Bena Kilishitu Bakishinka Batwajijila Kwenda Mubukine
‘Kechi nji na lusekelo lwakila lo luno, lwa kumvwa’mba, baana bami babenakwenda mu bukine, ne.’—3 YOANO 4.
1. “Bukine bwa mambo awama” bwamba paka?
YEHOBA ukebatu aba bonka bamupopwela “na Mupashi ne na bukine.” (Yoano 4:24) Bomvwina bukine nekuswa mafunjisho onse abwina Kilishitu aji mu Byambo bya Lesa. Buno “bukine bwa mambo awama” bwamba pe Yesu Kilishitu nepa kubingishiwa kwa bumfumu bwa Yehoba kupichila mu Bufumu. (Ngalatiya 2:14) Lesa waswisha “kya kwibalubankanya” aba bakeba mafunjisho abubela, bino lupulukilo lwaimena pakwitabila mumambo awama nekwenda mubukine.—2 Tesalonika 2:9-12; Efisesa 1:13, 14.
2. Kika mutumwa Yoano kyoasanchijile, kabiji Ngayusa wajinga ñanyi kwiaye?
2 Bataya mbila ya Bufumu keba “mwingilo wa kwingijila bukine.” Byonka byajinga mutumwa Yoano nemulunda nanji Ngayusa, bakwachishe bukine nekwenda monka. Saka abena kuvuluka Ngayusa mumilanguluko, Yoano wanembele’mba: ‘Kechi nji na lusekelo lwakila lo luno, lwa kumvwa’mba, baana bami babenakwenda mu bukine, ne.’ (3 Yoano 3-8) Nangwa kyakuba Yoano wajinga pano kemukote kechi yewafunjishe Ngayusa bukinene, bukote, kukoma mubwina Kilishitu nebutemwe bwabunsemi bwalengejile Yoano kuba’mba amonenga uno nsongwalume kwikala paboba baana banji bakumupashi.
Bukine Nempopwelo Yabwina Kilishitu
3. Mamboka bena Kilishitu batanshi kyobapwijilanga pamo kabiji bafundangapoka?
3 Bena Kilishitu batanshi bapwilanga pamo mumazubo nakufunda bukine. (Loma 16:3-5) Mukuba kino momo bekoseshejilenga nekwitundaika bene nabene kwitemwa nekuba mingilo yawama. (Bahebelu 10:24, 25) Pakupitapo kimye, pamambo aboba betongolanga’mba twibena Kilishitu, Tertullian (c.155–panyuma ya 220 C.E.) wanembele’mba: “Twapwilanga pamo nakutanga mabuku a Lesa. . . Bino byambo byazhila byotwatanganga byakomeshanga lwitabilo lwetu, nekukosesha luketekelo lwetu. Motwayukilanga nebintu byotwaitabilamo umvwe byakine.”—Apology, chapter 39.
4. Kwimba kwingila ñanyi mwingilo pakupwila kwabwina Kilishitu?
4 Kabiji kyamweka nobe bena Kilishitu batanshi pakupwila pamo baimbanga nenyimbo. (Efisesa 5:19; Kolose 3:16) Polofesa Henry Chadwick wanembele’mba, kajimbulushi umo aye Celsus wamu kitota-myaka kyabubiji wataine nyimbo yakimenge yobaimbanga bena Kilishitu amba “yawamine bingi kyakuba kyamukola nekumuchima.” Kabiji Chadwick wanungilepo kwamba’mba: “Clement waku Alexandria yemunembeshi mutanshi wabwina Kilishitu waambile pamutundu wanyimbo yobafwainwa kwimbanga bena Kilishitu. Waambile kuba’mba kechi yafwainwa kwikala nabiji nyimbo yamazha abindankanya muchimane. (The Early Church, mapeja 274-5) Byonka byokyamweka byaimbanga bena Kilishitu batanshi umvwe bapwila pamo, ne Bakamonyi bakwa Yehoba nabo bemba nyimbo yafuma mu Binembelo namawi asansuka akutota Lesa nekutumbijika Bufumu bwanji.
