“Evanzile ya Yudasi” Kele Inki?

NA Aprili 2006, disolo mosi ya ke yitukisa basikaka na bazulunalu ya nsi-ntoto ya mvimba. Yo vandaka kutuba nde, kimvuka mosi ya bantu ya mayele basisaka sambu na bantu yonso mambu yina bo katukaka kusengumuna na masonama ya ntama ya vandaka ti ntu-diambu “Evanzile ya Yudasi.” Bazulunalu yina tubaka nde masonama yai zolaka kusoba mutindu yina bantu ke tadilaka Yudasi, longoki yina yekulaka Yezu. Na kutadila mambu yina bantu ya mayele tubaka, Yudasi vandaka muntu ya kikesa mpi ntumwa yina zabaka Yezu mbote-mbote, yo yina yandi tekaka Yezu sambu Yezu yandi mosi lombaka yandi na kusala mpidina.

Keti yo kele mpenza masonama ya ntama? Kana yo kele mpidina, keti yo ke monisa mambu ya nkaka yina me bumbanaka sambu na Yudasi Iskariote, Yezu Kristu to Bakristu ya ntete? Keti yo fwete soba mutindu yina beto ke tadilaka Kristu mpi malongi na yandi?

MUTINDU BO SENGUMUNAKA “EVANZILE YA YUDASI”

Mutindu yina bo sengumunaka “Evanzile ya Yudasi” kele diambu yina me zabana mpenza ve. Na kisika nde bantu ya Arkeolozi kusengumuna yo mpi kutubila yo na mikanda, bo monaka masonama yina na kintulumukina na zandu yina bo ke tekaka bima ya ntama (marché des antiquités) na nsuka ya bamvu 1970 to na luyantiku ya bamvu 1980. Ziku, bo sengumunaka yo na Ezipte na 1978 na maziamu mosi yina bantu ke sadilaka diaka ve, mbala ya nkaka na kati ya dibulu mosi ya matadi. Yo vandaka mosi ya mikanda iya yina mukanda mosi mosi vandaka ti kodeksi na yo (mutindu mosi ya mukanda ya ntama) yina bo sonikaka na Copte (ndinga yina katukaka na Ezipte ya ntama).

Sambu bo taninaka yo na nsungi ya bamvu-nkama mingi na Ezipte, na kisika mosi ya kukauka, kodeksi yina ya mukanda ya mbisi yantikaka kubeba kukonda kusukinina ntangu bo katulaka yo na kisika yina. Na 1983, bo songisaka kodeksi yina na bantu ya mayele; kansi sambu yo vandaka ntalu mingi, yo tekamaka ve. Sambu bo vandaka diaka ve kutudila kodeksi yina dikebi mpi tulaka yo ve na kisika ya mbote, yo bebaka nswalu. Na mvu 2000, nkento mosi ya insi Suisse, yina ke sumbaka bima ya ntama sumbaka yo. Nsuka-nsuka yandi pesaka yo na kimvuka mosi ya bantu ya mayele yina me katukaka na bansi ya kuswaswana ya ke salaka na nsi ya lutwadisu ya Maecenas (Foundation for Ancient Art and the National Geographic Society), yina vandaka ti mukumba ya kuvutula mpi kuyidika diaka kodeksi yina bitini na yo ya nkaka bebaka mpi zenganaka na bitini ya fioti-fioti. Kimvuka yina zolaka mpi kuzaba dati ya kodeksi mpi dati yina bo balulaka yo mpi tendulaka mambu yina vandaka na kati.

Mayele yina bo ke sadilaka sambu na kuzaba dati ya bima ya ntama (carbon-14) monisaka nde, kodeksi yina fwete vanda ya mvu-nkama ya tatu to ya iya ya T.B. Kansi, bantu ya mayele tubaka nde bo balulaka “Evanzile ya Yudasi” na ndinga Copte, tuka na Kigreki ya kisina bamvula mingi na ntwala. Bo sonikaka “Evanzile ya Yudasi” na nki nsungi mpi na nki kisika?

