Milongi Phala o Yônge, Ukexilu wa Ukidistá ni Ukunji Wetu
6-12 YA KAVWA
O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | MAKATUKILU 6-7
“Kindala Eye Wanda Mona Ihi i Nganda Bhanga Kwa Falawó”
it-3 16-17 §7
Mozé
O akwa Izalayele alungulula we. Kudimatekenu ene axikinene kwila Mozé amutumu kwala Nzambi, maji kyoso Falawó kyabandekesa ku ikalakalu yâ yaneme, ene amateka kuditenda kwa Mozé. Mukonda dyakiki mwene waluwalele, yu wabhingi o kikwatekesu kwa Jihova. (Ma 4:29-31; 5:19-23) Mu kithangana kyonyokyo o Muteni-a-Yoso wamuswinisa mu kumutangela kwila weji kumbidila o kima kyexile mukingila Mbalahamu, Izake ni Jakobo. O kima kiki o dijimbulwilu dyadijina Dyê, Jihova, mukubhulula Izalayele ni kwabhangesa kukala kifuxi kyonene mu ixi ya polomesa. (Ma 6:1-8) Né kiki o akwa Izalayele kabhana mátwi kwa Mozé. Maji kyoso kyabhiti o dibhebhu dya divwa ene a mukwatekesa, o kyoso kyabhiti o dibhebhu dyadikwinyi Mozé wasokejeka yu wa endesa phala kutunda kumunonono, ‘kala amuya mulwa ita’—Ma 13:18.
it-3 16 §5-6
Mozé
Bhupholo ya Falawó Mukwa Ijitu. Mozé ni Alá, ene akexile kupholo dya ‘ita ya jinzambi.’ Falawó bhukaxi ka imbanda yê, ku imbanda yiyi o jixefe jexile Jane ni Jambele (2Ti 3:8), Falawó-phe wexana o jihete ni jinganga, o imbanda ya Ijitu phala kubhânga ni Jihova. O madiwanu adyanga abhange Alá kupholo ya Falawó, kyoso Mozé kyamutumu, alondekesa kwila o Jihova wala kota o jinzambi ja Ijitu ndenge, sumbala o muxima wa Falawó wakolele. (Ma 7:8-13) Kupholo dyakwenda, mu dibhebhu dyakatatu katé mwene o imbanda ya Falawó yambe: “Yú mulembu wa Nzambi kyá!” O kyoso o dibhebhu dya mambu kidya a kwama, ene katenene kubhixila katé bhwala Falawó phala kuzoka ni Mozé mu kithangana kyabheka o dibhebhu didi.—Ma 8:16-19; 9:10-12.
O mabhebhu abatamesa o mixima, akolesa we o mixima. Mozé ni Alá éne exile mubhana o jingolokela ja Dikwinyi Dya mabhebhu. O mabhebhu abhiti kala kya a tange, alondekesa kwila Mozé amutumu kwa Jihova. O dijina dya Nzambi, Jihova, akexile muditanga ni kuditumbula kyavulu mu Ijitu, dya tululukisa ni kukolesa we o mixima mukonda dya dijina didi—dyabhangesa o mixima ya akwa Izalayele kutululuka ni amoximu ku akwa Ijitu, maji dya kolesa o muxima wa Falawó ni yó akexile mu mubhana o kayula ni akwatekex’ê. (Ma 9:16; 11:10; 12:29-39) Muveji dya akwa Ijitu kuxikina kwila axingile o jinzambi jâ, ene ejidile kwila Jihova mwéne wexile mufundisa o jinzambi jâ. Kyoso kyabhange o dibbhebhu dyakavwa, Mozé “wa di bhange kilamba kya dikota m’oxi ya Ijitu, a mu xila ni ku mesu a akwa mbèle ya Falawó, ni ku mesu a mundu woso kyá.”—Ma 11:3.
Tokwesa o Milongi ya Nzambi
(Makatukilu 6:3) Nga tukulukila jinga Mbalahamu ni Izake, ni Jakobo, kala ngi Nzambi, Muteni-a-yoso; maji ka ng’ijidile mu dijina dyami dya Jihova.
it-3 723 §7-8
Muteni-a-Yoso
Jihova wadixana mudijina didi dya ujitu, “Muteni-a-Yoso” (ʼEl Shad·daiʹ) kyoso kya kexile mubhanga o kikanenu kyê kwa Mbalahamu kyalungu ni uvwalukilu wa Izake, Mbalahamu wabhingile kukala ni kixikanu kyakolo mu kutena kwa Nzambi kwa kumbidila o ikanenu yê. Tundé mu kithangana kyonyokyo amateka o kutumbula o dijina didi dya ujitu kyoso kyakexile mutumbula Nzambi kala yó weji besowala Izake ni Jakobo kala alundudi akikutu kyalungile ni Mbalahamu.—Di 17:1; 28:3; 35:11; 48:3.
Mukonda dya kiki, kupholo dya kwenda Jihova wejitena kuzwela kwa Mozé: “Nga tukulukila jinga Mbalahamu ni Izake, ni Jakobo, kala ngi Nzambi, Muteni-a-yoso [beʼElʹ Shad·daiʹ]; maji ka ng’ijidile mu dijina dyami dya Jihova.” (Ma 6:3) Maji kiki, ki kilombolola kwila o jiselevende jiji ja Nzambi kejidile o dijina Jihova, kuma ene ni akwa atungile ande dya ene, akexile muditumbula mu ithangana yoso. (Di 4:1, 26; 14:22; 27:27; 28:16) Mukidi, o divulu dya Dimatekenu, dizwela yalungu ni ene, o kizwelu “Muteni-a-Yoso” a kitumbula ngó 6 dyajiveji, maji o dijina Jihova a disoneka 172 kyajiveji mu Mikanda ya Hebalayiku yokulu. Sumbala o jiselevende jiji amono ni mesu mâ kwila o dijina didi dya ujitu “Muteni-a-Yoso,” dya mutokala mwene, maji ene kamonene ni kidi kyoso o dilombolwelu dya dijina Jihova, ni kwila se o dijina didi dyalungu ni ihi. O Novo Dicionário da Bíblia (Vol. 1, p. 411) izwela: “O yatangela Nzambi ku Jikukululu m’ukulu, yalungile ni ikanenu ya Nzambi kuhadya, mukonda dya kiki kwabhingile kwadyelelesa mwene kwila, Mwene, Yahweh, wexile Nzambi (ʼel) u tena (shadday) kukumbidila o ikanenu yê. O kima kyazwela mukaxi ka kisasa kyawama túbhya kyabetele o kota, mukonda o kutena kwa Nzambi ni ukexilu wê kwadimonekena dingi mudijina Yahweh.”—A diyudika kwala J.D. Douglas, 1966.
