Vanda Kikesa, Luguluku Mefinama
“ ‘Mono kele ti nge,’ kele ndinga ya Yehowa, ‘sambu na kugulusa nge.’ ”—YEREMIA 1:19, NW.
1, 2. Sambu na inki dibuta ya bantu kele na mfunu ya luguluku?
LUGULUKU! Ngogo ya kepesa mpenza kikesa! Kugulusama kesongidila kukatulama na mvwandilu mosi ya mbi, ya kukonda kyese. Yau kele ti ngindu ya kuvutulama na mvwandilu mosi ya mbote mingi, ya kyese.
2 Dibuta ya bantu, nkatu kivuvu, kele na mfunu mpenza ya luguluku ya mutindu yina na ntangu yai! Bisika yonso bantu kenyokwama mpi makambu ya mpasi—ya mbongo, ya luzingu, ya kinsuni, ya mabanza, mpi ya mawi kemanisa bantu kikesa. Bantu ya kuluta mingi kele na kyese ve mpi kelemba nitu na mutindu inza kele na kukwenda mpi bau kezodila nde mambu kusoba, yau kuma mbote.—Yezaya 60:2; Matayo 9:36.
“Bantangu ya Mpasi na Kuvibidila”
3, 4. Sambu na inki mfunu mingi ya luguluku kele sesepi yai?
3 Mutindu mvu-nkama yai ya 20 memona mpasi ya nene kuluta bamvu-nkama yankaka yonso, mfunu ya luguluku kele mingi ntangu yai kuluta ntangu yonso ya ntwala. Bubu yai, bantu kuluta difunda ya mafuku mosi kezinga na bunsukami ya ngolo, ye ntalu yina kemata kiteso ya mafuku 25 konso mvula. Konso mvula bana kiteso ya mafuku 13 kefwa na kibuba to bikuma yankaka ya bunsukami—ntalu ya kuluta 35 000 na kilumbu mosi! Mpi mafuku ya bambuta kefwa na kileke na maladi ya mpila na mpila.—Luka 21:11; Kusonga 6:8.
4 Bamvita ti mavwanga ya bantu menataka mpasi ya kukonda kiteso. Mukanda Death by Government (Lufwa ya Luyalu Kenataka) ketuba nde bamvita, bitumba ya makanda mpi ya mabundu, kugondama ya basivile na luyalu na bau mosi “mefwaka bantu kuluta mafuku 203 na mvu-nkama yai.” Yau ketuba dyaka nde: “Ntalu kibeni ya bantu ya mefwaka lendaka kuvanda penepene na mafuku 360. Yau kele bonso nde kikanda ya bantu memanaka na Kipupa ya Mbi ya ntangu yai. Mpi ya kyeleka yau memana, na maladi ya mikrobe ve, kansi ya Luyalu.” Nsoniki Richard Harwood monaka nde: “Na kufwanisa, bamvita ya bantu ya ntama na bamvu-nkama ya meluta kele tubitumba ya makofi.”—Matayo 24:6, 7; Kusonga 6:4.
5, 6. Inki kekumisa ntangu na beto mpasi mingi?
5 Na zulu ya bamvwandilu ya mawa ya bamvula ya mekatuka kuluta keyikama nkadilu ya kufwa bantu na nku ya keyela, mansoni, mpi kufwa ya mabuta. Sekretere ya ntama ya Education na États-Unis William Bennett monaka nde na bamvula 30 ntalu ya bantu ya États-Unis kuyelaka 41 na kati ya nkama, kansi kugonda ya nku kuyelaka 560 na kati ya nkama, bana ya konda kukana 400 na kati ya nkama, kufwa makwela 300 na kati ya nkama, ye ntalu ya kudigonda ya batoko 200 na kati ya nkama. Profesere ya Université ya Princeton John DiIulio, Jr., kebisaka sambu na bandonga ya keyela ya baleke yina kele “bampukumuni ya nene,” yina “kefwa, kenwanisa, kelala na kingolongolo, keyiba, kebotula mpi kenata mavwanga ya ngolo na kati ya kimvuka. Bau kebangaka ve nsoni ya kukangama, mpasi ya boloko, to mpasi ya kansansa.” Na insi yina, kufwa bantu na nku kele ntangu yai kikuma ya zole ya lufwa na kati ya bayina kele na bamvula 15 tii 19. Mpi bana mingi ya melungisa ve bamvula iya kefwaka na nsoki kansi na maladi ve.
