„Ingigit naalaarlutillu!“
Allussisinnaanani aallaamasuullunilu inuuneq
„Jim oqartuartarsimavoq Cal nukatsinneqaannartoq uagullu — pingaartumik uanga — sukannersumik perorsartarutsigu pitsaanerulissasoq. Maannali nakorsaq oqarpoq uanga, uagut imaluunniit ilinniartitsisut pisuussuteqanngitsugut — tassami ernerput nappaateqarpoq.“
CALIP nappaataa tuluit oqaasiinik Attention Deficit Hyperactivity Disorder-mik (ADHD)-mik taaneqarpoq, aallussisinnaannginnermik, tassanngaannariartarluni iliuuseqarnermik aallaamanermillu kinguneqartartoq. Naatsorsuutigineqarpoq meeqqat atuartut 3-5 procentii tamanna nappaatigigaat. Qarasaat tv-p kanaliata nuuttaataanut asseqqukumut assersuunneqarsinnaapput,“ Priscilla L. Vail ilinniarnermik perorsaasoq oqarpoq. „Eqqarsaatit assigiinngitsut aqunneqarsinnaanatik imminnit immikkoortinneqarsinnaanatilluunniit qalleraatiinnartarput.“
Maanna ADHD-p malunnaataasa ilaat pingasut pingaarnerusut sammilaartigik.
Allussisinnaannginneq: Meeqqap ADHD-llip annikitsualuit soqutaanngitsut sumiginnarlugit ataasiinnaq sammisinnaanngilaa. Taamaattumik takusaminit, tusakkaminit naamasaminillu allamut saasarneqarajuppoq. Aallussilluarniaraluarpoq ataasiinnarli kisiat sammisinnaanngilaa.
Tassanngaannariartumik iliuuseqarneq: Meeraq ADHD-lik eqqarsaqqaarani iliuuseqartarpoq kingunissai eqqarsaatiginagit. Pilersaarusiorluarneq naliliinerlu ajorpoq, ilaannikkullu imminut navianartorsiortilluni iliuuseqartarpoq. „Aqqusinermut aalariataartarpoq, igalaap saavanut qaqisarluni illulluunniit qaavanut qaqiserluni,“ dr. Paul Wender allappoq. „Taamaattumik meeqqanit allanit ikilikulanerusarpoq, kimillakulanerusarlunilu nakorsiarnerusarpoq.“
Aallaamasuuneq: Meeqqat aallaamasuusut eqqissillutik issiasinnaanngillat. „Allaat peroreernerisa kingorna isigilerlugit takuneqarsinnaavoq niui, isigaat, talii, assaat qarlui oqaalluunniit uniffeqaratik aalajuaannartuusut,“ dr. Gordon Serfontein atuakkiamini The Hidden Handicap-imi (Innarluut takussaanngitsoq) allassimavoq.
Meeraq aallussisinnaanngitsuuguni tassanngaannartuliortartuullunilu imaanngilaq aamma aallaamasuusoq. Taakku ilaannikkut tuluit oqaasiinik Attention Deficit Disorder-mik imaluunniit ADD-mik taaneqartarput. Dr. Ronald Goldbergip nassuiarpaa „aallaamasuunngitsut ADD-mit eqqorneqarsinnaasut. Aallamasuuneq annikinnerusumik annertunerusumilluunniit atorneqarsinnaavoq — malunnanngingajattumiit paaminnartumut ajoqutaavissumullu.“
ADHD sunik pissuteqarsinnaava?
Ukiut ingerlaneranni assigiinngitsorpassuit aallussilluarsinnaannginnermut pissutaatinneqarsimapput, soorlu perorsarneqarluannginneq aamma qulliit lysstofrørit qinngorneri. Maanna ADHD qaratsap suliniarnerani ajoqutaasunut attuumassuteqartinneqartarpoq. 1990-imi USA-mi inersimasut 25-t ADHD-mik malunnaatillit Isumakkut Peqqinnissamut Institutianit misissorneqarput, paasinarsivorlu taakkua qarasaasa aalasinnaanermut aallussisinnaanermullu immikkoortortaanni glukosemik atuineq arriinnerusartoq. ADHD-llit ilaasa 40 procentiini kingornuttakkat pissutaatinneqarsinnaasorineqarput. Atuagaq The Hyperactive Child Book naapertorlugu anaanaasup naartutilluni imigassartortarsimanera ikiaroornartutortarneralu, aqerlumit toqunartortaqalernera meeqqallu inuussutissakilliornera ADHD-mut attuumassuteqarsinnaapput.
