Septembri

Na Biblia, kukanga-ntima lenda tendula kunwana ti bampasi to kundima yo. Kansi yo me suka pana ve. Yo ke tendula mpi mutindu beto ke tadilaka bampasi na beto. Kukanga-ntima ke sadisaka beto na kuvanda kikesa, ya kwikama, mpi ntima-nda. Mukanda mosi ke tuba nde, kukanga-ntima kele kikalulu mosi ya ke sadisaka beto na kuvanda ti kivuvu ya ngolo mpi kulemba ve na ntangu ya bampasi. Yo ke sadisaka beto na kubikala ya kwikama ata beto me kutana ti bampasi ya ngolo. Yo ke sadisaka beto diaka na kununga bampasi yina mpi kutula dikebi kaka na lukanu na beto, kansi na bampasi na beto ve. Zola ke pusaka beto na kukanga ntima. (1 Bak. 13:4, 7) Na nki mambu? Zola sambu na Yehowa ke pusaka beto na kukanga ntima na mambu yonso yina yandi ke bikaka nde yo kumina beto. (Luka 22:41, 42) Zola sambu na bampangi na beto ke sadisaka beto na kukanga ntima kana bo me sala bifu. (1 Pie. 4:8) Zola sambu na nkwelani na beto ke sadisaka na kukanga ntima na “bampasi” yina bankwelani ke kutanaka ti yo, ata bayina kele na makwela ya kiese. Yo ke sadisaka mpi na kukumisa makwela ngolo.—1 Bak. 7:28. w16.04 2:3, 4

Bakristu ya mvu-nkama ya ntete bikaka ve kuvukana ata ntangu bamfumu ya Roma ti bantwadisi ya dibundu ya Bayuda vandaka kuniokula bo. Ata yo vandaka mpasi, bo salaka yonso sambu na kulanda kuvukana. Bubu yai mpi, bansadi ya Yehowa ke vandaka na ntonda mingi sambu na balukutakanu mpi bo ke kondaka yo ve. George Gangas vandaka mpangi ya Nto-Kimvuka bamvula kuluta 22; yandi tubaka nde: “Kuvukana ti bampangi ke pesaka mono kiese mingi mpi kikesa kibeni.” Yandi yikaka nde: “Mpusa na mono ya kuluta ngolo ke vandaka ya kukwenda na balukutakanu.” Keti nge mpi ke tadilaka kusambila Yehowa mutindu yina? Kana mpidina, sala yonso sambu na kuvukanaka ti bampangi na nge na balukutakanu, ata yo lenda vanda mpasi bantangu ya nkaka. Monisa Yehowa nde nge ke kudiwaka kibeni bonso ntotila Davidi, yina tubaka nde: “Mono ke zolaka nzo yina nge ke zingaka.”—Nk. 26:8. w16.04 3:16-18

Inki nge fwete sala kana nge me bakisa nde kima mosi ya nge tubaka to ya nge salaka pesaka mpangi mosi mpasi? Kwenda kusolula ti mpangi na nge. Ntangu beno ke solula, lukanu na nge fwete vanda ya kutula ngemba ti yandi. Nge fwete ndima kifu na nge mpi kusosa ve kupesa yandi foti. Kuzinga na ngemba ti bampangi na beto kele kima ya mfunu mingi kuluta. Beto baka mbandu ya Abrahami ti Loti mwana-mpangi na yandi. Bo kumaka ti bitwisi mingi mpi vandaka ti bangungudi. Bangungudi na bo yantikaka kuswana sambu kisika kumaka fioti sambu na bitwisi na bo. Sambu Abrahami vandaka kuzola ngemba, yandi bikaka ntete Loti kupona kisika ya kuluta mbote ya insi yango. (Kuy. 13:1, 2, 5-9) Yai kele mbandu ya mbote kibeni sambu na beto! Keti Abrahami niokwamaka sambu na kikalulu na yandi ya mawete? Ata fioti ve. Mbala mosi na nima ya mambu yai, Yehowa silaka Abrahami nde yandi ta pesa yandi bima mingi kuluta yina yandi vidisaka. (Kuy. 13:14-17) Yo ke longa beto nki? Ata yo ke lomba nde beto vidisa bima na beto ya nkaka sambu na kutula ngemba, Yehowa ta sakumuna beto sambu beto me yidika makambu na zola yonso. w16.05 1:11, 12