(Makatukilu 7:1) Jihova anga u ambela Mozé, wixi: Aluka-ze, nga ku bhange kala u Nzambi kwa Falawó; kota dyé Alá ukala-phe polofeta yé.
it-3 16 §2
Mozé
Mozé kamuditunu sumbala wakexile ni hele. Kudimatekenu Mozé walondekesa hele ya kuxikina o kikalakalu, mukwamba kwila kejiya kuzwela kyambote. Mukithangana kiki mwene walunguluka, kexile dingi o Mozé yó wadibhakwile phala kubhulula o akwa Izalayele ku ubhika mu 40 a mivu kudima. Kyoso kyakexile mu zwela ni Jihova, mwene wexile mu jiza mwene ni kibanzelu kyê, kudisukilu mwene wabhingi kwa Jihova phala kamubhane o kikalakalu kiki. Sumbala o kima kiki kyabhangesa Nzambi kukala ni njinda, maji mwene kaditunu Mozé, yu wamubhana Alá, phange ya Mozé, kala mukwatekexi wê mba mukunji. Kuma Mozé wexile mukunji wa Nzambi, Mozé we wa kituka “Nzambi” phala Alá, kuma wexile muzwela bhu kididi kya Mozé. Mu kyônge kya bhiti ni tufunga twa Izalayele, ni kyoso kyadisange ni Falawó, nange Nzambi wakexile mu bhana kwa Mozé o itendelesu ni itumu, o Mozé-phe wa kexile mu tendelesa Alá, mukiki Alá mwéne wakexile muzwela bhu pholo ya Falawó (yó wabhinganesa o Falawó wabhangesa Mozé kulenga mu 40 a mivu kudima). (Ma 2:23; 4:10-17) Kupholo, Jihova wexana Alá kala “polofeta” ya Mozé, kilombolola kwila kala Mozé kyexile o polofeta ya Nzambi, ni kwila akexile mumwendesa kwala Mwene, kyene kimoxi we, Alá atokalele kumwendesa ni kumutendelesa kwala Mozé. Mozé a mutangela we kwila a mu bhangele kala “Nzambi phala Falawó.” Kilombolola kwila a mubhanene kutena kwa Nzambi, kwa kukala ngana ya Falawó, mukiki mwene kabhingile kukala ni woma wa sobha ya Ijitu.—Ma 7:1, 2.
Kitangelu Kya Bibidya
(Makatukilu 6:1-15) Jihova anga wambela Mozé, wixi: Eye wa-nda ki mona-ke, kyoso ki ngi bhanga Falawó, kuma ku a eha kikale lukwaku lwa nguzu lu bhita-bhu, mu kwívwa lukwaku lwa nguzu kyene kya-nda ku a kaya m’oxi yê. 2 Nzambi anga u zwela ni Mozé, u mu ambela, wixi: Eme Jihova. 3 Nga tukulukila jinga Mbalahamu ni Izake, ni Jakobo, kala ngi Nzambi, Muteni-a-yoso; maji ka ng’ijidile mu dijina dyami dya Jihova. 4 Nga kwatesa kikutu kyami ni ene, mu ku a bhana ixi ya Kanana, ixi ya unyunginu wâ mwa kexi kunyungina 5 O kukema kwa an’a Izalayele nga ku ivu, a a bhake mu ubhika kwala akwa Ijitu; eme nga lembalala o kikutu kyami. 6 Kala kiki, ambela an’a Izalayele, kuma: Eme Jihova, mu imbamba ya mi xina akwa Ijitu nga-nda ku mi katula-mu, ngi mi jituna mu ubhika wâ, ngi mi kula ni lukwaku lwa sununuka, hé ngi londekesa ubatwilu wa kidi ni isunji ya makota; 7 eme anga ngi mi tambula kukala mu mundu wami, anga ngi kala ngi Nzambi yenu; hinu mu k’ijye kuma eme Jihova, Nzambi yenu, nga tena ku mi katula bhoxi dya imbamba ya mi xina akwa Ijitu. 8 Hinu ngi mi bhixidisa m’oxi i nga lokela Mbalahamu, ni Izake, ni Jakobo, ku a bhana-yu; ngi mi bhana-yu mwene mu undundu wenu, mukonda eme Jihova. 9 Mozé anga u ambela an’a Izalayele kala kya mu ambel’iki: Ene-phe ka xikina kwívwa Mozé, mukonda dya kikote ku muxima ni kubhondalala mu ubhika. 10 Jihova anga u zwela dingi ni Mozé, wixi: 11 Bokona kwa Falawó, u zwele-nê, kwila ehe an’a Izalayele, a tunde m’oxi yê. 12 Mozé anga u zwela bhu pholo ya Jihova, wixi: Tala kuma an’a Izalayele ka mu xikina ku ng’ivwa; Falawó-phe wa-nda ku ng’ivwa kyebhi, ngi kiximba kya kuzwela? 13 Jihova anga u zwela dingi ni Mozé ni Alá u a tendelela kyoso kya zwela ni an’a Izalayele ni Falawó mwenexi’a Ijitu, phala kukatula an’a Izalayele m’oxi ya Ijitu. 14 En’yá ene ala ku pholo mu mabhata a jitata jâ. An’a Lubene a mala, mwene mon’a Izalayele wa phande-kumbi: Hanoke ni Palu, Hezelone ni Karmi; ene o mabhata ma Lubene. 15 An’a Ximinyá a mala: Jemuwele ni Jamini, Ohade ni Jakini, Zohale ni Sawúlo mani’â mukwa Kanana; yá o mabhata ma Ximinyá.
