Nsanta Bingi pa Kwingijila Yehoba Nangwatu Kimye Kyo Mpita mu Meseko
Byashimikizha ba Maatje de JOnge-van den Heuvel
NJI na myaka ya kusemwa 98. Pa myaka 70 yo naingijila Yehoba na lusekelo napitapo kala ne mu meseko. Kimye kyo kwajinga Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse bantwajile ku kampu wa lumanamo, ko nakalefwilwe kyatama bingi kya kuba nafuukulapo ne kuba kintu kyandengejile kwilangulusha panyuma. Myaka yalondejilepo napichile mu lweseko lukwabo lwatama bingi. Nangwa byonkabyo, namusanchila bingi Yehoba pa kwikala na jishuko ja kumwingijila nangwatu kimye kyo mpita mu meseko.
Bwikalo bwami bwapimpwilwe mu October 1940. Naikalanga mu Hilversum taunyi waikela ku kabeta ka ku bulenge musela palepa makilomita 24 kufuma ku taunyi mukatampe wa Amsterdam mu Netherlands. Kino kyalo kyatangijilwanga na bukalama bwa ba Nazi. Pa kyokya kimye saka twisongola kala na bamwatawami bandamine bingi bulongo ba Jaap de Jonge kabiji saka papita ne myaka itanu kufuma po twisongwejile, kabiji twajinga ne na mwana wamukazhi wa myaka isatu wa jizhina ja Willy. Twaikele ku bwipi na kisemi kiyanji, kyakabakananga pa kuba amba bajiishe baana batanu na basatu. Pano bino kino kisemi kyasunganga ne nsongwalume. Nalangulukile amba ‘mambo ka o bebikilapo ne kisendwa kikwabo?’ Byo nebatwajijile kajo, bambujile amba uno nsongwalume wajinga painiya. Uno yenka painiya ye wambujile pa mambo a Bufumu bwa Lesa ne mapesho o bukaleta. Bino byambo byo amfunjishe byamfikile bingi pa muchima, kabiji kino kyandengejile kufikenatu kuswa bukine. Mu yenkawa mwaka, nepaine kwi Yehoba ne kubatizhiwa. Byo papichile mwaka umo kufuma po nabatizhiwe, bamwatawami nabo bafunjile bukine.
Nangwa kya kuba nayukilekotu bicheche pa mambo a Baibolo, nayukile kuba amba byo naikele Kamonyi, naikele wa mu jibumba jo bakainye kusapwila. Kabiji nayukile ne kuba amba Bakamonyi bavula bebakashile mukaleya na mambo a kusapwila mambo a Bufumu. Nangwa byonkabyo natendekele kusapwila ku nzubo ku nzubo, kabiji twipaine kutambwilanga bapainiya ne bakalama benda. Kabiji mu nzubo yetu mo mwafikilanga ne mabuku alumbulula Baibolo, aletanga balongo ne banyenga bafumanga ku Amsterdam. Ano mabuku beasendelanga pa makinga o bazhikangapo matente. Aba baletanga mabuku bajinga bingi na butemwe ne kuchinchika. Babikilenga bumi bwabo mu kizumba na mambotu a kutemwa balongo babo ba ku mupashi.—1 Yoa. 3:16.
“Mama, Musakubwela Katataka Nyi?”
Byo papichile bañondo batanu na umo panyuma ya lubatizhilo lwami, bakapokola basatu baishile pa nzubo yetu. Batwelele mu nzubo ne kupalanguzha monse. Nangwa kya kuba mu kakibamba motwalaminanga bivwalo kechi batainemo mabuku alumbulula Baibolo ne, pano bino bataine mabuku o twafiile munshi ya mwanya. Ponkapotu bankambizhe kwibalondela ku ofweshi wa bakapokola ku Hilversum. Byo namukumbachile mwanami wamukazhi Willy ne kumushajikapo, wanshikishe amba, “Mama, musakubwela katataka nyi?” Naambile amba, “Ee mwanami nsakubwela katataka.” Nangwa byonkabyo, papichile bañondo 18 bo napichilenga mu makatazho pa kuba amba mbwele na kumonañana na mwanami jibiji.