Yehowa me pesaka beto bansiku na Biblia sambu na kuzaba luzolo na yandi. Mu mbandu, yandi ke tuba nde beto fwete sambila ve biteki, beto fwete yiba ve, kulawuka malafu ve, to kusala ve mansoni. (1 Bak. 6:9, 10) Yezu, Mwana ya Yehowa, me pesaka mpi balongoki na yandi nsiku yai: “Beno kumisa bantu ya makanda yonso balongoki, beno botika bo na zina ya Tata mpi ya Mwana mpi ya mpeve santu, beno longa bo na kuzitisa mambu yonso ya mono songaka beno. Mpi mono kele ti beno bilumbu yonso tii na nsukilu ya ngidika ya bima.” (Mat. 28:19, 20) Bansiku yonso ya Yehowa ti ya Yezu ke vandaka kaka sambu na mambote na beto. Yo ke sadisaka beto na kulungisa bampusa na beto mosi mpi ya mabuta na beto, kuvanda ti mavimpi ya mbote mpi kuzinga na kiese. Kima ya mfunu kele nde, ntangu beto ke zitisaka bansiku ya Yehowa, mu mbandu nsiku ya kusamuna, yandi ke sepelaka ti beto mpi ke sakumunaka beto. w16.05 3:1 w16.05 3:1

Kana beto soba kimuntu na beto, Yehowa lenda sadisa beto na kuzaba mambu yina ke pesaka yandi kiese, mpi beto lenda kuma kuyindula bonso yandi. Nsuka-nsuka, bangindu na beto, mambu ya beto ke tuba mpi ke sala ta sepedisa Yehowa, mpi beto ta zaba mutindu ya kuyambula bifu na beto. (Luka 11:13; Bag. 5:22, 23) Ata mpidina, yo ta lomba kaka nde beto landa kunwana ti bifu na beto. (Bing. 4:23) Yo ke lombaka ntangu mingi sambu na kukuka kulanda mbandu ya Yehowa. Yo yina, kana nge mona nde nge me sala ve bansoba yina nge ke zolaka kusala, kulemba ve nitu. Ziku yo ke lomba nde nge sala bikesa sambu na kusala mambu yina Biblia ke tuba. Kuyindula mpi kusala mambu yina Yehowa ke lomba nge ta sadisa nge na kukuma kuyindula bonso yandi mpi kusala mambu ya mbote.—Nk. 37:31; Bing. 23:12; Bag. 5:16, 17. w16.05 4:14, 16

Bubu yai, Yehowa ke wumbaka beto na nzila ya Biblia, ya mpeve santu na yandi, mpi ya dibundu. Inki mutindu Biblia lenda wumba beto? Kana beto ke tanga yo, ke yindulula mambu yina beto ke tanga mpi ke lomba Yehowa na kusadisa beto na kusadila mambu yango. Ntotila Davidi sonikaka nde: “Mono ke yibuka nge ntangu mono kele na mbeto na mono; mono ke yindulula nge na bantangu ya kukengila ya mpimpa.” (Nk. 63:6) Yandi sonikaka diaka nde: “Mono ta kumisa Yehowa, yina me pesa mono ndongisila. Ata na mpimpa, bangindu na mono ya kati kibeni ke sungika mono.” (Nk. 16:7) Ya kieleka, Davidi vandaka kuyindulula bandongisila ya Yehowa mpi bikaka nde yo soba bangindu mpi mawi ya ntima na yandi, ata ntangu yo vandaka mpasi. (2 Sam. 12:1-13) Davidi me bikilaka beto mbandu ya mbote ya kudikulumusa mpi ya bulemfu. Kudiyula nde: ‘Ntangu mono ke tangaka Biblia, keti mono ke yindulaka mpi ke bikaka nde bandongisila na yo kusoba bangindu mpi ntima na mono? Keti mono lenda sala yo diaka mingi kuluta?’—Nk. 1:3. w16.06 1:11

Beto yonso kele bantu ya kukonda kukuka mpi beto ke salaka bifu. Yo yina beto fwete yindula ve nde bampangi na beto ta tubaka to ta salaka ntangu yonso mambu ya mbote. Diaka, yo kele mbote ve na kulanda kuyibuka bifu ya bampangi. Sambu kuyibuka yo lenda manisa beto kiese ya kusadila Yehowa. Kima ya mpasi kele nde lukwikilu na beto lenda lemba mpi beto lenda yambula dibundu ya Yehowa. Nsuka-nsuka, beto ta bika kusadila Yehowa mpi ta kota ve na nsi-ntoto ya mpa. Inki lenda sadisa nge na kulanda kusadila Yehowa na kiese ata bantu ya nkaka me sala kima mosi ya me pesa nge mpasi? Yibukaka ntangu yonso lusilu yai ya kitoko: “Tala! Mono ke ganga zulu ya mpa mpi ntoto ya mpa; mpi mambu ya ntama ta kwisa ve na mabanza, Yo ta kwisa mpi ve na ntima.” (Yez. 65:17; 2 Pie. 3:13) Yehowa ta pesa nge balusakumunu yai kaka kana nge bikala ya kwikama na yandi. w16.06 4:13, 14