6 Kugonda ya nku mpi mubulu ya mutindu yina kesalama ve kaka na kati ya insi mosi. Bansi mingi kemwanga nsangu ya mambu ya mutindu mosi. Kikuma ya keyedisa yau kele nsadilu ya dyamba, ya nsiku kebuya, yina kebebisa mafuku ya bantu. Zululunalu mosi ya Australie (Sydney Morning Herald) tubaka nde: “Kinkita ya dyamba na kati ya bansi mingi mekumaka kinkita ya zole na inza ya kebutaka mbongo mingi, na nima ya kinkita ya minduki.” Kikuma yankaka kele mubulu ti mansoni yina mefuluka ntangu yai na batelevizio. Na bansi mingi, ntangu mwana kelungisaka bamvula 18, yandi memonaka mafunda na mafunda ya mambu ya mubulu na TV mpi mbidi ya mambu ya mansoni. Yai kele bupusi ya mbebisa mosi ya ngolo, sambu kimuntu na beto keyelaka na mambu yina beto kekotisaka mbala na mbala na mabanza na beto.—Roma 12:2; Efezo 5:3, 4.
7. Inki mutindu mbikudulu ya Biblia yitaka kutubila bamvwandilu ya mbi ya ntangu yai?
7 Mbikudulu ya Biblia yitaka kutubila na kyeleka yonso mambu ya boma yai na mvu-nkama na beto. Yau tubaka nde bamvita, maladi ya nsambukila, kukonda madya, mpi kumata ya kufwa nsiku tavanda bisika yonso. (Matayo 24:7-12; Luka 21:10, 11) Mpi kana beto tadila mbikudulu yina kele na 2 Timoteo 3:1-5, yau kele bonso kuwidikila bansangu konso kilumbu. Yau kebinga nsungi na beto nde “bilumbu ya nsuka” mpi ketendula nde bantu ‘ta zolaka bantu ya nkaka ve, ta zolaka kaka mbongo, ta tulaka ntu-ngolo na batata ti bamama na bo, ta zitisaka mambu ya Nzambi ve, ta vandaka nku mingi, ta waka makasi nswalu, ta zolaka kuteka bantu ya nkaka, ta fuluka na lulendo mingi, ta zolaka kiese ya nsi ntoto kansi Nzambi ve.’ Bubu yai inza kele kibeni mutindu yina. Bonso William Bennett ndimaka: “Kele na bidimbu mingi kibeni . . . yina kemonisa nde ngidika yai mebeba mpenza.” Nkutu yau tubamaka mpi nde kutoma ya bantu kusukaka ti mvita ya ntete ya inza.
8. Sambu na inki Nzambi nokisaka Mvula ya Ngolo na bilumbu ya Noa, ye inki mutindu yau kewakana ti bilumbu na beto?
8 Bubu yai mvwandilu kele nkutu mbi kuluta yina vandaka na ntwala ya Mvula ya Ngolo ya bilumbu ya Noa, ntangu ‘mbi ti nku panzanaka na nsi-ntoto ya mvimba.’ Na bilumbu yina, mfinama bantu yonso buyaka na kubikisa banzila na bau ya mbi. Yau yina, Nzambi tubaka nde: “Mono me zenga nde mono ta fwa bantu yonso. Mono ta fwa bo yonso mpenza sambu ntoto me fuluka na mbi na bo.” Mvula ya Ngolo sukisaka inza ya nku yina.—Kuyantika 6:11, 13; 7:17-24.
Bantu Lenda Gulusa Ve
9, 10. Sambu na inki beto lenda tula ntima ve nde bantu tanata lugulusu?