13-19 YA KAVWA
O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | MAKATUKILU 8-9
“O Mukwa Kudinanza Falawó, sé Kukijiya Wakwatekesa o Vondadi ya Nzambi Kudikumbidila”
it-3 117 §2
Kukolesa o Muxima
Mu kudibhana ni athu, tundé ukulu Jihova Nzambi wene mu kwehela kwila o athu ni ifuxi, sumbala atokalele kufwa, asuluke mukukala ku mwenyu. (Di 15:16; 2Ph 3:9) Sumbala sayi yá adilendukila phala kutambula o favolo ya Nzambi, (Jos 2:8-14; 6:22, 23; 9:3-15), maji amukwa akolesa dingi kyavulu o muxima wâ mu kuzoka ni Jihova ni mundu Wê. (Mate 2:30-33; Jos 11:19, 20) Kuma Jihova kene mu fidisa o athu kubhukumuka, o Bibidya yamba kwila mwene ‘u a ehela kubhukumuka’ mba ‘u a ehela kukolesa o mixima yâ.’ O kyoso mwene kya bwika yó abhukumuka mba akolesa o muxima, kiki kilondekesa o kutena kwê kwa dikota, kibhangesa we kwila o dijina dyê adifumanesa.—Sokesa ni Ma 4:21; Nz 12:40; Lo 9:14-18.
it-2 397 §1-3
Phulu
Kumbandu yamukwa, Jihova Nzambi ulungulula o ima, mu ukexilu ubhangesa kwila o akwa phulu sé kukijiya akwatekesa o vondadi ya Nzambi kudikumbidila. Sumbala jinguma ja Nzambi, maji Mwene utena kwa fidisa kubhanga kima, phala kulanga o jiselevende Jê. Mwene ubhangesa we kwila o ima ibhanga o akwa phulu, i fumanesa o kuyuka kwê. (Lo 3:3-5, 23-26; 8:35-39; Jis 76:10) O kibanzelu kiki akilondekesa mu divulu dya Jisabhu 16:4: “Jihova ima yoso wa i yudikila ni dizubhilu dyê dya i tokala; katé ni mukwa phulu, o bhwilu dyê o kizuwa kya jingongo.”
Kiki kyene kya bhiti ni Falawó, Jihova wa mutendelesa bhu kaxi ka Mozé ni Alá, phala kweha o akwa Izalayele kutunda ku ubhika. Nzambi, ki mwene wa bhangesa o mwenexi wa Ijitu kukala mukwa phulu, maji Mwene wehela Falawó kusuluka kukala ku mwenyu, yu wabhange ima ya bhangesa Falawó kudilondekesa kala mukwa phulu ni kwila watokalele o kufwa. O vondadi ya Jihova ya kubhanga kiki a ilondekesa mu divulu dya Makatukilu 9:16: “Maji-phe kyene ki nga ku bhakela ku mwenyu, phala ku ku idikiza kutena kwami, mbé o dijina dyami di fumane mu ngongo yoso.”
O Dikwinyi Dya Mabhebhu dya tumikisa Jihova ku Ijitu, o dyasukuko dyajibha Falawó ni kifuxi kyê kya masoladi mu Kalunga Kakusuka, kiki kyexile kilondekesu kyonene kya kutena kwa Jihova. (Ma 7:14–12:30; Jis 78:43-51; 136:15) Mivu yavulu kupholo kyoso kya bhiti o ima yiyi, o ifuxi ya a kondolokele akexile hanji mu zwela ya lungu ni maka enyá, mu kiki o dijina dya Nzambi akexile mudifumanesa mu ixi yoso. (Jos 2:10, 11; 1Sa 4:8) Se Jihova wajibhile Falawó mu kithangana kyenyókyo, o kilondekesu kiki kya kutena Kwê phala o fuma yê, ni kubhulula o mundu Wê ki kyeji bhita.
Tokwesa o Milongi ya Nzambi
(Makatukilu 8:21) O ki wila kana, povo yami ngwé ku a eha, ngi tuma jinzungule ja jihamwe ku thandu dyé, ni ku thandu dya mbèle yé, ni ku mundu wé, ni mu jinzo jé; o jinzo ja akwa Ijitu j’izala jinzungule ja jihamwe, katé ni bhoxi bhwa dyota.
it-3 33 §5-6
Jihamwe
Ki twejiya se jihamwe ja mawukexilu ahi jotumbule mu dimi ya Hebalayiku imoneka mu Mikanda ikola yalungu ni dibhebhu dya kawana dya bhite ku Ijitu, dyene o dibhebhu dyadyanga dyakambe kukwama o akwa Izalayele ku Ngozene. (Ma 8:21, 22, 24, 29, 31; Jis 78:45; 105:31) O kizwelu ʽA·rovʹ ene mu kilungulula mu mawukexilu avulu kala: “Jihamwe jamakota” (JB, NW, Ro), “kihoho” (Yg), “kidifwa kya njila ya mabhabha” (AS, KJ, RS), “jihamwe ja ibhanga ya yama” (AT), ni “jihamwe ja jimbudi” (LXX).