Bangogo “mosi kaka” ke tendula nde ntangu yonso lukanu mpi mambu ya Yehowa ke lunganaka. Yehowa Nzambi kele ve ya kukabwana, yandi ke soba-sobaka mpi ve. Yandi ke vandaka ntangu yonso ya kwikama, mpi ke tubaka kaka kieleka. Mu mbandu, yandi silaka Abrahami nde bantekolo na yandi ta zinga na Ntoto ya Lusilu. Yehowa salaka bimangu mingi sambu na kulungisa lusilu yai. Bamvula 430 lutaka, kansi Yehowa sobaka ve lusilu na yandi. (Kuy. 12:1, 2, 7; Kub. 12:40, 41) Bamvula mingi na nima, Yehowa bingaka bantu ya Izraele bambangi na yandi mpi songaka bo nde: “Mono kele mutindu Mosi. Na ntwala na mono ata Nzambi mosi salamaka ve, mpi na nima na mono, ata mosi ve vandaka.” Yehowa monisaka bo mpi pwelele nde lukanu na yandi ke sobaka ve. Yandi tubaka nde: “Mono ke vandaka ntangu yonso mutindu Mosi.” (Yez. 43:10, 13; 44:6; 48:12) Bantu ya Israele vandaka ti dibaku ya nene ya kusambila Nzambi yina ke sobaka ve mpi ya kwikama! Beto kele mpi ti dibaku yina ya nene bubu yai.—Mal. 3:6; Yak. 1:17. w16.06 3:6, 7

Na bansi mingi bubu yai, bamfumu ke tulaka basoda mpi ba-apareyi ya ngolo na bandilu ya bansi na bo sambu na kukengila yo. Bo ke salaka mpidina sambu ata muntu mosi ve to kima mosi kukota na insi na bo sambu na kusala bo mbi. Kansi bo ke zabaka ve nde Kimfumu mosi ya ngolo kibeni kele na zulu, yina mfumu na yo kele Kristu Yezu. Ntama mingi ve, Kimfumu yina ta nwanisa bimfumu yonso ya nsi-ntoto. (Yez. 9:6, 7, noti na nsi ya lutiti; 56:10; Dan. 2:44) Beto ke vingilaka na ntima ya mvimba kilumbu yina, mpi beto fwete kudibongisa. Yo yina beto fwete tula dikebi na bambikudulu ya Biblia mpi kulanda kusadila Yehowa na masonga yonso. (Nk. 130:6) Mutindu nsuka me kuma pene, yo ta kuma mpasi mingi na kulanda kukengila. Yo ta vanda mawa kibeni kana beto yambula kukengila! w16.07 2:2, 9, 10

Polo bakisaka nde yo lombaka ve nde Nzambi kuwila yandi mawa sambu yandi vandaka kuniokula Bakristu. Na nsuka ya luzingu na yandi, Polo sonikilaka Timoteo nde: “Mono ke pesa ntonda na Kristu Yezu Mfumu na beto, yina pesaka mono ngolo, sambu yandi monaka mono ya kwikama na mutindu yandi pesaka mono kisalu.” (1 Tim. 1:12-14) Inki kisalu Yezu pesaka Polo? Polo songaka bankuluntu ya Efezo nde: “Mono ke mona ve nde luzingu na mono kele mfunu, kansi mono ke zola kaka kubaka ntinu tii na nsuka mpi kumanisa kisalu yina Mfumu Yezu pesaka mono, ya kuta kimbangi mbote-mbote sambu na nsangu ya mbote ya ntima ya mbote ya nene ya Nzambi.” (Bis. 20:24) Polo longaka ti kikesa mpi yandi kele mbandu ya mbote sambu na Bakristu bubu yai. Yandi monisaka nde ntima ya mbote ya nene ya Nzambi “kele ve ya mpamba.” w16.07 4:1-3

Yehowa ta landa kusadisa beto ata yandi lenda bika nde beto vingila ntangu mingi sambu na kubaka mukumba mosi yina bo ke pesa beto nswalu ve to mambu ke soba kaka ve. Mbandu ya Abrahami ke ndimisa yo. Yehowa silaka na kupesa yandi mwana-bakala, kansi Abrahami vingilaka bamvula mingi sambu na kubuta Izaki. Abrahami vandaka ntima-nda mpi landaka kukwikila na Yehowa. (Kuy. 15:3, 4; 21:5; Baeb. 6:12-15) Ya kieleka kuvingila ke vandaka pete ve. (Bing. 13:12) Kansi kana beto ke tula dikebi kaka na mambu na beto mpi na mambu yina ke pesa beto mpasi, beto ta lemba nitu. Na ntangu beto ke vingila, beto lenda tomisa bikalulu yina ta sadisa beto na kulungisa mbote mikumba na dibundu. Kutanga Biblia mpi kuyindulula mambu ya nge ke tanga lenda kumisa nge mayele, kusadisa nge na kuvanda ti mabanza ya mbote mpi na kubaka balukanu ya mbote. Konso kilumbu beto ta sadilaka malongi yina sambu na kubaka balukanu yina ta sepedisa Yehowa. Mu mbandu, beto ta zaba mutindu ya kuzinga mbote ti bantu, mutindu ya kusadila mbongo, ya kupona bansaka mpi bilele ya mbote. w16.08 3:9-11