9 Keti bikesa ya bantu lenda gulusa beto na bamvwandilu yai ya mbi? Ndinga ya Nzambi kepesa mvutu: “Beno tula ntima ve na bantu ya nene to na bantu ya nkaka [“mwana ya muntu ya salamaka na ntoto,” NW] lenda gulusa beno ve.” “Ke na muntu ve lenda sola nzila na yandi mosi, ke na muntu ve lenda songa nzila na makulu na yandi ntangu yandi [ke] tambula.” (Nkunga 146:3; Yeremia 10:23) Mafunda ya bamvula ya nkenda mepesaka nzikisa ya bakyeleka yina. Bantu memekaka mitindu yonso ya bangidika ya politiki, ya mambu ya mbongo, ya mambu ya kimvuka ya bantu yina nge lenda yindula, kansi mambu kekuma mbi kuluta. Kana bantu vandaka ti mpila ya kuyidika, nga yau memonanaka pwelele na ntangu yai. Kansi, kyeleka kele nde “bantu ya nkaka kele bamfumu ebuna bankaka ke mona mpasi na maboko na bo.”—Longi 8:9; Bingana 29:2; Yeremia 17:5, 6.
10 Mwa bamvula meluta, Zbigniew Brzezinski, muntu ya vandaka ntete ndongisi ya lutaninu ya insi ya États-Unis, tubaka nde: “Nsukulu ya lenda buyama ve ya konso mfimpa ya bukatikati ya mambu ya kesalama kele nde mavwanga ya bantu, kunikana ya politiki, mpasi ya mbongo, ye mavwanga ya bansi fwete yalumuka na ntoto ya mvimba.” Yandi yikaka nde: “Kigonsa ya kele na ntwala ya bantu [kele] mavwanga ya ntoto ya mvimba.” Kutesa mvwandilu ya inza mutindu yina mefwana mbotembote kibeni bubu yai. Na kutubilaka nsungi yai ya nku meyelaka, disolo mosi na New Haven, Connecticut, Register tubaka nde: “Mvwandilu kemonika bonso yau mekuma ntama kibeni mpila beto lenda kangisa yau dyaka kele ve.” Ve, kubeba ya inza yai takangama ve, sambu mbikudulu ya “bilumbu ya nsuka” yai tubaka mpi nde: “Bantu ya mbi ti bantu ya luvunu, mbi na bo ta kwisa mingi, sambu bo ta kusaka bantu ya nkaka, bantu ya nkaka mpi ta kusaka bo.”—2 Timoteo 3:13.
11. Sambu na inki mvwandilu ya kebeba kaka lenda baluka ve na ngolo ya bantu?
11 Bantu lenda ve kubalula mambu yai sambu Satana kele “nzambi ya ntangu yai.” (2 Korinto 4:4) Ee, “inza ya mvimba kele na kiyeka ya munkwa-mbi.” (1 Yoane 5:19, NW; tala mpi Yoane 14:30.) Na kyeleka yonso, Biblia ketuba sambu na bilumbu na beto nde: “Mawa mingi na ntoto ti na nzadi-mungwa! Sambu Satana me kwisa kukulumuka kuna na beno; yandi me dasuka, sambu yandi me zaba nde ntangu mingi ve me bika na yandi.” (Kusonga 12:12) Satana kezaba nde luyalu na yandi ti inza na yandi kezola kusuka, yau yina bonso “ntambu yina ke dila; yandi ke sosa muntu ya kudia.”—1 Piere 5:8.
Luguluku Mefinama—Sambu na Banani?
12. Luguluku kefinama sambu na banani?
12 Mvwandilu ya mpasi ya keyela na zulu ya ntoto kele nzikisa ya ngolo nde nsoba ya nene—ee, luguluku ya nene—mefinama kibeni! Sambu na banani? Luguluku kefinama sambu na bayina ketulaka dikebi na bidimbu ya lukebisu mpi kesalaka mambu ya kelombama. Yoane ya ntete 2:17 kemonisa mambu yina fwete salama: “Nsi-ntoto [ngidika ya bima ya Satana] ti bima yonso kele na yo ya bantu ke zolaka, yo ke mana, kansi muntu yina ke salaka mambu yina ya Nzambi ke zolaka, yandi ke zingaka mvula na mvula.” (Beto bantu metengimisa bisono.)—Tala mpi 2 Piere 3:10-13.
13, 14. Inki mutindu Yezu tubilaka mingi mfunu ya kubikala ya kusikama?