Kapokola umo wantwajile ku Amsterdam na shitima na kuntebawizha. Aba bantu bantebawizhizhenga bakebele amba nebabule balongo basatu ba ku Hilversum bajinga Bakamonyi ba kwa Yehoba. Naambile amba: “Pa bano bonse nayukapotu umo. Yenka wituletela mukaka.” Kabiji nanungilepo amba, “mu mwipuzhe mwine inge Kamonyi wa kwa Yehoba.” Byo nakaine kwambapo kiji kyonse, banzhangwile lupi pa meso kabiji ne kumbika mu kaleya pa bañondo babiji. Bamwatawami byo bayukile ko najinga, bandetejile bivwalo ne kajo. Kepo mu August 1941, bantwajile ku Ravensbrück kwajinga kaleya kakatampe kwaubiwanga byubilo byatama ko balaminanga banabakazhi, kaikejile palepa makilomita 80 na ku kabeta ka ku buyeke bwa Berlin, ku Germany.
“Kosai Bakwetu”
Kimyetu kyo twafikile, betwambijile amba pa kuba’mba tukabwele ku mazubo etu, twafwainwe kufwachika kipepala kya kumwesha amba twakaine bintu byo twaitabijilemo. Pano bino, amiwa kechi nafwachikileko ne. Napaineko bipe byami ne kushalatu mulekese mu kibamba kya kowelamo, mo nataine banyenga bafumine ku kyalo kya Netherlands. Betupele bivwalo byo basonejilepo kakisapi kachiluluka kaji na makonka asatu, muchiba, nkomoki ne mujisho. Juba jitanshi betulamijile mu bishimikwa bya mu makampu byo balaminangamo bakaili pa ka kimye kacheche. Na mambo a kuba kyo kyajinga kimye kitanshi, ne jikuwilemo jibingo. Byo najijilenga neshikishe amba, “Kana kika kisakummwekela? Nkekalamo moba anga?” Kwambatu kine, pa kyokya kimye kechi najinga na bulunda bwakosa ne Yehoba ne mambo po po nafunjiletu bukine. Pano bino kwajinga bintu byavula bya kufunda. Juba jalondejilepo byo betwichilenga mazhina, nyenga mwina Dutch wafwainwa wamwene kuba amba najinga na bulanda. Waambile amba: “Kosai bakwetu, kosai! Kafwako kyatama kisakwitumwekela ne.”
Panyuma ya kwitwita mazhina, betutwajile mu bishimikwa bikwabo bya mu kampu ko betutambwijile bingi bulongo ku banyenga bena Kilishitu bavula bafumine ku Germany ne ku Netherlands. Mu kampu umo, mwajinga banyenga bamo bena German baikelemo kukila pa mwaka umo. Bano banyenga bankoseshe bingi. Kabiji natemenwe bingi pa kumona amba mu bishimikwa mo babikile banyenga yetu mwajinga bingi butooto kukila mu bishimikwa bikwabo bya mu kampu. Kabiji kechi mwajinga bwivi, mafingo, nangwa bulwi ne. Kupusanako na lumanamo lo twapichilengamo mu kampu, bishimikwa mo twajinga byajinga nobe jikuji jazhokolokwa na mpunzha iji na biko.
Bwikalo bwa pa Juba pa Juba mu Kampu
Byo twaikelenga mu kampu betwingijishenga bingi kabiji twajilengatu tukajo twakwimyanga. Twabukanga 5 koloko wa lukelo na kwitwita mazhina. Baota betwimikanga pangye jiola jimo kikale kuji mvula nangwa mute. Kimye kya 5 koloko wa mabanga panyuma ya kwingila mingilo yakosa juba jonse, betwitanga jibiji mazhina. Twatomanga masuku ne kuja shinkwa kepo twayanga na kulaala, saka twakokatu zubulu.
Moba onse kufumyakotu pa Mulungu, bampele mwingilo wa kunowa wichi na kikwakwa mu majimi, kupoya bimbo ne kuwamisha kipaka kya bankumba. Nangwa kya kuba uno mwingilo wakosele kabiji wajinga wa biko, namwingilanga moba onse mambo nakijinga mwanyike ne na bulume. Pa kwingila twaimbanga nyimbo yaimena pa Baibolo, ino nyimbo yankoseshanga bingi. Pano bino natonganga bingi kumonañana na bamwatawami ne mwanami.