O kizwelu “jihamwe” mu Kingileji, kyalungu we ni hamwe a ixana mutuca (jihamwe jixibha o manyinga), ni moscardo (jihamwe j’onene). O akaji a jihamwe a exana moscardo, anumata o kibha kya yama ni kya athu anga axibha o manyinga. Kyoso kyala hanji kala tubamba, o jihamwe jibheka o uhaxi wa berne, a kala kala mawindu ku mukutu wa yama ni wa athu. Mukiki o dibhebhu dya jihamwe nange dya bheka hadi yavulu ku akwá Ijitu ni ku ibhaku yâ, sayi bhabha ni ku a jibha.
(Makatukilu 8:25-27) Falawó anga u ixana Mozé ni Alá, wixi: Ndenu, mu satele Nzambi yenu m’oxi mwenyumu. 26 Mozé-phe, wixi: Ki kyene kya tokala kubhanga; kuma jisata jetu ji tu satela Jihova, Nzambi yetu, kisunji ku akwa Ijitu; kifwa ku sata kisunji bhu mesu ma akwa Ijitu, ene ka-nda ku tu bûba ni matadi? 27 Tu ehe tuye njila ya izuwa itatu mu kikangalakata, phala tu satele Jihova Nzambi yetu kala kya tumu mwene.
w04 15/3 25 §9
Madisá u tu Katula mu Divulu Dya Makatukilu
8:26, 27—Mukonda dyahi Mozé wazwela kwila o jisata ja akwa Izalayele jexile “kisunji” phala o akwa Ijitu? Ku Ijitu exile mubheza yama ya mawukexilu avulu. Mukiki mu kuzwela yalungu ni kusatela, kwabhana dingi nguzu ku izwelu ya Mozé ya kwila o akwa Izalayele atokalele kwa eha kutunda phala kubhana jisata kwa Jihova.
Kitangelu Kya Bibidya
(Makatukilu 8:1-19) Jihova anga u ambela dingi Mozé, wixi: Bokona kwa Falawó u mu ambela, wixi: Jihova wambe kiki: Eha o mundu wami, aye a ngi bhikile. 2 O ki u dituna ku a eha, ngi ku beta ni dibhebhu dya mazote ma bhixila mwoso mwa suku jimbámbe jé joso. 3 O mazote mu honga a di vwala, a banda, a bokona monzo yé, ni mu dizekelu dyé ni bhu hama bhene, ni mu jinzo ja akwa mbèle yé, ni mundu wé woso, ni ku majiku ni mu jímbya ja kulambela. 4 O mazote a ku kuma ni ku mukutu wé, ni ku ifuxi yé yoso, ni ku akwa mbèle yé yoso. 5 Jihova anga u ambela dingi Mozé, wixi: Tangela Alá, a sununune lukwaku ni mbangala yé ku thandu ya jihonga ni milômbo ni majiya, a bhangese mazote kutunda-mu n’eze m’oxi yoso ya Ijitu. 6 Alá anga u sununa lukwaku lwê ku thandu dya menya ma Ijitu; mazote anga a banda, hé ezalesa ixi yoso ya Ijitu. 7 O imbanda ya wanga we anga a ki bhanga ni wanga wâ, a bheka we mazote m’oxi ya Ijitu. 8 Bhenyobho Falawó u ixana Mozé ni Alá, wixi: Dyondenu Jihova, a katule o mazote kokwa’ami ni ku mundu wami. Kyene kiwa ki ng’eha o mundu n’aye mu satela Jihova. 9 Mozé anga u ambela Falawó, wixi: Eye mwene u ki âmba, eme ki ngi zwela; ngi ku dyondela thembu yahi, ni mbele yé ni kifuxi kyé phala o mazote a ku batuke, ni mu jinzo, a xale ngó mu honga? 10 Mwene, wixi: Mungu. Mozé wixi: Ki bhita mwene kala ki wa tange eye; phala eye u k’ijiye kuma kana-ku dingi u soka ni Jihova, Nzambi yetu. 11 Mungu mazote a ku batuka ku mukutu wé, ni mu jinzo, ni ku mbèle yé, ni ku ifuxi we; a xalela ngó mu honga. 12 Bhenyobho ni Mozé ni Alá anga a tunda kwa Falawó, Mozé anga u dikola kwa Jihova mukonda dya mazote ma bheka kwa Falawó. 13 Jihova anga u bhanga kala kya zwela Mozé; mazote hé a fwa mu jinzo, ni mu malumbu, ni ku mikáwu. 14 Anga a a bhongolola jimvumbu-jimvumbu; ixi yoso anga i nuha kibuzu. 15 Falawó-phe kya mono kwila kwala hanji kunyoha, u kola dingi o muxima, ka xikina ku a evwa; kyene kya tange Jihova, kyene. 16 Jihova anga u ambela dingi Mozé, wixi: Tangela Alá a leke mbangala yê, a bete o fufutila ya mavu bhoxi, phala i biluke jihamwa m’oxi yoso ya Ijitu. 17 Anga a ki bhanga; kuma Alá wa leka o lukwaku ni mbangala, yú wa beta o fufuta ya mavu bhoxi anga mwiza jihamwa ni ku mikutu ya athu, ni ku mikutu ya ibhaku; fufutila yoso ya biluka jihamwa m’oxi yoso ya Ijitu. 18 O imbanda we anga a ki fikisa ni wanga wâ, maji a lémbwa; jihamwa-phe anga ji kala ku athu oso ni ku ibhaku. 19 Bhenyobho-phe o imbanda ambela Falawó, exi: Iú mulembu wa Nzambi kyá; Falawó-phe u kola muxima, ka xikina ku a evwa, kala kya tange Jihova.
