BUTALA BWA MABUKU BWA PA INTANETI
Kyamba kya Usopa
BUTALA BWA PA INTANETI
Kikaonde
Pa kukebela
  • Bisopelo
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • KUPWILA
  • g16 Na. 2 pp. 3-7
  • Nanchi Baibolo Buku Wawamatu Nyi?

Vidyo ufwamo.

Yakana kushinkuka.

  • Nanchi Baibolo Buku Wawamatu Nyi?
  • Labainga!—2016
  • Tumitwe tucheche
  • Byambo Bipashako
  • Baibolo Witufunjisha Kuyuka Lesa ne Kwikala na Byubilo Byawama
  • Baibolo Walumbulula Byatendekele Buyanji ne Malwañano
  • Baibolo Witupa Luketekelo
  • Baibolo Witukwasha Kuyuka Kyawama ne Kyatama
    Kyamba kya Usopa Kibena Kubijika Bufumu Bwa Yehoba (Kya bena kengi)—2024
  • Buku Usolola Kuyuka Lesa
    Kuyuka Kutangijila ku Bumi Bwa Myaka
  • Nanchi Lesa ko aji Nyi? Ñanyi Bishiino Bimwesha’mba Lesa ko Aji?
    Labainga!—2015
  • Nanchi Kine Mambo Awama Afuma kwi Lesa Nyi?
    Mambo Awama Afuma kwi Lesa!
Labainga!—2016
g16 Na. 2 pp. 3-7
Mwanamulume ubena kutanga Baibolo

MUTWE WA PA NKUPIKO

Nanchi Baibolo Buku Wawamatu Nyi?

Baibolo bamupwishishe kala kumunemba, papita ne myaka nobe 2,000. Kufumatu kyo kya kimye, mabuku avula anembwa kabiji aleka kwingila. Pano Baibolo aye kechi waleka kwingila ne. Langulukai pa bino byalondelapo.

  • Baibolo wapuluka mu bizumba byavula bingi ku bantu bakebelenga kumuzhiya. Buku wa kuba’mba An Introduction to the Medieval Bible waamba’mba mu byalo bitelanga’mba “bena Kilishitu” kufuma mu 500 C.E. kufika nobe mu 1500 C.E “muntu inge waikala na Baibolo nangwa kumutanga mu mulaka wamba bantu bavula bamumonanga’mba nsatuki.” Bashayuka batuntulwile Baibolo kutwala mu mulaka wamba bantu bavula nangwa boba batundaikilenga bantu kufunda Baibolo babikilenga bumi bwabo mu kizumba. Bamo bebepayile.

  • Nangwa kya kuba kwajinga bantu bavula bingi bakebelenga kuzhiya Baibolo, bino bantu bavula baikele nanji kabiji ne luno bantu bavula bingi baji na Mabaibolo. Mabaibolo 5 bilyonyi atuntulu nangwa lubaji lumo apulintwa mu milaka kukila pa 2,800. Kino kibena kumwesha’mba kafwako buku wa bya buntemwamaana, sayansi nangwa buku waamba pa bintutu bikwabo waesakana na Baibolo ne. Kabiji mabuku aamba pa bino bintu kechi atwajijila kwingila ne.

  • Baibolo wakwashako kulama ne kuwamishako milaka imo mo atuntululwilwa. Baibolo watuntulwile Martin Luther mu mulaka wa Kijeomani wakwasha bingi kulama uno mulaka. Baibolo mutanshi utelwa’mba King James Version bamulumbulula’mba “kyamweka ye buku wakwasha bingi bantu wanembelwe” mu mulaka wa Kizungu.

  • Buku wa The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible waamba’mba Baibolo “wapimpula bingi bisho bya bantu ba ku byalo bya ku muzhika, kechi mu byo baitabilamo ne mu byubilo byonkatu ne, bino ne mu bya kulengalenga, mabuku, mizhilo, bya bumulwila ntanda, ne bintutu bikwabo kubala kukooka.”

Bino byo bishiino bimo byalengela Baibolo kupusanako na mabuku akwabo. Mambo ka uno buku kyo bamutemenwa bavula? Mambo ka bantu o babikijilenga bumi bwabo mu kizumba na mambo a uno buku? Abino byalondelapo byo bimo byalengejile: Mu Baibolo muji byambo byawama byaamba pa bya kwikala ne byo twakonsha kwikala na bulunda bwawama na Lesa. Baibolo witukwasha kuyuka kine kyalengela kuba’mba bantu bayandenga ne malwañano. Kyakila pa byonse, Baibolo witulaya kuba’mba ano makatazho akapwa, kabiji witubuula ne byo akapwa.

BISHINKA BYAAMBA PA BAIBOLO

Baibolo ye bazhikula

Mu Baibolo muji mabuku 66, uno buku wazhila wanembelwe pa myaka kukila pa 1,600.