5. (a) Lutangijilo lwakumupashi lwapanyiwanga byepi mubipwilo byabena Kilishitu batanshi? (b) Bena Kilishitu bakine baingijisha byepi byambo byakwa Yesu byanembwa mu Mateo 23:8, 9?
5 Mubipwilo bitanshi byabwina Kilishitu, bakulumpe mukipwilo bafunjishanga bukine, kabiji bankwasho nabo bakwashanga bakwabo bamulwitabilo mumashinda avula bingi. (Filipai 1:1) Jibumba jitangijila jaketekejile mu Byambo bya Lesa nemupashi wazhila jatangijilanga kumupashi. (Byubilo 15:6, 23-31) Kechi beitanga namazhina amushingi abupopweshine, mambo Yesu wakambizhe baana banji babwanga’mba: “Kechi mutelwe’mba Labi ne: mambo mufunjishi wenu umotu, ne anweba bonse mwi balongo ne balongo. Kabiji kechi mutele umo wa pano panshi amba, Tata, ne: mambo Shenu umotu, yenka uji mwiulu.” (Mateo 23:8, 9) Mubibye byonse nemumbajitu ikwabo byonka byajinga bena Kilishitu batanshi, byobiji ne Bakamonyi bakwa Yehoba.
Kumanyikwa Namambo Akusapwila Bukine
6, 7. Nangwa kyakuba bataya mbila yamambo amutende, bena Kilishitu bakine beboba byepi?
6 Nangwa kyakuba basapwilanga byambo bya Bufumu byamutende, bena Kilishitu batanshi bebamanyikilenga byonka byobamanyikile ne Yesu. (Yoano 15:20; 17:14) Munembeshi wampito aye John L. von Mosheim watelele bena Kilishitu batanshi amba “jibumba jabantu bamutende babulanga kuvulañanya mutende wakyalo.” Dr. Mosheim waambile’mba: “Bena Loma bazhingijilanga bena Kilishitu namambo akuba mpopwelo yabo yapeleleko, kechi yajinga nabiji yabantu bakwabo bapopwelanga bisho byakishakulu byabantu bangine.” Kabiji wanungilepo kwamba’mba: “Kechi bapananga bitapishone, kabiji kechi bajinga namazubo azhila, bimpashañano, bañanga, netubungwe twabupopweshine; kino kyokyalengelanga bantu babujile kwibayuka kutendeka kwibanenauna mambo balangulukilenga’mba kafwako bupopweshi bwabula bino bintune. Mujino jishinda bena Kilishitu bebamonanga’mba bakana’mba Lesa ufwako; kabiji mizhilo yabena Loma yaambanga’mba aba bakana’mba Lesa kafwako kebantu bobamonanga’mba bakatazha bantu.”
7 Bañanga, basendwe nebantutu bakwabo bajiilanga mukulenga bankishi bapwizhizhe bantu nekwibabukila bena Kilishitu babulanga kupopwela bankishi. (Byubilo 19:23-40; 1 Kolinda 10:14) Tertullian wanembele’mba: “Bano bantu baketekejile’mba bena Kilishitu bobalengela Ntanda kumona byamalwa bibena kwiya pabantu nekwibaletela mashamo. Umvwe kwaikala muyulo, nangwa mukola wa Nile wabula kwikala namema avula akutekezha bijimwa, umvwe mvula wabula kunoka nangwa kwaikala kitentanshi, umvwe kwaikala kipowe kyanzala, nangwa kwaikala mwalo, baambanga’mba bena Kilishitu bebataye mumabokwe mambo bobalengela bino bintu kubiwa.” Bena Kilishitu bakine ‘belama ku bankishi,’ nangwa kyakuba bebamanyika—1 Yoano 5:21.