20-26 YA KAVWA
O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | MAKATUKILU 10-11
“Mozé ni Alá Alondekesa Kuswina Kwadikota”
w09 15/7 20 §6
Kayela o Phangu ya Jezú—Boka ni Kuswina
6 Banza we mu kuswina kwa Mozé mukuzwela ni Falawó, mwenexi ka kexile ku mu mona kala mukunji wa jinzambi, maji akexile mu mumona kala nzambi we, o mona wa nzambi-mwanya, Rá. Nange kala o Jifalawó jamukwa, mwene wexile mubheza o kiteka kyê. O kizwelu kya Falawó kyexile kijila; mwene wakexile mutumina ni jingonge. Mwene kaxikinine kumutumina, mukonda mwene wexile ni kutena, wexile mukwa ukumbu, wexile muthu wabhukumuka. O Mozé, muthu waxididika, wazukamene bhu pholo dya diyala dyenyidi veji javulu—sé kumwixana, né kumutanesa. Ihi-phe yakanene Mozé? Mabhebhu amakota. Ihi yabhingi mwene? Kwehela o mazunda a abhika a Falawó kuxisa o ixi! O kwila Mozé wabhingile kuswina? Xé, wa bhingile!—Dya. 12:3; Jihe. 11:27.
it-3 17 §1
Mozé
Kwa bhingile kuswina ni kixikanu phala kuzwela ni Falawó. Mozé ni Alá atenene ngó kubhanga o kikalakalu kya a bhanene, ni kikwatekesu kya Jihova ni kya nzumbi yê ikôla yexile kuthandu dyâ. Xinganeka ku athu oso abhangele mbandu mu utuminu wa Falawó, mwéne wexile o sobha wakexile mu tumina o ixi yexile mu tumina o ngongo yoso muthembu yenyóyo. Mwene wexile ni fuma yavulu, o mwenexi Falawó, wexile mudimona kala nzambi, amukondolokele kwala o jindongixi jê, jikomandante ja masoladi, o alangidi ni abhik’ê. Lwa mukwa, kwakexile we o atwameni a jingeleja, ni imbanda yê, yá ene azembele dingi Mozé. Katuko Falawó, o mayala yá ene akexile dingi ni kutena mu utuminu wê. O ibuka yoso ya athu yá, adibundile kumoxi phala kukwatekesa Falawó mu kuzokela o jinzambi ja Ijitu. O Mozé ni Alá a monekene bhu pholo ya Falawó, ki lumoxi ngó, kana, maji mu veji javulu; o Falawó-phe wakexile mu kolesa dingi o muxima wê, mukonda kamesenene kweha o abhik’ê Jihebelewu kutunda kwenyóko. Mukidi, kyoso Mozé ni Alá atumbula o dibhebhe dya kanake, a a kaye bhu pholo dya Falawó, kyoso kya bhiti o dibhebhe dya kavwa, wa a tendelesa phala kamone dingi o pholo ya Falawó, se akibhangele ejifwa.—Ma 10:11, 28.
Tokwesa o Milongi ya Nzambi
(Makatukilu 10:1, 2) O kya bhiti im’yiyi Jihova anga u ambela Mozé, wixi: Bokona kwa Falawó; kuma eme nga mu kolesa o muxima, ni mwene ni akwa mbèle yê, phala ng’idikize isuma yami yiyi mu’axaxe kâ. 2 Eye mwene hinu u ki tangela we an’é ni alawul’é, ima yoso i nga kalakala mu Ijitu, ni ijimbwete yami i nga mu bhanga mu’axaxe kâ phala mu k’ijiye kuma eme ngi Jihova.
w95 1/9 11 §11
Jimbangi Mukulwa ni Jinzambi Jamakutu
11 Kyoso o akwa Izalayele kya kexile hanji ku Ijitu, Jihova watumikisa Mozé kwa Falawó, yu wambe: “Bokona kwa Falawó; kuma eme nga mu kolesa o muxima, ni mwene ni akwa mbèle yê, phala ng’idikize isuma yami yiyi mu’axaxe kâ. Eye mwene hinu u ki tangela we an’é ni alawul’é, ima yoso i nga kalakala mu Ijitu, ni ijimbwete yami i nga mu bhanga mu’axaxe kâ phala mu k’ijiye kuma eme ngi Jihova.” (Makatukilu 10:1, 2) O akwa Izalayele abelesele, akexile mutangela o twana twâ o madiwanu abhangele Jihova. O twana tutu, akexile mutangela we o twana twâ, kyene kya kexile mubhanga, kutunda mwiji kwiza mwiji. Mukiki akexile mu lembalala jinga o ibhangelu yoso ya madiwanu, ya Jihova. Kyene kimoxi we, lelu, o jitata ala ni kikalakalu kya kubhana umbangi ku twana twâ.—Matendelelu 6:4-7; Jisabhu 22:6.
(Makatukilu 11:7) Ku ana Izalayele-phe, né ímbwa ngó ki ya kà tena kuzambesa dimi dyê mu ku buzila muthu mba kibhaku; phala mu k’ijiye kwila Jihova wa tungula akwa Ijitu ni akwa Izalayele.
it-2 79 §2
Makatukilu
Mu kiki, Jihova wafumanesa o dijina dyê ni kubhulula o akwa Izalayele, bhukaxi ka madiwanu a katunda. Kyoso kya kexile kya kumbandu ya kutundila kumbi ya Kalunga ka Kusuka, Mozé watwamena o akwa Izalayele mu kwimba, o phang’yê Midiyana, o polofeta ya muhatu wakwata kangoma yu watwamenena o ahatu oso mukuxika jingoma ni kukina, mukutambwijila o mwimbu akexile mu kwimba kwala o mayala. (Ma 15:1, 20, 21) A sondolola o akwa Izalayele ku jinguma jê. Kyoso kyatundu ku Ijitu, Nzambi kehela kwila akwama-ku muthu mba kyama; sé-ku imbwa yabuzila o akwa Izalayele, né kwa zambesela o dimi. (Ma 11:7) Sumbala o divulu dya Makatukilu ki dizwela kwila Falawó wabokona ni masoladi mê mu kalunga anga a mubwika, maji o Sálamu 136:15 yamba kwila Jihova, ‘wa kukumwina Falawó ni kilômbo kyê mu’Alunga Kakusuka.’