“EVANZILE YA YUDASI”​—EVANZILE YA NSUNGI YA BA GNOSTIQUE

Mbala ya ntete yina bo tubilaka “Evanzile ya Yudasi” kele na masonama ya Irénée, nsoniki mosi ya mvu-nkama ya zole na T.B., yina vandaka kudibinga Mukristu. Na mukanda na yandi (Against Heresies) Irénée sonikaka sambu na bimvuka mingi yina yandi vandaka kutelamina malongi na bo nde: “Bo ke tuba nde Yudasi yina yekulaka Yezu, zabaka mbote-mbote mambu yai, mpi sambu yandi mosi kaka zabaka kieleka yina kuluta balongoki ya nkaka, yandi lungisaka diswekamu ya kuyekula Yezu. Sambu na yandi, bima yonso yina kele na zulu mpi na ntoto, kotaka na mavwanga. Bo me basisa disolo mosi buna ya luvunu, ya bo ke binga Evanzile ya Yudasi.”

Irénée vandaka ti lukanu ya kumonisa luvunu ya malongi mingi ya Bakristu ya gnostique, yina vandaka kutuba nde bo vandaka ti nzayilu yina bantu ya nkaka vandaka ti yo ve. Dibundu yina ya gnostique vandaka ti bimvuka mingi, mpi konso kimvuka vandaka ti mutindu na yo ya kutendula malongi ya Bukristu yina bo vandaka kuyindula nde yo vandaka ya “kieleka.” Ba gnostique vandaka kusiamisa malongi yina vandaka na mikanda na bo, yina yalumukaka na nsungi ya mvu-nkama ya zole ya T.B.

Mbala mingi, ba evanzile yina ya ba gnostique vandaka kutuba nde, bantumwa ya Yezu yina zabanaka mingi bakisaka ve nsangu na yandi mpi nde kele ti malongi ya nkaka ya kinsweki yina Yezu longaka kaka na bantu fioti yina yandi ponaka.a Ba gnostique ya nkaka vandaka kukwikila nde nsi-ntoto yai ya beto ke zinga kele boloko. Yo yina, “nzambi ngangi” ya Masonuku ya Kiebreo vandaka nzambi ya fioti mpenza, yina vandaka ya kuswaswana ti banzambi mingi yina bo vandaka kukwikila. Muntu yina vandaka ti “nzayilu” ya kieleka vandaka kubakisa “kinsweki” yai mpi kusosa kukatuka na kimpika ya nitu ya kinsuni.

“Evanzile ya Yudasi” me katuka mpi na malongi ya mutindu yina. Yo ke yantika ti bangogo yai: “Bangogo ya kinsweki yina Yezu zabisaka Yudasi Iskariote ntangu yandi solulaka ti yandi, na nsungi ya bilumbu nana; bilumbu tatu na ntwala ya kusungimina Paki.”

Keti kodeksi yina vandaka ti masonama yina Irénée sonikaka, yina na nsungi ya bamvu-nkama mingi bo yindulaka nde yo vilaka? Marvin Meyer, muntu mosi ya kele na kimvuka ya ntete yina yidikaka kodeksi mpi balulaka yo, tubaka nde, “mutindu Irénée me tubila diambu yina na bunkufi ke wakana mbote-mbote ti masonama ya Copte yina kele ti ntu-diambu Evanzile ya Yudasi.”

MUTINDU BO ME TUBILA YUDASI NA EVANZILE YAI KE BASISA NTEMBE NA KATI YA BANTU YA MAYELE

Na “Evanzile ya Yudasi,” Yezu ke seka balongoki na yandi ti kuvweza yonso ntangu bo ke monisa nde bo kele ve ti nzayilu ya me fwana. Kansi Yudasi kele mosi ya bantumwa 12 yina ke monisa nde yandi me zaba Yezu mbote-mbote. Yo yina, na kingenga Yezu me zabisa yandi “diswekamu ya kimfumu.”

Kimvuka ya ntete ya bantu ya mayele yina balulaka “Evanzile ya Yudasi,” landaka mambu yina Irénée tubaka sambu na evanzile yai. Na mbalula na bo, Yudasi kele longoki yina Yezu vandaka kuzola mingi, sambu yandi vandaka kubakisa maswekamu mpi “kukota” na “kimfumu.” Bantumwa yina vilaka nzila ta tula muntu ya nkaka na kisika ya Yudasi, kansi na nima, Yudasi ta kuma “mpeve ya kumi na tatu” yina “ta luta [balongoki ya nkaka] yonso” sambu yandi sadisaka Yezu na kutina nitu na yandi ya kinsuni.”