13 Yezu yitaka kutuba nde kimvuka ya kubeba ya bantu ya bubu yai tafwanzana ntama mingi ve na ntangu ya mpasi “yina me bwaka ntete ve katuka kuna ya Nzambi salaka bima yonso tii bubu yai. Ata mpasi ya nkaka ya mutindu yina ta vanda diaka ve.” (Matayo 24:21) Yau yina yandi kebisaka nde: “Beno keba! Beno lenda yindula ve na kusala bafete konso ntangu to na kulauka malafu, beno lenda yindula bampasi ya luzingu yai ve; kana ve, kilumbu yina ta kwisila beno na kintulumukina. Sambu yo ta kwisila bantu yonso yina kele na nsi-ntoto ya mvimba bonso mutambu. Beno lala mpongi ve, beno samba Nzambi ntangu yonso, mpidina beno ta baka ngolo ya kutina mambu yonso yina ta bwa.”—Luka 21:34-36.
14 Bayina ‘kekeba’ mpi ‘kelala mpongi ve’ tasosa kuzaba luzolo ya Nzambi mpi kusala yau. (Bingana 2:1-5; Roma 12:2) Bau kele bantu yina “ta baka ngolo ya kutina” mbungulu yina tabwa ntama mingi ve na zulu na ngidika ya Satana. Mpi bau lenda tula ntima kibeni nde bau tagulusama.—Nkunga 34:15; Bingana 10:28-30.
Ngulusi ya Ntetentete
15, 16. Nani kele Ngulusi ya ntetentete, ye sambu na inki beto ketula ntima nde yandi tasambisa na lunungu?
15 Sambu bansadi ya Nzambi kuguluka, Satana ti ngidika na yandi ya inza ya mvimba fwete katulama. Yau kelomba nto mosi ya lugulusu ya ngolo mingi kuluta bantu. Nto yango kele Yehowa Nzambi, Nkwa Kimfumu, Ngangi nkwa-ngolo yonso ya kugangaka luyalanganu yai ya ngituka. Yandi kele Ngulusi ya ntetentete: “Mono—mono kele Yehowa, ye katula mono, ngulusi yankaka kele ve.”—Yezaya 43:11, NW; Bingana 18:10.
16 Yehowa kele ti ngolo, mayele, lunungu mpi zola na kiteso ya kuluta mingi. (Nkunga 147:5; Bingana 2:6; Yezaya 61:8; 1 Yoane 4:8) Na yau, kana yandi mezenga nkanu na yandi, beto lenda tula ntima nde yandi tasala mambu na lunungu. Abrahami tubaka nde: “Nge Nzambi muntu ke sambisaka bantu yonso ya nsi-ntoto, nge ta sala mambu na nzila ya mbote.” (Kuyantika 18:24-33) Polo tubaka nde: “Nde Nzambi ke salaka mambu ya mbote ve? Ikele ve!” (Roma 9:14) Yoane sonikaka nde: “[“Ee, Yehowa Nzambi, Nkwa-ngolo,” NW] nge ke zengaka mambu na nzila ya kieleka ti ya mbote.”—Kusonga 16:7.
17. Inki mutindu bansadi ya Yehowa ya ntama monisaka kutula ntima na bau na balusilu na yandi?
17 Kana Yehowa mesila lugulusu, yandi talungisa yau nkatu kubela. Yozue tubaka nde: “Mambu yonso ya Mfumu Nzambi zengaka nde yandi ta sala bantu ya Israele, yo mpi kubwaka kaka mutindu yandi tubaka.” (Yozue 21:45) Salomo sonikaka nde: “Yandi me lungisa mambu yonso ya yandi tubaka na muntu na yandi Moize, ata kima mosi me konda ve.” (1 Bantotila 8:56) Ntumwa Polo tubaka nde “Abrahami katulaka lukwikilu na yandi ve . . . Yandi vandaka kutula ntima mpenza nde Nzambi lenda kusala mambu yina ya yandi silaka.” Mutindu mosi mpi Sara “tulaka ntima kaka nde Nzambi ta sala mambu yina ya yandi silaka.”—Roma 4:20, 21; Baebreo 11:11.