Betupangatu tukajo tuchuchu, pano bino atweba banyenga bonse twashangapo tubibese twa shinkwa twa kuja pa Mulungu kimye kyo twaikalanga pamo na kwisamba byambo bya mu Baibolo. Kechi twajingapo na mabuku alumbulula Baibolo ne, bino natelekanga ku banyenga bakikulumpe bena German bajinga bakishinka kimye kyo besambanga byambo bya ku mupashi. Twaikalanga ne na Kivuluko kya lufu lwa kwa Kilishitu.
Bulanda, Kwilangulusha ne Lutundaiko
Bimye bimo betukambizhanga kwingila mwingilo watundaikanga nkondo yalwanga ba Nazi. Na mambo a kubula kwivwanga mu bya bumulwila ntanda, banyenga bonse bakaine kwingila yewa mwingilo, kabiji ne amiwa nakainetu nsala nsala kwingila byonka byo bakaine. Na mambo a bino, betutaine kajo pa moba amo ne kwitwimika kimye kyabaya bingi. Juba jimo mu kimye kya mashika, betushinkijile mu kibamba mwabujilepotu ne ka kyeselela pa moba 40.
Byo twajinga Bakamonyi ba kwa Yehoba, javula betwambilanga amba pa kuba’mba baketukasulule ne kubwela ku mazubo etu, twafwainwe kufwachika kipepala kya kumwesha amba twakaine bintu byo twaitabijilemo. Panyuma ya kwikala ku Ravensbrück kukila pa mwaka umo, nalefwilwe bingi. Nakebeshe bingi kumonañana na bamwatawami ne mwanami wa mukazhi kya kuba nayile ne na kumonañana na baota, ne kwibepuzha kumpa pepala po banembele byambo bya kuba amba kechi nkekalapo jibiji Ufunda Baibolo ne, kabiji nafwachikileko ku kino kipepala.
Banyenga byo baumvwine kintu kyo naubile, bamo batendekele kunchinuzhuka. Nangwa byonkabyo, banyenga babiji bakikulumpe ba Hedwig ne ba Gertrud bena German baishile ne kuñambila amba bantemwa kabiji bakatwajijila kuntemwa. Byo naingijilenga nabo mu kipaka kya bankumba, bandumbulwijile bulongo buneme buji mu kutwajijila kulama bukishinka kwi Yehoba ne byo tumwesha butemwe bwetu pe aye kupichila mu kubula kusankilapo lwitabilo lwetu. Muchima wabo wa bunsemi ne kifyele kyabo byamfikile bingi pa muchima.a Nayukile amba kechi naubile kyawama ne, kabiji nakebelenga kuba amba batabaule kyokya kipepala kyo nafwachikile. Juba jimo mabanga, nabujileko nyenga umo pa uno mulanguluko wa kufuchisha yewa pepala ye nafwachikile. Mukulumpe wa pa kampu kyamweka waumvwine byo twisambilenga, mambo onkaa mabanga bamfumishe mu kampu ne kunkanjizha mu shitima wabwelelenga ku Netherlands. Mwanamukazhi umo witusopelenga ye nakonsha kuvuluka kilungi ne luno, wañambijile amba: “Ne luno ukiji Ufunda Baibolo (Bibelforscher), kabiji ukatwajijila byonkabyo.” Nakumbwile amba: “Ee, nkatwajijila umvwe kyo kyaswa muchima wa Yehoba.” Pano bino nakilangulukilenga amba ‘nakonsha kubila mwepi pa kuba amba mfuchishe kipepala kyo nafwachikile?’
Byambo bimo byajinga pa kyokya kipepala kya kufwachikapo byajinga bya kuba amba: “Nalaya kuba amba kechi nkatundaikapo jibiji mwingilo wa jibumba ja ba International Bible Students Society ne.” Nayukile bya kuba! Mu January 1943, panyuma ya kufika ku nzubo, natendekele jibiji kwingila mwingilo wa kusapwila. Pano bino inge kya kuba bantaine jikwabo ba Nazi na kusapwila pa Bufumu bwa Lesa, bakonsheshe kumanyika bingi.
Pa kumwesha jikwabo kwi Yehoba kufuma panshi ya muchima kuba amba nakebeshe kwikala kalume wanji wakishinka, amiwa ne bamwatawami twipaine jibiji kutambwila boba baletanga mabuku ne bakalama benda. Najinga bingi na lusekelo pa kwikala na jishuko ja kumwesha butemwe bwami pe Yehoba ne bantu banji!