ADHD inuusuttuni inersimasunilu
Ukiuni kingullerni nakorsat qularnaallillugu paasivaat meeqqat kisimik pinnatik ADHD-eersinnaasut. Dr. Larry Silver oqarpoq: „Amerlanertigut angajoqqaat meeraq nakorsiaattarpaat oqarlutillu: ’Meeraagallarama aamma taamaappunga.’ Taava miserratigineq ajorpaat namminneq suli tunuleriiaarlutik utaqqisut akornanni qeqarneq, ataatsimiinnerni issianeq suliassanillu naammassiniaaneq ajornartorsiutigisarlugit.“ Isumaqartoqarpoq meeqqat ADHD-llit affaasa missaat inuusuttutut inersimasutullu suli tamatuminnga malunnaateqassasut.
Inersimasunngorunik ADHD-llit ilaat navianartorsiornartumik iliuuseqaannarnatik aamma pinerluttuliortalersinnaapput. „Siornatigut isumakuluutigisarpara ilinniarnertuunngorniarfimmut akuerineqarsinnaanersoq,“ anaanaasoq inuusuttumik ADHD-limmik ernilik oqarpoq. „Maanna parnaarussaannginnissaa neriuutigiinnarpara.“ Isumakuluuteqarnermik pissutissaqarsinnaasoq paasinarsivoq misissuinermi meeqqat 103-t aallaamasuusut meeqqanut 100-nut tamatuminnga ajornartorsiuteqanngitsunut naleqqiunneqarmata. Atuagassiaq Newsweek naapertorlugu „inuusuttut 20-t missaanni ukioqalerangamik aallaamasuusut allanit marloriaammik akulikinnerusumik tigusarineqartarsimapput, tallimariaammik akulikinnerusumik tillinniarnermut unnerluutigineqarsimallutik qulingiluariaammillu akulikinnerusumik parnaarussaasarsimallutik“.
Inersimasoq AHDH-lik immikkut ajornartorsiuteqartarpoq. Dr. Edna Copeland ima paasissutissiivoq: „Nukappiaraq aallaamasuusoq inersimasunngortarpoq immaqa allamik suliffittaartuannartartoq, soraarsitaajuannnartoq ullorlu naallugu sunani tarfikujoortuaannartoq eqqissiveqanngitsorlu.“ Suna pissutaasoq paasinngikkaanni malunnaatit soorunami aappariinnut nammakkersuutaasinnaapput. Arnaq ADHD-limmik uilik oqarpoq: „Oqaloqatigiiginnaraangatta soorlu oqaaserisama affaannaat tusartarai. Eqqarsaatai soorlu allamiittartut.“
Soorunami inuppassuit taamaakkaluarput — minnerusumik annerusumilluunniit. „Aperisariaqarpugut taama malunnaateqartuaannarsimanersoq,“ ph.d. George Dorry oqarpoq. „Angut suliffimminit soraarsitaagami imaluunniit nuliani ernereersoq aatsaat puigutuulerpat taava ADD nappaatiginngilaq.“
Aamma ADHD ilumut pineqarpat malunnaatit sumi tamaani takuneqarsinnaapput — pissutsini inuup atortagaani tamani. Gary 38-nik ukiulik, angut silasorissuusoq suliniuteqarluartorlu, taamaappoq, suliassanut piuminarnerpaanut allaat naammassinnissinnaanani. 120-nik assigiinngitsunik suliffeqarsimavoq. „Naggataatigut akueriinnarpara sumulluunniit pikkoriffeqarnanga,“ oqaluttuarpoq. Garyli allarpassuillu — meeqqat, inuusuttut inersimasullu — ikiorneqarsimapput. Qanoq ilillutik?