18. Sambu na inki bubu yai bansadi ya Yehowa lenda tula ntima nde bau tagulusama?
18 Na luswaswanu ti bantu, Yehowa kele muntu ya kutudila ntima mpenza, yandi kelungisaka ndinga na yandi. “[“Yehowa ya minkangu,” NW] me zenga nde: ‘Ya kieleka, yo ta vanda kaka mutindu mono me yindulaka; ya mono me zengaka, yo ta bwa kaka.’ ” (Yezaya 14:24) Na yau, ntangu Biblia ketuba nde “Mfumu Nzambi kuzaba nki mutindu yandi fweti katula bantu na yandi na mpasi, nki mutindu yandi fweti pesa ndola [ya lufwa] na bantu ya mbi tii na kilumbu yina ya yandi ta sambisa bantu,” beto lenda tula ntima yonso nde mambu yai tabwa. (2 Piere 2:9) Ata bambeni ya ngolo mingi kunwanisa na kufwa bansadi ya Yehowa, bau kebakaka kikesa sambu na mboninu na yandi yai ya kele na lusilu ya yandi pesaka na mbikudi na yandi mosi: “Bo ta nwanisa nge kansi bo ta kuka ve kubedisa nge, sambu mono muntu ta vandaka na nge na kusadisa nge. Mono Mfumu Nzambi muntu me tuba.”—Yeremia 1:19; Nkunga 33:18, 19; Tito 1:2.
Balugulusu ya Ntangu ya Ntama
19. Inki mutindu Yehowa gulusaka Loti, ti inki beto lenda tesa yau na ntangu na beto?
19 Beto lenda baka kikesa mingi na kutaka bankenda ya bisalu ya lugulusu ya Yehowa yina mesalamaka. Mu mbandu, ‘mabanza [ya Loti] kumaka kisakasaka’ sambu na mambi ya Sodome ti Gomore. Kansi Yehowa kumonaka bidilu ya ‘kufunda’ ya salamaka sambu na bambanza yina. Na ntangu ya mbote, yandi tindaka binati-nsangu na kupusa Loti ti dibuta na yandi na kubasika na kisika yina nkatu kusukinina. Mbutu? Yehowa “gulusaka Loti, muntu ya mbote,” “Sodome ti Gomore . . . yandi fwaka [yo] ti tiya.” (2 Piere 2:6-8; Kuyantika 18:20, 21) Bubu yai mpi, Yehowa kemona bidilu ya kefunda mambi ya nene ya inza yai. Ntangu binati-nsangu na yandi ya bilumbu yai tamanisa kisalu na bau ya ntinuntinu ya kuta kimbangi na kiteso yina ya yandi kezola, yandi tanwanisa inza yai mpi tagulusa bansadi na yandi mutindu yandi gulusaka Loti.—Matayo 24:14.
20. Tendula kugulusa ya Yehowa gulusaka bantu ya Izraele ya ntama na Ezipte?
20 Mafuku ya bantu ya Nzambi vandaka na kimpika na Ezipte ya ntama. Yehowa tubaka sambu na bau nde: “Mono me mona mbote-mbote mutindu bantu na mono ke mona mpasi . . . mono me wa mutindu bo ke dila-dila . . . Yo yina mono me kwisa kukulumuka sambu na kukatula bo na maboko ya bantu ya Ezipte.” (Kubasika 3:7, 8) Kansi, na nima ya kupesa bantu ya Nzambi nzila na kukwenda, Farao balulaka mabanza na yandi mpi landaka bau ti minkangu na yandi ya ngolo. Yau monanaka nde imene, bantu ya Izraele takangama na Nzadi ya Mbwaki. Kansi, Moize tubaka nde: “Beno mona boma ve. Beno vanda na kikesa, ebuna beno tala nki mutindu Mfumu Nzambi ke gulusa beno bubu yai.” (Kubasika 14:8-14) Yehowa kabisaka Nzadi ya Mbwaki, ye bantu ya Izraele gulukaka. Minkangu ya Farao mpi landaka na nima na bau, kansi Yehowa sadilaka ngolo na yandi na mpila nde “masa fikaka bantu ya Ezipte, bo dindaka bonso ditadi na nsi ya masa.” Na nima, Moize sepelaka na nkunga sambu na Yehowa: “Nani nzambi ya nkaka kele bonso nge, Mfumu? Nani kele ntima-mpembe bonso nge? Nani ya nkaka ya bo lenda tina boma? Nani ya nkaka lenda sala mambu ya kuyituka bonso nge?”—Kubasika 15:4-12, 19.