Kintu Kituletejile Bulanda Bukatampe
Byo papichile bañondo bacheche nkondo saka ikyangye kupwa, amiwa ne bamwatawami twapichile mu kintu kituletejile bulanda bukatampe bingi. Mu October 1944, mwanetu wamukazhi wakolelwe bingi. Willy wajinga na kikola kitelwa amba diphtheria, kilengela mashika ne mpemeno kushupa. Kino kikola kyabaijileko, kabiji byo papichiletu moba asatu wafwile. Wajingatu na myaka ya kusemwa itanu na ibiji.
Kufwisha mwanetu umotu ye twajinga nanji, kwituletejile bingi bulanda. Kashika meseko o napichilemo byo najinga ku Ravensbrück kechi aesakene na bulanda bo twajinga nabo kimye kyo twafwishishe mwanetu ne. Nangwa byonkabyo, aa moba o twajinga na bulanda, bitutekeneshanga kimye kyonse ke byambo biji pa Salamo 16:8 bya kuba amba: “Namubika Yehoba ku meso ami moba onse; Kabiji byo aikala ku kilujo kyami, kechi nkatenkene ne.” Amiwa ne bamwatawami twaketekejile bingi mu mulaye wa Yehoba wa kuba amba kukekala lusanguko. Twatwajijile kwikala mu bukine ne kwikala na kizaku kya kusapwila mambo awama. Bamwatawami batwajijile kunkwasha kya kine kwingijila Yehoba na lusekelo kufikatu ne kimye kyo bafwile mu 1969.
Mapesho ne Lusekelo
Pa myaka yavula yapitapo, kintu kimo kindetela lusekelo kimye kyonse ke kupwanañena pamo na bamwingilo ba kimye kyonse. Byonkatu byo twaubanga kimye kyo kwajinga nkondo, bakalama benda ne bakazhi babo batwajijile kufikila pa nzubo yetu kimye kyo bafwakeshanga kipwilo kyetu. Bamulume ne mukazhi bajinga mu mwingilo wa kufwakesha bipwilo, ba Maarten ne ba Nel Kaptein twaikelepo nabo pa nzubo yetu pa myaka 13. Ba Nel byo bakolelwe kikola kikatampe, nebasungile pa nzubo yetu pa bañondo basatu kufikatu ne kimye kyo bafwile. Kupwanañana nabo pamo ne na balongo ne banyenga mu kipwilo kwankwasha kwiyowa paladisa wa ku mupashi ye tujimo ne lelo jino.
Kintu kikwabo kyaubiwe mu bumi bwami ke kyokya kyamwekele mu 1995 —kimye kyo bangichile kuya na kumonañana jibiji na balongo ne banyenga ne kusangalela pamo mu Ravensbrück. Ko nasambakene banyenga bo najinga nabo mu kampu kabiji bo nabujile kumonañanapo nabo myaka kukila pa 50 yapichilepo. Kechi nkalubamo juba jo twasambakene ne, mambo twajinga na jishuko jawama bingi ja kwitundaika kutengela juba jikeya jo tukamonañana na balongo betu bakasangulwa.
Mutumwa Paulo waambile mu Loma 15:4 kuba amba: “Monka mu butekanye ne mu bukwasho bwa Binembelo twikale na luketekelo.” Namusanchila bingi Yehoba pa kumpa luno luketekelo lundengela kumwingijila na lusekelo nangwatu kimye kyo mpita mu meseko.
[Tubyambo twa mushi]
a Pa kyokya kimye, saka kya kishupa kwisamba na ba ku maofweshi akatampe a Bakamonyi, balongo bapwishanga makatazho alamachile bumulwila ntanda kwesakana na papelejile bulume bwabo. Kino kyo kyalengejile banyenga mu kampu kubilanga bintu mu mashinda apusana pusana.
[Kipikichala pa peja 10]
Najinga na ba Jaap, mu 1930
[Kipikichala pa peja 10]
Mwanetu wamukazhi Willy, na myaka ya kusemwa itanu na ibiji
[Kipikichala pa peja12]
Mu 1995, natemenwe bingi pa kumonañana jibiji na balongo ne banyenga ne kusangalela pamo. Amiwa nji kulutwe, yami wa bubiji kufuma ku kipiko