Bukine Nebivuluko Byabupopweshi
8. Nga mamboka aba benda mubukine kyobabujila kusekelela Kiminshiminshi?
8 Aba benda mubukine bachina kuvuluka bintu byakanyiwa mubinembelo mambo ‘kyeya ne mfishi kechi byumvwañana pamo’ ne. (2 Kolinda 6:14-18) Kyakumwenako kechi basekelela Kiminshiminshi, kyubiwa pa December 25 ne. Buku wa The World Book Encyclopedia waamba’mba; “Kafwako nangwa umo wayuka jine juba jasemekelwe Kilishitu ne.” Kabiji buku wa The Encyclopedia Americana (1956 Edition) waamba’mba: “Bisela byavula byakusekelela Kiminshiminshi byafumine kukijiilo kyabena Loma kya Saturnalia kyobaubanga mukachi ka December.” Buku wa M’Clintock and Strong’s Cyclopædia naye waamba’mba: “Kusekelela Kiminshiminshi kechi mukambizho wa Lesa ne, kabiji kechi kitanwapo nangwa mu L[ulayañano] L[upya] ne.” Kabiji Buku wa Daily Life in the Time of Jesus waamba’mba: “Mukimye kyamashika, matanga . . . beashinkilanga mubipaka; kukino kishinka kokotumwena kuba’mba nanchi juba ja Kiminshiminshi jobasekelela kimye kyamayoo kechi jakinene, mambo, Mambo awama aamba’mba bakafunga bajinga mungye.”—Luka 2:8-11.
9. Mamboka bakalume ba Yehoba bakukala neba ano moba kyobabujila kuvuluka Ishita?
9 Ishita beitongola’mba jojuba jalusanguko lwa Kilishitu, pano bino mabuku amo aketekelwa amba’mba Ishita nebisela byayo yafumine kubupopweshi bwabubela. Buku wa The Westminster Dictionary of the Bible waamba’mba: Ishita kyajinga “kijiilo kyakunemeka lesa wamukazhi aye Teutonic lesa wakyeya utelwa mumulaka wa Anglo-Saxon amba Eastre,” nangwa’mba Eostre. Kabiji buku wa Encyclopædia Britannica (11th Edition) waamba’mba: “Kafwako pokyanembwa mu Lulayañano Lupya amba twafwainwa kuvulukanga kijiilo kya Ishita ne.” Bena Kilishitu batanshi kechi bavulukanga Ishita ne, kabiji nebantu ba Yehoba lelo jino kechi beivulukane.
10. Ñanyi kivuluko Yesu kyoatendekeshe kabiji bañanyi bekivuluka bulongo?
10 Yesu kechi wakambizhepo baana banji babwanga kuvuluka kusemwa kwanji nangwa lusanguko lwanjine, watendekeshetu Kivuluko kyakuvuluka lufu lwanji lwakitapisho. (Loma 5:8) Kino kyokyubilotu kimo kyoakambizhe baana banji babwanga kuvuluka. (Luka 22:19, 20) Kabiji kino kyubilo kyapa mwaka pamwaka kitelwa nejikwabo amba Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga, kibena kuvulukwa nebuji lelo na Bakamonyi bakwa Yehoba.—1 Kolinda 11:20-26.
Bukine Bwasapwilwa Monse Mwaya Ntanda
11, 12. Aba benda mubukine bakwasha byepi mwingilo wabo wakusapwila?
11 Aba bayuka bukine bekimona’mba jishuko jikatampe bingi kwingijisha kimye kyabo, ngovu yabo nebintu bikwabo mumwingilo wakusapwila mambo awama. (Mako 13:10) Mwingilo wakusapwila waingilanga bena Kilishitu batanshi wakwashiwanga nabyabupe byakwitemenwa. (2 Kolinda 8:12; 9:7) Tertullian wanembele’mba: “Nangwa kyakuba kwajinga kilambwilo kyakubikamo mali, mali ajingamo kechi ajinga akulipilisha bantu pakutwela uba nobe bupopweshi bwajinga busulune. Muntu yense pañondo pañondo nangwa pakimye kyoakebelamo aye mwine waletanga mali acheche kabiji kino kyaubiwanga mukukeba kwanji mwine; mambo kafwako yebakanjikizhangane; bwajinga bupe bwakwitemenwa.”—Apology, chapter 39.