21. Inki mutindu bantu ya Yehowa gulusamaka na maboko ya Amoni, Moabi, ti Edomi?
21 Na mbala yankaka, makanda yai ya bambeni: Amoni, Moabi, ti Edomi nwanisaka na kunata mbungulu na bantu ya Yehowa. Yehowa tubaka nde: “Beno vanda kikesa, beno tina basoda yai mingi boma ve. Bitumba yai me tadila beno ve kansi yo me tadila mono, Nzambi na beno. . . . Beno ta vanda na mfunu ya kunwanisa bo ve. Beno ta telama kaka pana, beno vingila, beno ta mona mutindu mono ta gulusa beno.” Yehowa gulusaka bantu na yandi na kukotisaka kisakasaka na kati ya ndonga ya bambeni, na mpila nde bau bandaka kugondana bau na bau.—2 Bansangu 20:15-23.
22. Inki mutindu Yehowa gulusaka Izraele na kimangu na maboko ya Asiria?
22 Ntangu Asiria, Ngolo ya Nene ya Inza, nwanisaka Yeruzalemi, Ntotila Senakeribi fingaka Yehowa na kutubaka na bantu yina vandaka na zulu ya kibaka nde: “Na banzambi yonso ya bansi yai [ya mono mebotula], nki nzambi gulusaka nsi na yandi na maboko na mono, ntotila ya nene ya Asiria? Ebuna nki ke songa beno nde Mfumu Nzambi [“Yehowa,” NW] ta gulusa Yeruzalemi?” Na bansadi ya Nzambi yandi tubaka nde: “[Ezekiasi] kukusa beno ve na kutula ntima na [Yehowa] nde [Yehowa] muntu ta gulusa beno.” Na nima, Ezekiasi sambaka ngolo sambu na luguluku, “mpidina bantu ya bansi yonso ta zaba nde, ya kieleka, nge kaka muntu kele Mfumu.” Yehowa fwaka basoda ya Asiria 185000, ye yandi gulusaka bansadi ya Nzambi. Na nima, ntangu Senakeribi vandaka kusamba nzambi na yandi ya luvunu, bana na yandi fwaka yandi.—Yezaya, bakapu 36 ti 37.
23. Inki bangyufula na yina metala luguluku bubu yai kelomba bamvutu?
23 Beto lenda mpenza kubaka kikesa kana beto tala mutindu Yehowa gulusaka bantu na yandi na mutindu ya ngituka na ntangu ya ntama. Inki beto lenda tuba sambu na bubu yai? Na inki mvwandilu ya kigonsa bantu na yandi takota ntama mingi ve, yina talomba lugulusu na yandi ya kimangu? Sambu na inki yandi kingaka tii ntangu yai na kunata luguluku na bau? Inki ndungisa tavanda na bangogo yai ya Yezu: “Ntangu mambu yina ta yantika kubwa, beno vanda ya kusungama, beno nangula ntu na beno, sambu ntangu ya Nzambi ta gulusa beno ta vanda me kuma penepene”? (Luka 21:28) Ye inki mutindu luguluku takwisa sambu na bansadi ya Nzambi yina meyitaka kufwa? Dilongi ya melanda tafimpa bangyufula yai.
Bangyufula ya Mvutukilu
◻ Sambu na inki mfunu ya luguluku kele mingi?
◻ Sambu na inki beto fwete sosa ve luguluku na maboko ya bantu?
◻ Luguluku mefinama sambu na nani?
◻ Sambu na inki beto lenda tula ntima na lugulusu ya Yehowa?
◻ Inki bambandu ya luguluku na bantangu ya ntama kepesa kikesa?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 21]
Abrahami vandaka na kati ya bantu yina vandaka kutula ntima yonso na Yehowa