Bansoniki yina mikanda na bo ke tekamaka mingi, mu mbandu Bart Ehrman mpi Elaine Pagels, yina vandaka mpi bantu ya mayele yina me zabanaka na mambu ya me tala Bakristu ya ntete mpi ba gnostique, basisaka nswalu mambu yina bo longukaka mpi bantendula ya “Evanzile ya Yudasi” yina vandaka kiteso mosi ti yina kimvuka ya ntete balulaka. Kansi, ntangu fioti na nima, bantu ya nkaka ya mayele mu mbandu April DeConick mpi Birger Pearson kudiyangisaka mingi sambu na diambu yina. Bo tubaka nde kimvuka mosi (National Geographic Society) basisaka nswalu-nswalu masonama yina ya ntama kaka sambu na kubenda dikebi ya bimwangi-nsangu. Bo tubaka mpi nde, kimvuka yina landaka ve mambu yina bo ke lombaka sambu na kubasisa masonama mosi buna.

Ata bo salaka kisalu yina muntu na muntu na lueka na yandi, DeConick mpi Pearson tubaka nde bantu ya mayele ya kimvuka ya ntete yina balulaka kodeksi, balulaka mbote ve baparagrafe ya nkaka ya mfunu. Mutindu yina DeConick yidikaka masonama yina ke monisa nde Yezu bingaka Yudasi “Demo ya kumi na tatu,” kansi ve “mpeve ya kumi na tatu.”b Yezu zabisaka mpi Yudasi pwelele nde yandi ta kota ve na “kimfumu.” Na kisika ‘ya kuluta’ balongoki ya nkaka, Yezu tubaka sambu na Yudasi nde: “Nge ta sala mambu ya mbi kuluta bo yonso. Sambu nge ta tambika muntu yina ta lwatisa mono bilele.” Na kutadila mabanza ya DeConick, “Evanzile ya Yudasi” vandaka masapu ya ba gnostique yina vandaka kuvwenza bantumwa yonso. Na bangogo na bo ya nsuka, DeConick mpi Pearson ke monisa nde na “Evanzile ya Yudasi,” Yudasi kele ve muntu ya kikesa.

INKI BETO LENDA LONGUKA NA “EVANZILE YA YUDASI”?

Ata bo ke mona nde Yudasi ya evanzile yai kele muntu ya kikesa to demo, ata muntu mosi ve na kati ya bantu ya mayele yina tadilaka masonama yina ke tuba nde yo kele ti bansangu ya kieleka. Bart Ehrman ke tuba nde: “Yo kele ve Evanzile yina Yudasi sonikaka, to yina bantu ya mayele me tuba nde yandi muntu sonikaka yo. . . . Yo kele mpi ve Evanzile yina bo sonikaka na nsungi ya Yudasi, na muntu mosi yina zabaka yandi mbote-mbote . . . Yo yina, yo kele ve mukanda yina lenda pesa beto bansangu ya nkaka ya mambu yina salamaka ntangu Yezu vandaka awa na ntoto.”

“Evanzile ya Yudasi” kele masonama ya ba gnostique ya mvu-nkama ya zole ya T.B., yina na luyantiku bo sonikaka yo na Kigreki. Tii bubu yai, bantu ya mayele ke zabaka mpenza ve kana “Evanzile ya Yudasi” yina bo me katuka kusengumuna me fwanana ti masonama yina Irénée tubilaka. Kansi “Evanzile ya Yudasi” ke monisa pwelele nde, kuvandaka ti nsungi mosi yina Bakristu ya luvunu kotisaka malongi na bo, yina salaka nde “dibundu ya Bukristu” kukabwana na bimvuka mpi na binkulu mingi. Na kisika ya kumonisa nde Biblia ke tubaka luvunu, “Evanzile ya Yudasi” ke ndima lukebisu yina bantumwa pesaka, mu mbandu yina ntumwa Polo pesaka na Bisalu 20:29, 30: “Mono me zaba nde ntangu mono ta kwenda . . . na kati na beno kibeni, bantu ta basika mpi ta tuba mambu ya nioka-nioka sambu na kubenda balongoki na kulanda bo.”