Yehowa sadisaka bantu na yandi na kununga bantu ya Amaleki mpi ya Etiopia. Yandi pesaka mpi Nehemia ti Bayuda ngolo ya kumanisa kutunga bibaka ya Yeruzalemi. Nzambi ta pesa beto mpi kikesa ya kulanda kusamuna ata bantu ke buya kuwa, basusi ke yangisa beto to bantu ke bangika beto. (1 Pie. 5:10) Yehowa ta sala ve kimangu sambu na kumanisa bampasi na beto. Ata mpidina, kele ti mambu yina beto fwete sala. Inki mambu? Beto fwete tanga Ndinga ya Nzambi konso kilumbu, kubongisa balukutakanu mpi kukwenda na balukutakanu konso mposo, kulanda kulonguka beto mosi, kusala lusambu ya dibuta, kutudila Yehowa ntima mpi kusamba yandi. Beto bika ve ata kima mosi kukanga beto nzila ya kusadila mambu yina Yehowa ke pesaka beto sambu beto baka kikesa mpi ngolo. Kana nge ke kuka diaka ve kusala kima mosi na mambu yina beto me tubila, lomba Nzambi na kusadisa nge. Mpidina, mpeve ya Nzambi ‘ta pesa nge kikesa, nzala mpi ngolo ya kusala mambu.’ w16.09 1:12

Ntumwa Polo zodilaka bantu na kubikala bampumpa, kansi yandi tubaka mpi mambu yai ya kele na zulu. Yandi yikaka nde: “Kana bo lenda kudiyala ve, bika bo kwela, sambu yo me luta mbote na kukwela na kisika ya kuzika na nzala.” Yo yina, muntu lenda baka lukanu ya kukwela sambu nzala ya ngolo ya kuvukisa nitu kupusa yandi ve na kusakana ti nitu na yandi ya kibakala to ya kinkento mpi na kubwa ve na bizumba. Ata mpidina, bampumpa fwete kutadila mbote kana bo me fwana mpenza na kukwela. Polo tubaka nde: ‘Kana muntu ke yindula nde yandi ke sala ve mambu ya mbote na mutindu yandi ke kwela ve, mpi kana yandi me lutisa nsungi ya kileke, mambu fwete salama mutindu yai: Yandi sala mambu yina yandi me zola; yandi me sala disumu ve. Bika yandi kwela.’ (1 Bak. 7:9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Beto fwete pusa ve muntu na kukwela kaka sambu yandi ke wa nzala ya ngolo ya kuvukisa nitu, mutindu batoko mingi ke waka. Mbala ya nkaka yandi me fwana ntete ve na kukwela. w16.08 1:17

Mutindu na beto ya kulwata ke sadisaka bantu na kuzaba beto. (1 Sam. 16:7) Bansadi ya Nzambi ke lwataka ve bilele kaka sambu yo kele kitoko to ke sepedisa bo. Minsiku ya Biblia fwete sadisa beto na kulwata ve bilele yina ke kanga nitu, ke monisa nitu, to ke tedimisa bampusa ya nitu. Yo ke tendula nde beto fwete lwata ve bilele yina ke bika nitu na nganda to ke monisa bitini ya nitu yina fwete monana ve. Ntangu bantu ke tala beto, bo fwete wa ve nsoni to kutala na lweka sambu beto me lwata mbi. Kana bilele na beto kele mbote, bunkete, mpi beto me lwata yo na mutindu ya mbote, bantu ta zitisa beto mingi. Yo lenda pusa bo na kusosa kuzaba Nzambi na beto, kuzitisa mpenza dibundu na beto, mpi kuwa nsangu na beto ya ke gulusaka bantu. w16.09 3:5, 6

Sosa kuzaba mambu yina bantu ke kwikilaka. Kuvila ve nde, bantu ya nkaka yina ke kwikilaka nde bima kudibasikilaka ke kwikilaka mpi nde Nzambi kele. Bo ke tubaka nde yandi salaka bigangwa yonso ya nkaka na nzila ya bima yina kudibasikilaka. Bantu ya nkaka ke tubaka nde dilongi ya evolisio kele kieleka sambu bo ke longaka yo na banzo-nkanda. Bankaka me yambulaka kukwikila na Nzambi sambu na mambu ya mbi yina bo me monaka na mabundu. Yo yina, ntangu nge ke solula ti muntu, yula yandi ntete mambu yina yandi ke kwikilaka mpi kikuma yina yandi ke kwikilaka yo. Na nima, tula dikebi na mambu yina yandi ke tuba. Kana nge sala mpidina, yandi lenda widikila nge mbote. Inki mvutu nge lenda pesa muntu yina ke tuba nde nge kele ve mayele sambu nge ke kwikilaka nde Nzambi kele? Lomba yandi na kutendudila nge mutindu luzingu yantikaka. Nge lenda tuba nde kana bima kudibasikilaka, yo lombaka nde kima ya ntete kuvanda mpi yo kuka kubasisa bima ya nkaka. Longi mosi ya chimie tubaka nde: “Mutindu Nzambi me salaka bigangwa ata ya fioti kibeni ke yitukisaka mingi.” w16.09 4:12, 13

