaan li maare xeʼxkanabʼ li rochoch xbʼaan naq xeʼxkʼul junaq li rahilal saʼ xkʼabʼaʼ li yalok u malaj junaq li hiik. Jun li hermaan re Ucrania kiʼelelik saʼ jalan chik tenamit saʼ xkʼabʼaʼ li yalok u. Li hermaan naxye: «Naqil chanru li Jehobʼa nokooxbʼeresi ut naroksi ebʼ li hermaan re qatenqʼankil. Jwal sa xqekʼa qibʼ naq xooʼeʼxkʼul ut xooʼeʼxtenqʼa naq xoowank Ucrania, Hungría. . . , ut anaqwan naq wanko Alemania!». Naq nokookʼehok ochochnal, li Jehobʼa nokooroksi re xtenqʼankilebʼ ut rilbʼalebʼ li hermaan (Prov. 19:17; 2 Cor. 1:3, 4).
Ebʼ li hermaan li nekeʼxkanabʼ rochoch naʼajmank chiruhebʼ naq tqatenqʼahebʼ. (Chaawil li raqal 16).
17. Kʼaʼut tento tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok ut li kʼehok ochochnal?
17 Usta saʼ li qakutan junelik naqatenqʼa qibʼ chiqibʼil qibʼ qʼaxal wi chik tqabʼaanu saʼ xkutankil li nimla rahilal (Hab. 3:16-18). Joʼkan naq li Jehobʼa junelik naxjultika chiqu naq tento tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok ut li kʼehok ochochnal, xbʼaan naq aʼin jwal tooxtenqʼa saʼ xkutankil li nimla rahilal.
KʼARU TKʼULMANQ SAʼ LI KUTAN CHALK RE?
18. Chanru naru tqakʼam qe rikʼinebʼ laj paabʼanel aj hebreo?
18 Ebʼ laj paabʼanel li xeʼabʼink ut xeʼelelik saʼebʼ li tzuul xeʼkoleʼk naq kisachmank li tenamit Jerusalén. Yaal naq xeʼxkanabʼ li tenamit, abʼan li Jehobʼa maajunwa xkanabʼebʼ. Laaʼo ajwiʼ naru tqakʼam qe rikʼinebʼ. Usta inkʼaʼ naqanaw chixjunil li tkʼulmanq saʼ li kutan chalk re naqapaabʼ li naʼlebʼ li kixkʼe li Jesús ut naqakawresi qibʼ re abʼink (Luc. 12:40). Joʼkan ajwiʼ, wank qikʼin li esilhu li kixtzʼiibʼa laj Pablo bʼarwiʼ wank jalan jalanq li naʼlebʼ li nokooxtenqʼa saʼ li qakutan. Ut wank ajwiʼ li yeechiʼom li kixbʼaanu li Jehobʼa naq maajunwa tooxkanabʼ (Heb. 13:5, 6). Joʼkan naq junelik qakʼojobʼaq qachʼool rikʼin li xʼAwabʼejihom li Yos aʼ li tenamit li wank tzʼaqal rubʼelankil. Wiʼ joʼkan tqabʼaanu, tqayal xsahil ebʼ li osobʼtesihom li tixkʼe qe li Jehobʼa junqʼe junqʼe kutan (Mat. 25:34).
BʼICH 157 Tuqtuukilal chi tzʼaqal!
a Saʼ najter qʼe kutan xeʼwank li tenamit bʼarwiʼ nataqlank jun li awabʼej, joʼkan naq naru nayeemank naq ebʼ li tenamit aʼan jun li awabʼejihom (Gén. 14:2).
b Aʼin kikʼulmank saʼ li chihabʼ 67, naq ebʼ laj paabʼanel xeʼxkanabʼ li tenamit Judea ut Jerusalén.
c Saʼ griego, rajlal naʼoksimank ebʼ li aatin «tzʼaqal rahok» re xchʼolobʼankil li rahok li narekʼa junaq chirix li xjunkabʼal, abʼanan laj Pablo kiroksi ajwiʼ ebʼ li aatin aʼin naq kiʼaatinak chirix li rahok li nekeʼrekʼa ebʼ li hermaan saʼ li chʼuut.