Kitangelu Kya Bibidya
(Makatukilu 10:1-15) O kya bhiti im’yiyi Jihova anga u ambela Mozé, wixi: Bokona kwa Falawó; kuma eme nga mu kolesa o muxima, ni mwene ni akwa mbèle yê, phala ng’idikize isuma yami yiyi mu’axaxe kâ. 2 Eye mwene hinu u ki tangela we an’é ni alawul’é, ima yoso i nga kalakala mu Ijitu, ni ijimbwete yami i nga mu bhanga mu’axaxe kâ phala mu k’ijiye kuma eme ngi Jihova. 3 Mozé ni Alá anga aya a bokona kwa Falawó, a mu ambela, exi: O Jihova, Nzambi ya Jihebelewu wambe kiki: Eye u dituna katé bhebhi kutoloka bhu pholo yami? Eha o mundu wami, phala aye a ngi bhikile. 4 O ki wila ngwé kweha o mundu wami, n’ay’â, mungu mwene ngi bheka kihoho mu jimbámbe jé. 5 Bhwoso bhu ki tula bhu izala, o mavu ku a mono dingi; ki ende ni kudya o ima yoso yawisu ya xala, yoso ya subhuka ku mvula ya matadi, ni mixi yoso i sabhuka ku mukáwu. 6 Ni mu jinzo jé mwizala, ni mu jinzo joso ja akwa mbèle yé, ni mu jinzo ja akwa Ijitu oso; ki bhinga ni jitata jenu ni jikuku nuka a ki mwene ki kala kiki, tundé kizuwa kya bhanga athu mu ngongo, katé kizuwa kya lelu. Anga u lunguluka, u tunda bhu pholo ya Falawó. 7 Akwa mbèle ya Falawó a mu ambela, exi: Mbambe bhebhi bhu suka muthu mwen’yú ni ku tu tatesa? A ehe, mala enyá, aye a bhikile Jihova Nzambi yâ; kífwa kwa k’ijiya luwa kuma ijitu a mu sengulula? 8 Mozé ni Alá anga a a bheka dingi kwa Falawó; Mwene anga u ambela, wixi: Ndenu, mwa kà bhikile Jihova, Nzambi yenu; maji akwa-hi a-nda kuya-ku? 9 Kwala Mozé: Ki bhinga etu’oso tuya ni an’a ndenge ni adyakimi, ni an’etu a mala ni an’etu a ahatu, ni mbudi jetu, ni ngombe jetu, kuma twa-nda kwa ká bhange kizokola kwa Jihova, Nzambi yetu. 10 Kwala Falawó: Jihova a mi endese, se nga mi eha ni an’enu. Di langyenu-phe, mbata nga mi mono kwila en’wenu mwandala mu bhanga kudimuka. 11 Ki kyene-phe, ngwami! Se mu’andala muya ngó enu mu mala, mwa kà bhikile Jihova; kuma kyene ki mwambe. Anga a a kaya bhu pholo ya Falawó. 12 Jihova anga u ambela Mozé, wixi: Sunununa lukwaku lwé ku thandu dya ixi ya Ijitu, phala kihoho kize m’oxi ya Ijitu, ki dye yangu yoso yala-mu yoso ya subhuka ku matadi a mvula. 13 Mozé anga u zenga o mbangala yê ku thandu dya ixi ya Ijitu, Jihova anga u bheka kitembu kya mutundila-kumbi m’oxi’omo, ni kizuwa kyosu’okyo ni usuku wê; o ki kwáki kitembu kya mubandela-kumbi kyeza ni kihoho. 14 Kihoho anga ki bhita m’oxi yoso ya Ijitu, ki tula katé mu jimbámbe jê joso; kya vudila-ku kinéne kuma m’okulu nuka kwejile kihoho kala kiki, o ku hádya we nuka kya kèza-ku dingi. 15 Kuma kyezalesa ixi yoso, mavu oso a kusuka ni ene ngwí ni kihoho, anga ki dya o yangu yoso ku mavu, ni ibundu yoso ku mixi, ni yoso kyá ya subhuka ku matadi a mvula; katé ku mixi yoso ni ku idima, ni kyangu ngó ki ki xala-ku m’oxi yoso ya Ijitu, tundé ku mbámbe katé ku mbámbe ya mukwá.
27 YA KAVWA–2 YA KAKWINYI
O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | MAKATUKILU 12
“O Phasu—O Dilombolwelu Dyê Phala o Jikidistá”
w07 1/1 20 §4
“Eye u Tumbujuka Mwene ni Kutana”
Jezú wafu mu kizuwa kya 14 kya mbeji ya Nizá ku muvu wa 33 K.K. Mu Izalayele, o kizuwa kya 14 kyexile o kizuwa kya kusanguluka mukonda kyexile o kizuwa kya kubhanga o fesa ya Phasu. Mivu yoso mu kizuwa kyenyókyo, o miji yakexile muxikama kumoxi phala kudya, akexile mujibha kambudi kadisanze. Mukubhanga kiki, ene akexile mulembalala o valolo ya manyinga a kambudi mu kubhulula o an’a phande kumbi a Izalayele, kyoso o anju yakalunga yajibha o an’a phande kumbi ya Ijitu mu kizuwa kya 14 kya Nizá, ku muvu wa 1513 A.K.K. (Makatukilu 12:1-14) O kambudi ka Phasu kexile mulombolola Jezú. Yalungu ni mwene, o poxolo Phawulu wambe: “Kidistu, o Kambudi ka Phasu yetu a tu satela-nê kyá.” (1 Kolindu 5:7) Kala kya bhiti ni manyinga a kambudi ka Phasu, o manyinga a zunzumuna Jezú a bhulula athu avulu.—Nzwá 3:16, 36.