Beto me zaba mpenza ve banani Polo zolaka kutubila. Mu mbandu, bo fwaka Naboti mpi Zekaria na matadi sambu bo vandaka kulemfukila Nzambi. (1 Bant. 21:3, 15; 2 Bans. 24:20, 21) Bo losaka Daniele na dibulu ya bantambu mpi bo losaka banduku na yandi na tiya ya ngolo. Kansi bo ndimaka kufwa na kisika ya kufwa nsiku ya Yehowa sambu bo vandaka ti lukwikilu ya ngolo nde Yehowa ta pesa bo mpeve santu mpi ta sadisa bo na kukanga ntima na bampasi yina. (Dan. 3:16-18, 20, 28; 6:13, 16, 21-23; Baeb. 11:33, 34) Bantu sekaka baprofete mingi mpi tulaka bankaka na boloko, mu mbandu Mikaya mpi Yeremia. Baprofete ya nkaka, mu mbandu Eliya, “yungana-yunganaka na ntoto ya zelo na zelo, na bangumba, na mabulu ya matadi, mpi na mabulu ya kele na ntoto.” Bo yonso kangaka ntima mpi bikalaka ya kwikama na Nzambi sambu bo vandaka ti “kivuvu ya kieleka nde mambu yina [bo] ke vingila ta lungana.”—Baeb. 11:1, 36-38; 1 Bant. 18:13; 22:24-27; Yer. 20:1, 2; 28:10, 11; 32:2. w16.10 3:10, 11

Beto lenda monisila banzenza ntima ya mbote kana beto ke pesa bo mbote na kiese yonso na Nzo ya Kimfumu. Mbala mingi, ntangu banzenza ke kumaka na insi mosi, bo ke vandaka nsoni-nsoni mpi ke kudivandilaka. Mutindu na bo ya kuzinga to kukonda mbongo lenda pusa bo na kuyindula nde bantu ya mpusu ya nkaka to ya insi ya nkaka me luta bo. Yo yina beto fwete pesa bo mbote, kumonisila bo ntima ya mbote mpi kutudila bo dikebi ya masonga. JW Language, programe yina beto ke sadilaka na telefone to na ordinatere, lenda sadisa nge na kuzaba mutindu ya kupesa bo mbote na ndinga na bo. (Bafil. 2:4) Ziku nge ke kukaka ve kusolula ti muntu ya me katuka na kisika ya nkaka. Inki lenda sadisa nge? Songa yandi kima mosi ya me tala nge. Nge lenda yituka na kumona nde mambu na bo mingi me fwanana ti ya beno. Kuvila ve nde konso insi ke vandaka ti mambu ya mbote mpi ya mbi. w16.10 1:13, 14

Ndinga ya Nzambi ke zabisa beto mambu yina beto yonso fwete sala sambu mambu ya mbi kukota ve na dibundu. Beto tadila mambu yina salamaka na dibundu ya Korinto. Polo vandaka kuzola bo mingi. Yandi sadisaka mingi na kati na bo na kuzaba kieleka. (1 Bak. 1:1, 2) Yindula mpasi yina yandi waka ntangu yandi zabaka nde mpangi mosi vandaka kusala pite mpi bankuluntu bikaka yandi na dibundu. Polo songaka bo na ‘kupesa muntu ya mutindu yina na Satana,’ disongidila kubasisa yandi na dibundu. (1 Bak. 5:5-7, 12) Bubu yai, bankuluntu lenda basisa mpangi mosi na dibundu sambu yandi me sala disumu ya nene kansi yandi me balula ve ntima. Keti beto ta zitisa bantuma ya Biblia ya ke tubila mutindu ya kuzinga ti muntu yina bo me basisa na dibundu? Kana beto sala mpidina, dibundu ta vanda bunkete. Yo ta sadisa mpi mpangi yina na kubakisa nde yandi fwete balula ntima mpi kulomba Yehowa na kulolula yandi. w16.11 2:14

Kana beto ke pesa bankaka kikesa, beto ta sadisa bo kibeni. Rubén ke tuba nde: “Na nsungi ya bamvula mingi, mono vandaka kumona nde mono kele mfunu ve. Kansi kilumbu mosi, mono samunaka ti nkuluntu mosi mpi yandi bakisaka nde mono vandaka ve na kiese. Mono zabisaka yandi mambu na mono mpi yandi widikilaka mono na dikebi yonso. Na nima, yandi yibusaka mono mambu ya mbote yina mono ke salaka. Yandi yibusaka mono mpi nde Yezu tubaka nde, konso muntu na kati na beto kele mfunu mingi kuluta tu-bandeke mingi. Mono ke yibukaka verse yina mingi mpi tii bubu yai yo ke simbaka ntima na mono. Mambu ya nkuluntu yina tubaka sadisaka mono mingi.” (Mat. 10:31) Biblia ke tuba nde beto fwete pesana kikesa mbala na mbala. Ntumwa Polo sonikilaka Bakristu ya Baebreo nde: “Beno landa kupesana kikesa konso kilumbu.” Polo tendulaka kikuma yina beto fwete sala mpidina: “Sambu kiyeka ya disumu yina ke kusaka kukumisa ve ata muntu mosi na kati na beno ntima-ngolo.” (Baeb. 3:13) Yindula kiese yina nge ke waka kana muntu me pesa nge kikesa. w16.11 1:2, 3