12 Mwingilo wa Bakamonyi bakwa Yehoba wakusapwila mwaya ntanda yonse naye ukwashiwa nabyabupe bwakwitemenwa. Kechi Bakamonyitu bonkane, bino nebantu baji nalusekelo lwakukeba kufunda bukine nabo bekimona’mba jishuko kupanapo kajali kakukwasha uno mwingilo. Byonka byaubanga bena Kilishitu batanshi muluno lubaji ne Bakamonyi bakwa Yehoba byoboba.
Bukine Nebyubilo Byamuntu
13. Pamambo abyubilo byabo, ñanyi lujimuno lwakwa Petelo lobomvwina Bakamonyi bakwa Yehoba?
13 Byobaendanga mubukine, bena Kilishitu batanshi baumvwijile lujimuno lwamutumwa Petelo amba: “Bwikalo bwenu bwikale bafwainwatu mu Bagentila; amba, nangwa bemunena bibi nobe mwi babi, bakamone mingilo yenu yawama ne kumutumbijika Lesa mu juba jo akebapempula.” (1 Petelo 2:12) Bakamonyi bakwa Yehoba nabo bomvwina bino byambo.
14. Bena Kilishitu bamona byepi byakisangajimbwe byatama?
14 Nangwa kyakuba bamo basendukile mulwitabilo, bena Kilishitu kechi betumpile mubyubilo binchane. Polofesa wabantangi babupopweshi aye W. D. Killen wanembele’mba: “Mukitota-myaka kyabubiji nekyabusatu mutaunyi yense mukatampe, bantu bapwilanga bingi mumazubo akukailamo bisela; kabiji nangwa kyakuba bankaizhi bakayanga bino bisela bayukanyikilwe nabyubilo byatama, bisela bibindankanya muchima byobamweshanga byobyubilo byaubanga bavula byajingako pakyokya kimye. . . . Bino byubilo bena Kilishitu bakine bonse bebimonanga’mba byabunya. . . . Namambo alwitabilo lwampopwelo yabo, bashikilwe byubilo byabunya byakupopwela balesa babalume nebabakazhi babubela .” (The Ancient Church, mapeja 318-19) Nebaana babwanga bakine bakwa Yesu lelo jino nabo bachinuzhuka byubilo byabunya nebyakisangajimbwe byatama.—Efisesa 5:3-5.
Bukine ne “Bakulumpe Balama Kyalo”
15, 16. “Bakulumpe balama kyalo” bobañanyi, kabiji bamonwa byepi kuboba benda mubukine?
15 Bamfumu babena Loma balangulukijilenga bena Kilishitu batanshi mungi, nangwa kyakuba bajinga nabyubilo byawama. Munembeshi wampito aye E. G. Hardy washimuna’mba bebatalanga “bibi mambo amukoyo wabo wakwikala nabyubilo byawama.” Makalata obenembelanga ba Ndamakyalo Pliny the Younger wamu Bithynia ne Mfumu Trajan amwesheshenga’mba bamfumu kechi bayukile bulongo bena Kilishitu bakine byobajingane. Nga bena Kilishitu bamona byepi Kafulumende?
16 Byonka byajinga baana babwanga batanshi bakwa Yesu, Bakamonyi bakwa Yehoba nabo banekenena “bakulumpe balama kyalo” bamukafulumende mubintu bimo. (Loma 13:1-7) Bino umvwe paikala kwilwisha pakachi kabikeba bantu nekyaswa muchima wa Lesa, bakana’mba: “Twafwainwa kukokela Lesa kukila bantu.” (Byubilo 5:29) Buku wa After Jesus—The Triumph of Christianity waamba’mba: “Nangwa kyakuba bena Kilishitu kechi bapopwelanga bamfumu ne, kechi bajinga nakisonso kyabunsatukine, kabiji nangwa kyakuba bupopweshi bwabo bwapuseneko nabwabakwabo nekwibushikwa kubantu bapopwelanga bankishi, kechi basatukijilepo bamfumu ne.”
17. (a) Ñanyi Bufumu bena Kilishitu batanshi bobatwalanga palutwe? (b) Baana babwanga bakine bakwa Kilishitu baingijisha byepi byambo biji mu Isaya 2:4 mubwikalo bwabo?