it-3 181 §5
Phasu
Sayi mawukexilu amukwa a fesa ya Phasu, adikumbidila kwa Jezú. Kikumbidilu kimoxi kyalungu ni manyinga ate kujinzo mu Ijitu, a bhulula o an’a phandekumbi ya akwa Izalayele kwa bwika ku anju ya kibwikilu. Phawulu u zwela yalungu ni Jikidistá a undu kala phande kumbi a kilunga (Jih 12:23), ni Kidistu kala mubhuludi wâ, bhu kaxi ka manyinga mê. (1Te 1:10; Ef 1:7) Ka tokalele kubukula kifuba kya kambudi ka Phasu. A kikanene kyá kwila, o ifuba ya Jezú keji i bukula, o kiki kya dikumbidila mu kithangana kya kufwa kwê. (Jis 34:20; Nz 19:36) Mu kiki, o Phasu yabhangele o Jijudé ku jihama jamivu kudima, yakexile mu kumbidila ima yambele o Kitumu kwila, kizuzumbya ngó kya ima yambote yanda kwizaku, yalondekesa Jezú Kidistu, o “Kambudi ka Nzambi.”—Jih 10:1; Nz 1:29.
w13 15/12 20 §13-14
‘Kiki Kya-nda Kala Lembalasa Phala Enu’
13 Kyoso ki tunda mwiji, o mwiji wízaku, wa akwa Izalayele, wa tokalele kulonga o ima yalungu ni fesa ya Phasu ku anandenge. Ene atokalele kwalonga kwila, Jihova wakexile ni kutena kwa kulonga o abhezi’ê. O anandenge adilonga kwila Jihova muthu wa kidi, Nzambi ya mwenyu, ulanga o mundu wê. Mwene walondekesa o kutena kuku, kyoso kyalange o an’a a phandekumbi a akwa Izalayele, kyoso kyatumikisa o dikwinyi dya dibhebhu mu ixi ya Ijitu.
14 Enu mu jitata mu Jikidistá, ka mi bhana kitumu phala kutanga o musoso wa Phasu kwan’enu mivu yoso. Maji o kwila mwa mulonga o madisá yá kwane’nu, kwila Nzambi ulanga o mundu wê? (Jisá. 27:11; Iza. 12:2) O kwila mwalonga o disá didi, mwazwelesa ni kisangusangu muveji dya kwabhana milongi? O disá didi, dyanda kwatekesa o miji yenu kudyelela dingi kwa Jihova.
Tokwesa o Milongi ya Nzambi
(Makatukilu 12:12) Mbata mu usuku wenyó eme ngi bhita m’oxi yoso ya Ijitu, ngi betamu ana oso a phandekumbi òvwalele mu Ijitu, ni kwathu ni ku ibhaku; o jinzambi joso ja Ijitu ngi jifundisa; eme ngi Jihova.
it-3 180 §1
Phasu
O Dikwinyi Dya Mabhebhu dya tulukila kwa akwa Ijitu dyalondekesa kwila o jinzambi ja akwa Ijitu exile mwa fundisa, bengebenge o dibhebhu dya kakwinyi, dya jibha o an’â phandekumbi ya akwa Ijitu. (Ma 12:12) O kambudi kexile kima kikôla phala o nzambi Rá, mukiki o kusangela o manyinga a kambudi ka Phasu kuthandu a mikangala a mabhitu, kyexile kixongwenu phala o akwa Ijitu. Kumbandu yamukwa, o ngombe yexile we kima kikôla, mukiki o kubwika o phandekumbi a jingombe, kyexile mulombolola kutolola o nzambi Osíris. O Falawó exile mu mubheza kala mona wa Rá. Mukiki, o kufwa kwa mon’a phandekumbi wa Falawó, kwalondekesa o kukamba o kutena kwa nzambi Rá ni Falawó.
(Makatukilu 12:14-16) Kizuwa kyenyiki ki mi kala kizuwa kya di tungula, mu ki’imununa jinga ni kizokola kya Jihova ku miji yenu yoso katé ku hádya ni hádya, mu kwata jinga fesa yê, ki kale kijila kya mi bhana. 15 O jimbolo ja kambe o felemendu mu ji dya mu sambwadi dya izuwa; tunde kyá kizuwa kyene kya dyanga, felemendu yoso i bhwa-mu mu jinzu; kuma woso u dya jimbolo ja felemendu tunde kizwu’okyo kya dyanga katé kizuwa kya kasambwadi, mwenyó muthu wa ku mu batula mu undandu wa Izalayele. 16 Kizuwa kyadyanga, mu kala ni kyônge kikôla; mu kizuwa kya kasambwadi we, mu kala ni kyônge kikôla; mu izuwa iyadi yiyi, ki mu bhange midimu ya kima, ki kale ngó kikalakalu kya kubhanga kúdya; kyene ki mu bhanga, kwabhu.
it-1 543 §7
Kyônge
Kima kimoxi kya ditungula mu “yônge ikôla” kyexile kwila, mu ithangana yenyoyo, o mundu ki u tokalele kubhanga kikalakalu kyosokyoso. Mu kifika, o kizuwa kya dyanga ni kya kasambwadi kya Fesa ya Jimbolo Jakambe Felemendu, yexile “yônge ikôla”, mu kiki Jihova wambe: “Mu izuwa iyadi yiyi, ki mu bhange midimu ya kima, kikale ngó kikalakalu kya kubhanga kúdya; kyene ki mubhanga, kwabhu.” (Ma 12:15, 16) Mu kiki, mu ithangana ya “yônge ikôla” o akunji akexile ni kikalakalu kyakubhana jisata kwa Jihova (Ij 23:37, 38), kiki ki kyexile kubhukumukina o kitumu kyakubhanga kikalakalu kyakizuwa ni kizuwa. O ithangana yiyi, ki yexile ithangana ya kutonoka, maji yexile ithangana phala kukatula mbote mu ima yanzumbi. Mu kizuwa kya Sabhalu, o mundu akexile mu dibhongolola phala kubheza ni kwalonga. Mu yônge yiyi, akexile mu tanga ni kwa jimbulwila o Maka a Nzambi, mu kwaswinisa kala kyexile mu bhanga mu malombe ku mivu kupholo. (Ik 15:21) Mu kiki, sumbala o mundu kakexile mu bhanga kikalakalu kyosokyoso mu kizuwa kya Sabhalu, mba mu izuwa ya “yônge ikôla”, o mundu wa kexile mu samba ni kuxinganeka yalungu ni Mubhangi ni vondadi yê.—Tanga o milongi ASSEMBLÉIA mu Perspicaz ya phutu.