Na mvu 313 ya ntangu na beto, Constantin kumaka ntotila ya Roma. Luyalu ya Roma vandaka ya mimpani mpi Constantin ndimaka dibundu ya “Kikristu.” Ntotila Constantin salaka lukutakanu ti bamfumu ya mabundu, bo bingaka lukutakanu yango Concile de Nicée. Na nima ya lukutakanu yai, Constantin tindaka nganga-nzambi Arius na kimpika na insi ya nkaka sambu yandi buyaka kundima nde Yezu kele Nzambi. Na nima, Théodose kumaka ntotila ya Roma mpi Dibundu ya Katolika kumaka dibundu ya luyalu ya Roma. Bantu ya mayele yina ke longukaka masolo ya ntama ke tuba nde ntangu Théodose kumaka ntotila, luyalu yai ya mimpani kumaka luyalu ya “Bakristu.” Kansi na ntangu yina, Bakristu yina yambulaka kieleka vandaka kaka kundima malongi ya mimpani. Yo monanaka pwelele nde bo kumaka bantu ya Babilone ya Nene. Ata mpidina, Bakristu ya nkaka ya bo me tulaka mafuta bikalaka ya kwikama. Bo vandaka kusala bikesa sambu na kusambila Nzambi.—Mat. 13:24, 25, 37-39. w16.11 4:8, 9

Bubu yai, Satana “ke kwendaka kuzieta bonso ntambu ya ke ngana, yandi ke sosa kudia muntu.” (1 Pie. 5:8; Kus. 12:17) Yo yina, luzingu me fuluka ti bampasi. Ata bansadi ya Nzambi mpi ke kutana ti mambu ya ke yangisa bo. Na ntangu ya ntama, bansadi ya Nzambi vandaka mpi kukutana ti mambu yina vandaka kuyangisa bo bantangu ya nkaka. Mu mbandu, Biblia ke tuba nde bantangu ya nkaka ntotila Davidi vandaka ti basusi. (Nk. 13:2) Ntumwa Polo mpi vandaka ti “susi sambu na mabundu yonso.” (2 Bak. 11:28) Kansi nki beto lenda sala kana basusi me luta mingi? Tata na beto ya zola yina kele na zulu sadisaka bansadi na yandi na ntangu ya ntama sambu bo kudiyangisa diaka ve. Yandi ke zola kusala mutindu mosi sambu na beto bubu yai. Nge lenda sala mambu yai: (1) kusamba, (2) kutanga Ndinga ya Nzambi mpi kuyindulula yo, (3) kubika nde mpeve santu ya Yehowa kusadisa nge, mpi (4) kusonga muntu mosi ya beto ke tudilaka ntima mutindu beto ke kudiwa. w16.12 3:1, 2

Na mvu-nkama ya ntete, bantu ya nkaka na Korinto vandaka miyibi, bo vandaka kuvukisa nitu babakala ti babakala to bankento ti bankento, kusala bizumba, kusambila biteki, mpi kulawuka malafu. Ntangu bo zabaka Yehowa mpi kumaka kuzola yandi, bo sobaka. Bo vandaka kuwa nsoni sambu na mambu yina bo vandaka kusala. (Bar. 6:21; 1 Bak. 6:9-11) Yo lombaka nde Bakristu ya Roma mpi kusala bansoba ya mutindu mosi. Polo songaka bo nde: “Beno landa mpi ve kupesa nitu na beno na disumu bonso binwaninu ya kukonda lunungu, kansi beno kudipesa na Nzambi bonso bantu yina fwaka mpi yina kele ntangu yai na luzingu, mpi beno pesa nitu na beno na Nzambi bonso binwaninu ya lunungu.” (Bar. 6:13) Polo vandaka kutula ntima nde Bakristu yango lendaka kusala mambu ya mbote mpi kulanda kubaka mambote na ntima ya mbote ya nene ya Nzambi. w16.12 1:13