17 Mwingilo wabena Kilishitu batanshi wajinga wakutwala palutwe Bufumu bwa Lesa, byonka bashakulu ba Abalahama, Izaka, ne Yakoba byobajinga nalwitabilo muyewa ‘muzhi walaiwe watungilwe na Lesa.’ (Bahebelu 11:8-10) Byonka byajinga Nkambo yabo, baana babwanga bakwa Kilishitu kechi bajinga “ba panopantanda ne.” (Yoano 17:14-16) Kabiji pamambo amakondo nelutobo, abo bajinga bamutende uba nobe ‘babunjile mapoko abo ne kwialula ke bya kujimako.’ (Isaya 2:4) Byoamwene kwipasha kujipo, mufunjishi wapasukulu mukatampe aye Geoffrey F. Nuttall wafunjishanga byampito yamachechi waambilepo’mba: “Bena Kilishitu batanshi kechi balwanga nkondone, ne Bakamonyi bakwa Yehoba nabo kechi balwane kabiji kino kishinka kitushupa bingi kuba’mba twitabe kyobakaina.”
18. Mamboka bakulumpe balama kyalo kyobafwainwa kubula kwakaminwa Bakamonyi bakwa Yehoba?
18 Byobanekenenanga “bakulumpe balama kyalo” bino sababula kwitumpa mubyabumulwila ntanda, bena Kilishitu batanshi kechi basatukilanga bakulumpe balamanga kyalone, kabiji ne Bakamonyi bakwa Yehoba nabo kechi basatukila bakulumpene. Munembeshi wapepala wabyambo ku North America wanembele’mba: “Umvwe muntu wauba mukeyu’mba Bakamonyi bakwa Yehoba basatukila kafulumende, abya wibashikwatu. Abo kechi bansatukine, kebantu bamo batemwa bingi mutende, byafwainwa kwikala bapopweshi.” Bakulumpe balama kyalo bayuka bulongo Bakamonyi bakwa Yehoba byobaji kechi bebakamwane.
19. Pamambo amisonko, kika kyakonsha kwambiwa pamambo abena Kilishitu batanshi ne Bakamonyi bakwa Yehoba?
19 Jishinda jimo bena Kilishitu batanshi mobamwesheshanga mushingi wakunekenena “bakulumpe balama kyalo” jajinga jakupana misonko. Pakunembela Mfumu wabena Loma aye Antoninus Pius (138-161 C.E.), Justin Martyr waambile’mba: “Bena Kilishitu bapaine misonko yavula bingi kukila bantu bonse, mambo kechi kyajinga kyakwibakanjikizhane.” (First Apology, chapter 17) Kabiji Tertullian wabujile bakulumpe balama kyalo babena Loma amba basonkeshi “bafwainwa kusanchila bena Kilishitu” pakupana kwamisonko namuchima umo. (Apology, chapter 42) Bena Kilishitu bamwenejilemo mu Pax Romana nangwa’mba mu Mutende wabena Loma, nemizhilo yabo nekwendesha bintu bulongo, mikwakwa yawama, nekwenda bulongo pamema mumato. Byobayukile bintu byobafwainwa kubila bantu, baumvwijile byambo byakwa Yesu byakuba’mba: “Lubulai kwa Kesala bintu bya kwa Kesala, kabiji kwa Lesa bintu bya kwa Lesa.” (Mako 12:17) Bantu ba Yehoba lelo jino balondela uno mukambizho kabiji batakaikwa bingi namambo akwikala bakishinka mukupana misonko.—Bahebelu 13:18.
Bukine Bukwatankanya Pamo
20, 21. Pamambo abwanabwankazhi bwamutende, kyajinga byepi kubena Kilishitu batanshi nebakalume ba Yehoba baano moba?