Kitangelu Kya Bibidya
(Makatukilu 12:1-20) Jihova anga u ambela Mozé, ni Alá, m’oxi ya Ijitu, wixi: 2 Mbeji yiyi mwene, yene i kala yenu ya kamoxi ku jimbeji joso; phala enu yene o mbeji yadyanga ku muvu. 3 Ambelenu o kyônge kyoso kya Izalayele kuma: Kizuwa kya kakwinyi ku mbeji yiyi, kala diyala woso wala kyá ni dibhata dyê, akwate seseme ya mbudi, kala dibhata ni mbudi yê, kala kyoso kyala ku mabhata ma jitata jâ; 4 maji se o dibhata-phe dya tolo, ka tena kúdya mbudi n’a i zubha, a di bunde ni dibhata dya mukwá, kyoso kya di zukama ku jinzo; kabasa myenyu yasoko kyoso kya tokala o udilu wa muthu, mu di sokesa kwila mbudi imoxi mwa soko na-yu o ku i dya. 5 O mbudi yene i kala yadisanze sé ngó unema, ndumbe ya kyubha kimoxi; hé ku jimbudi mu katula, hé ku jihombo mu katula; 6 anga mu i bhaka katé mu kizuwa kya kawana ka dikwinyi, ku mbeji imoxi yenyi’yi, kizu’okyo-phe, mu kumbi dya ngoloxi, o kyônge kyoso kya mwiji wa Izalayele kyene kya i jibha. 7 Hé a kwata-phe o manyinga-mê anga a ma sangela ku mikangala ya dibhitu yene kiyadi kyâ ni ku phidika ja thandu ja mabhitu ma jinzo mwoso mu ala ku dila. 8 Xitu a i dya usuku wen’yó, ya wóhe ku túbhya, ni jimbolo ja kambe felemendu, a i elela mafe a lulu. 9 Ki mu dye-ku kama koso-koso ka wisu, mba mu i lamba mu menya, ki kale mu i oha ku túbhya; ni mútwe wê, ni inama, ni mixima yoso moxi. 10 Kana kuxa-ku kima katé ki kúkya; se kuxala katé kwáki, kale mu i oha mu túbhya. 11 Mu i dya kala kiki: Mwa zwata, mwa di bhadika, jihayi ku inama o mbangala bhu lukwaku; mu i dya ni lusolo; kuma yene o Phasu ya Jihova. 12 Mbata mu usuku wenyó eme ngi bhita m’oxi yoso ya Ijitu, ngi beta-mu ana oso a phande-kumbi òvwalele mu Ijitu, ni ku athu ni ku ibhaku; o jizambi joso ja Ijitu ngi jifundisa; eme ngi Jihova. 13 O manyinga-phe ma kale kijimbwete ku jinzo joso mu mwal’enu; o ki ngi mona manyinga ngi mi somboka, kana dibhebhu di mi tula enu mu ku mi bwidisa, kyoso ki ngi kwama o ixi ya Ijitu. 14 Kizuwa kyenyiki ki mi kala kizuwa kya di tungula, mu ki’imununa jinga ni kizokola kya Jihova ku miji yenu yoso katé ku hádya ni hádya, mu kwata jinga fesa yê, ki kale kijila kya mi bhana. 15 O jimbolo ja kambe o felemendu mu ji dya mu sambwadi dya izuwa; tunde kyá kizuwa kyene kya dyanga, felemendu yoso i bhwa-mu mu jinzo; kuma woso u dya jimbolo ja felemendu tunde kizwu’okyo kya dyanga katé kizuwa kya kasambwadi, mwenyó muthu wa ku mu batula mu undandu wa Izalayele. 16 Kizuwa kyadyanga, mu kala ni kyônge kikôla; mu kizuwa kya kasambwadi we, mu kala ni kyônge kikôla; mu izuwa iyadi yiyi, ki mu bhange midimu ya kima, ki kale ngó kikalakalu kya kubhanga kúdya; kyene ki mu bhanga, kwabhu. 17 O fesa ya jimbolo ja kambe felemendu, mu i kwata kyenyiki; kuma kizuwa kimox’iki, kyene kizuwa ki nga katula Ilômbo yenu m’oxi ya Ijitu; mukonda dya kiki, mu kwata kizwu’iki ku miji yenu yoso, katé ku hádya ni hádya; ki kala kijila ki nga mi bhana. 18 Ku mbeji ya kamoxi, tunde kizuwa kyê kya kawana ku dikwinyi, katé kizuwa kya kamoxi ku makwinyi ayadi, mu kumbi dyê dya ngoloxi, mu dya jimbolo ja kambe felemendu. 19 Mu sambwadi dya izuwa yiyi, ki mu kale ni felemendu mu jinzo jenu; kuma woso udya kima n’a te-mu felemendu, muthu yó muthu wa ku mu batula mu kyônge kya Izalayele, a kale nzwangiza, a kale muthu a mu vwala ku bhata. 20 Kana kúdya kima kyala ni felemendu; ku mabhata menu, enu oso mu dya jimbolo ja kambe o felemendu.