Yehowa gangaka bantu ti makuki ya kuswaswana ti bigangwa ya nkaka. Yandi me pesaka beto mayele ya kuyindula. Yo ke sadisaka beto na kuyidika makambu mpi mambu ya nkaka na bilumbu ke kwisa. (Bing. 2:11) Yandi me pesaka beto ngolo, yo yina beto lenda sala mambu yina beto me zola mpi kulungisa balukanu na beto. (Bafil. 2:13) Yandi me pesaka beto mpi kansansa. Yo ke sadisaka beto na kuzaba mambu ya mbote mpi ya mbi. Kansansa ke sadisaka beto na kusala ve masumu mpi na kusungika bifu na beto. (Bar. 2:15) Biblia ke tuba nde: “Balukanu ya muntu yina ke salaka ngolo ke nataka kibeni na kununga,” mpi “konso kima yina diboko na nge ke zola kusala, sala yo na ngolo na nge yonso.” (Bing. 21:5; Lon. 9:10) Biblia ke tuba diaka nde: “Ntangu yonso ya beto kele ti dibaku, beto sala mambu ya mbote na bantu yonso,” mpi na ‘kiteso yina konso muntu me bakaka dikabu, beno sadila yo sambu na kusadisana.’ (Bag. 6:10; 1 Pie. 4:10) Yo kele pwelele nde Yehowa ke zolaka nde beto sala mambu yina ta natila beto mpi bantu ya nkaka mambote. w17.01 1:1, 2

Beto yonso me kumaka bantu ya kukonda kukuka mpi ke fwaka sambu na Adami ti Eva. Ata mpidina, beto kele kaka ti nswa ya kusadila kimpwanza na beto. Mutindu Nzambi sadilaka bantu ya Izraele mambu ke sadisa beto na kubakisa kieleka yai. Yehowa pesaka bo dibaku ya kupona na kuvanda kima na yandi ya mfunu mingi to ve. (Kub. 19:3-6) Dikanda ya Izraele ponaka na kuvanda bantu ya Nzambi mpi bo ndimaka na kuzitisa bandilu yina Nzambi tulaka. Bo tubaka nde: “Beto me ndima kusala mambu yonso yina Yehowa me tuba.” (Kub. 19:8) Diambu ya mawa kele nde bo zitisaka ve mambu yina bo silaka Yehowa. Mbandu na bo ke pesa beto dilongi ya mfunu. Konso ntangu beto fwete baka na mbalu kimpwanza na beto, kukangama na Yehowa mpi kuzitisa bansiku na yandi. w17.01 2:9

Yeroboami ntotila ya Izraele salaka mesa-kimenga na mbanza Betele sambu na lusambu ya luvunu. Yehowa tindaka profete mosi ya Yuda na kuzabisa Yeroboami nsangu ya lusambisu. Profete yai ya kudikulumusa lemfukilaka Yehowa mpi kwendaka kuzabisa nsangu yango. Ntotila wilaka profete makasi, kansi Yehowa taninaka yandi. (1 Bant. 13:1-10) Yehowa songaka profete na kudia ve mpi kunwa ve ata kima na Izraele mpi na kuvutuka ve na nzila yina mosi. Ntangu profete vandaka kuvutuka, yandi kutanaka ti mbuta-muntu mosi yina kusaka yandi nde yandi kele ti nsangu ya me katuka na Yehowa. Mbuta-muntu yina lombaka profete na kukwenda kudia mpi kunwa na nzo na yandi. Profete lemfukilaka ve Yehowa mpi kwendaka ti mbuta-muntu yina. Yehowa sepelaka ve. Ntangu profete vandaka kuvutuka na bwala na yandi, yandi kutanaka ti ntambu mpi yo fwaka yandi. (1 Bant. 13:11-24) Beto me zaba ve sambu na nki profete lemfukilaka mbuta-muntu yina na kisika ya kulemfukila Yehowa. Kansi beto me zaba nde yandi landaka ve kutambula ti Yehowa na kudikulumusa yonso. w17.01 4:1-3

Verse ya ntete ya Biblia kele ti nsa mosi ya nkufi kansi yo ke tendula mambu mingi. Yo ke tuba nde: “Na luyantiku Nzambi gangaka zulu ti ntoto.” (Kuy. 1:1) Beto ke monaka kaka bima fioti na bima mingi yina Nzambi me gangaka na zulu ti na ntoto, diaka beto ke zabaka kaka mambu fioti na yina me tala zulu, nsemo mpi bangolo ya lugangu. (Lon. 3:11) Kansi Yehowa me zabisaka beto lukanu na yandi sambu na ntoto mpi sambu na bantu. Yandi gangaka bantu na kifwani na yandi mpi zolaka nde bo zinga na kiese. (Kuy. 1:26) Bantu zolaka kuvanda bana na yandi mpi yandi zolaka kuvanda Tata na bo. Kapu ya tatu ya Kuyantika ke monisa nde kigangwa mosi sosaka kubebisa lukanu ya Yehowa. (Kuy. 3:1-7) Kansi, na meso ya Yehowa kima ya mpasi ke vandaka ve. Ata muntu mosi ve lenda kanga yandi nzila ya kusala mambu yina yandi me zola. (Yez. 46:10; 55:11) Beto fwete ndima nde nsuka-nsuka, lukanu ya Yehowa ta lungana na ntangu ya me fwana! w17.02 1:1, 2