20 Mambo akuba baendanga mubukine, bena Kilishitu batanshi bakwatankene pamo mumutende mubwanabwankazhi, byonka Bakamonyi bakwa Yehoba byobaji lelo. (Byubilo 10:34, 35) Nkalata yanembelwe mupepala wabyambo wa The Moscow Times yaambile’mba: “[Bakamonyi bakwa Yehoba] bayukanyikwa’mba bantu bamutende, bawama kabiji bakimote bapela bingi kukwatankana nabo, kechi bakatazha bantu bangine kabiji kimye kyonse bakeba mutende nabakwabo. . . Kafwamo mwiabo utambula mazhika kanwane, kafwamo bitomi, nangwa beibijisha namichi ipendañanane. Mambo balondela mizhilo ya Baibolo mubyonse byoboba nemu byobamba. Umvwe bantu bonse panopantanda baesekanga kwikala monka mwaambila Baibolo byonka byuba Bakamonyi bakwa Yehoba, ino ntanda yetu yabantu bashinta inge kechi byobyo ijine.”
21 Buku wa Encyclopedia of Early Christianity waamba’mba: “Bantu bamukipwilo kitanshi baikalangatu pamo mubwanabwankazhi, kintu kyabulanga kumwekapo kala mambo Bayudea ne Bagentila bajinga balwanyi namulwanyi.” Bakamonyi bakwa Yehoba nabo kebanabankazhi batemwa mutende mwaya ntanda yonse—kine bantu bakwatankana pamo. (Efisesa 2:11-18; 1 Petelo 5:9; 2 Petelo 3:13) Mukulumpe wabamalonda mu Kibanza Kyabisela mumuzhi wa Pretoria mu South Africa byoamwene Bakamonyi bamitundu yonse bakonkena mukino kibanza mumutende byobaishile kukupwila kwankambi, waambile’mba: “Bonse bajinga namushingi, bantu baambañenenga bulongo bene nabene, kabiji byubilo byobamwesheshe pamoba achechetu—byamwesheshe byubilo byawama byabantu benu, bekala pamo nobe kisemi kimo kyasangalala.”
Kutokwa Namambo Akufunjisha Bukine
22. Kika kibena kumweka bena Kilishitu byobabena kuyukanyikisha bukine?
22 Kupichila mubyubilo nemwingilo wabo wabusapwishi, Paulo nebena Kilishitu bakwabo ‘bamwekeshenga bukine.’ (2 Kolinda 4:2) Nanchi kechi mwaswa kuba’mba Bakamonyi bakwa Yehoba byobyo babena kuba kabiji babena kufunjisha bantu bonse bukine nenyi? Bantu mwaya ntanda yonse babena kutambwila bupopweshi bwakine kabiji babena kukungulukila ku ‘mutumba paji nzubo ya Yehoba’ mubibelengelo bibena kuya nakubailakotu kikupu. (Isaya 2:2, 3) Pamwaka pamwaka, bavula babatizwa mukumwesha kwipana kwabo kwi Yehoba, kabiji kino kilengela bipwilo byavula byakatataka kulengwa.
23. Mwibamona byepi aba babena kufunjisha mikoka yabantu bonse bukine?
23 Nangwa kyakuba bafuma mubwikalo bwapusana-pusana, bantu ba Yehoba bakwatankana mubupopweshi bwakine. Butemwe bobamwesha bwibayukanyikisha’mba kine, baana babwanga bakwa Yesu. (Yoano 13:35) Abya kamwimwena’mba ‘Lesa uji mukachi kabo’ nenyi? (1 Kolinda 14:25) Nanchi mubena kutundaika boba babena kufunjisha bantu bonse bukinenyi? Umvwe mubena kuba kino, mwakonsha kutwajijila nakusanchila bukine nekwikala najishuko jakwenda monka myaka nemyaka.
Musakukumbula’mbaka?
• Mujishinda jampopwelo, Bakamonyi bakwa Yehoba baji byepi pamo byonka byajinga bena Kilishitu batanshi?
• Ñanyi Kivuluko kyabupopweshi kyobavuluka aba benda mubukine?
• “Bakulumpe balama kyalo” bobañanyi, kabiji bena Kilishitu bebamona byepi?
• Bukine bukwatankanya byepi bantu pamo?
[Bipikichala pa peja 19]
Yesu wakambizhe baana banji babwanga amba Bakavulukenga lufu lwanji lwakitapisho