Keti bantu monaka kibeni nde Moize vandaka ti mpeve ya Nzambi? Ee! Mpeve santu ya Yehowa pesaka Moize ngolo ya kusala bimangu mpi ya kuzabisa Farao, mfumu ya kuluta ngolo ya Ezipte, zina ya Nzambi. (Kub. 7:1-3) Mpeve santu sadisaka mpi Moize na kuvanda ntwadisi ya zola mpi ya ntima-nda. Ya kieleka, Yehowa ponaka Moize na kutwadisa bansadi na yandi. Banani diaka Yehowa pesaka mpeve santu sambu na kutwadisa bansadi na yandi? Biblia ke tuba nde: “Yozue mwana ya Nuni vandaka na mayele mingi.” (Kul. 34:9) “Mpeve ya Yehowa kwisaka na zulu ya Gideoni.” (Baz. 6:34) Diaka, “mpeve ya Yehowa yantikaka kupesa Davidi ngolo.” (1 Sam. 16:13) Bantu yai yonso ndimaka nde mpeve ya Nzambi ta sadisa bo na kusala mambu yonso yina bo lendaka ve kusala na ngolo na bo mosi.—Yoz. 11:16, 17; Baz. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50. w17.02 3:3-5

Beto yonso lenda baka malongi na mbandu ya ntumwa Polo. Yandi zabaka nde bampangi vandaka ti nswa ya kubaka balukanu bo mosi, yo yina yandi vandaka kubika bo mosi kubaka balukanu. Bubu yai, bankuluntu lenda landa mbandu ya Polo ntangu bo ke solula ti bampangi mambu yina ke lomba nde bampangi bo mosi kubaka balukanu. Bankuluntu ke sadilaka Ndinga ya Nzambi ntangu bo ke solula ti bampangi. Ata mpidina, bo ke bikaka konso mpangi kubaka balukanu yandi mosi, sambu konso muntu ta nata kilo na yandi. Kima ya mfunu kele nde beto fwete sadisa bampangi na kubakisa minsiku ya Biblia yina lenda sadisa bo na mambu yina bo ke kutana ti yo. Bampangi kele ti nswa ya kubaka balukanu bo mosi. Kana bo ke baka balukanu ya mbote, bo ta vanda ti luzingu ya mbote. Ya kieleka, beto yindula ve nde beto fwete bakila bampangi balukanu to kusonga bo mambu yina bo fwete sala. w17.03 2:11

Bampangi ya Nto-Kimvuka ke monisaka lukwikilu ya ngolo na mutindu bo ke samunaka na kikesa mpi ke salaka yonso sambu bantu kuwa nsangu ya mbote. Keti beto ke pesaka bo maboko na kisalu ya nene yina bo ke salaka? Kana mpidina, beto ta vanda na kiese ntangu Yezu ta songa beto nde: “Konso ntangu yina beno salaka yo na muntu mosi na kati ya bantu yai ya kele mfunu mingi ve na kati ya bampangi na mono, beno salaka yo na mono.” (Mat. 25:34-40) Na nima ya kuvutuka na zulu, Yezu yambulaka ve balongoki na yandi. (Mat. 28:20) Yandi zabaka nde mpeve santu, bawanzio mpi Ndinga ya Nzambi ta sadisa balongoki na kutwadisa bansadi ya Nzambi awa na ntoto. Bubu yai mpi yandi ke sadisaka mpika ya kwikama na nzila ya mpeve santu, bawanzio mpi Ndinga ya Nzambi. Nto-Kimvuka “ke fula kulanda Mwana-Dimeme,” disongidila Yezu, “konso kisika yina yandi ke kwenda.” (Kus. 14:4) Yo yina ntangu beto ke lemfukaka na lutwadisu ya Nto-Kimvuka, beto ke zitisaka mpi Ntwadisi na beto Yezu. Kubika fioti, Yezu ta pesa beto luzingu ya mvula na mvula. (Kus. 7:14-17) Kele ve ti ntwadisi ya nkaka na ntoto yai ya lenda pesa beto luzingu ya mvula na mvula! w17.02 4:17-19

Na mambu yonso, beto fwete tula ntima na mayele ya Yehowa kansi ya beto mosi ve. Beto fwete lomba Yehowa na kusadisa beto, na mambu ya nene to ya fioti. Kudiyula nde: Ntangu mono ke bakaka balukanu, keti mono ke tulaka ntima na mayele na mono mosi mpi ke sadilaka bangindu yina mono mosi ke monaka mbote? Keti mono ke tadilaka ntangu yonso mambu yina Biblia ke tuba mpi ke sadilaka yo sambu na kununga bampasi na mono? Mu mbandu, bantu ya dibuta na beno ke zola ve nde nge kwenda na balukutakanu. Keti nge ta lomba Yehowa na kuzabisa nge mambu yina nge fwete sala sambu na kununga mpasi yina? Kana muntu mosi ke zola kubaka nge na kisalu, keti nge ta songa yandi nde bilumbu ya nkaka nge ke kwendaka na balukutakanu? Keti nge ta buya kuzabisa yandi mambu yina nde mbala ya nkaka yandi ta buya kubaka nge na kisalu? Na mambu yonso, beto fwete yibuka ndongisila ya muyimbi-bankunga ya kele na mukapu ya bubu. w17.03 4:6