Baibolo bamunembele ku bantu nobe 40 bajinga banembeshi, bamo bajinga banjimi, bakwabo bakwatanga masabi, mitonyi, bamfumu, ne banyimbi.

Kishina kine kyaambapo Baibolo ke Bufumu bwa Lesa, kafulumende wa mwiulu ukalamanga ntanda. (Danyela 2:44; 7:13, 14) Buno Bufumu bukafumyapo bubi, buyanji ne lufu kupichila mu kukwatankanya bantu pamo mu bukalama bwa Mfumu wa bilengwa byonse, ko kuba’mba Mulenga, aye Yehoba Lesa.—1 Kolinda 15:24-26.

Baibolo Witufunjisha Kuyuka Lesa ne Kwikala na Byubilo Byawama

Kufunda sukulu kwawama bingi. Pepala wa byambo wa ku Canada utelwa’mba Ottawa Citizen walumbulula’mba “kufunda kufika palepa kechi kulengela muntu kwikala na byubilo byawama ne.” Kya kine, kwesakana na sawakya wanembele Edelman wa kipamo kyambilako bipamo bya busulu ne kafulumende, bantu bavula bafunda kufika palepa, kubikapotu ne bashenyenye mu bya busulu ne bantangi ba mu kafulumende, babepa bubela, kwingijisha bujimbijimbi ne kwiba, kabiji kino kilengela “bantu kuleka kwibaketekela.”

Baibolo ufunjisha bantu kwikala na byubilo byawama ne kuyuka Lesa. Witufunjisha kuyuka “bololoke ne bunchibamambo bwaoloka ne kubula misalululo, ne mashinda onse a bintu byawama.” (Byambo bya Maana 2:9) Akilangulukai pa kino kyamwekele. Mwanamulume uji na myaka ya kusemwa 23 ye tusakutela’mba Stephen, bamutayile pa kazhima mu kyalo kya Poland. Byo ajinga mu kaleya, watatwile kufunda Baibolo kabiji byo afunjilenga byamufikile bingi pa muchima. Wanembele’mba: “Pano luno popo nayuka mwatala byambo bya kuba’mba ‘nemeka bashobe ne bainobe,’ kabiji nafunda bya kwikanya, kikatakata bya kufwomona bukaji.”—Efisesa 4:31; 6:2.

Jifunde jimo jamukwashishe bingi Stephen jitanwa pa Byambo bya Maana 19:11 ja kuba’mba: “Maana a muntu afwomona bukaji bwanji, kabiji aye kimuwamina kulekelako bakwabo mambo.” Lelo jino, inge pamweka bintu bimo, Stephen wibikako kupwisha makatazho mu meso anteka ne kwingijisha mafunde a mu Baibolo. Waambile’mba: “Nataana kuba’mba Baibolo ke buku muji maana akwashañana bingi.”

Kamonyi wa kwa Yehoba wa jizhina ja Maria bamutukile ku mwanamukazhi umo washikilwe Bakamonyi ba kwa Yehoba kya kuba bantu bavula baishile na kumona kyamwekelenga. Bino Maria kechi washinkenye ne, aye wafuminepotu kishinshi. Uno mwanamukazhi waumvwine bingi kutama ku muchima pa byo aubile kabiji wakebele kumonañana na Bakamonyi. Byo amonañene ne Maria jikwabo saka papita ne ñondo umo, uno mwanamukazhi wakumbachijilemo Maria ne kulomba lulekelo lwa mambo. Kabiji wafunjile kuba’mba kukooka muchima kwa kwa Maria ne kwikanya kwamwesheshe bintu byo aitabilamo. Kika kyafuminemo? Uno mwanamukazhi washikilwe Bakamonyi ne balongo banji 5 bafuukwilepo kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba.

Yesu Kilishitu waambile’mba maana beabingisha ku bintu byaoloka byuba muntu. (Luka 7:35) Kuji bishiino byavula bingi bimwesha’mba mafunde a mu Baibolo akwasha bantu. Ano mafunde etulengela kwikala bantu bawama. Kabiji ‘apana maana ku wabula maana,’ ne ‘kulengela muntu kumona kyeya’ kupichila mu kwikala na byubilo byawama ne kuyuka Lesa.—Salamo 19:7, 8.

Baibolo Walumbulula Byatendekele Buyanji ne Malwañano

Bashayuka ba michi pa kufunda mwalo waiyako katataka ye babula kuyuka, bengila na ngovu kuba’mba bayuke kwafuma yewo mwalo. Byo byo twafwainwa ne kuba pa kuba’mba tuyuke byatendekele buyanji ne makatazho abena kupitamo bantu. Baibolo witukwasha bingi, mambo walumbulula byatendekele bwikalo bwa bantu, ne kimye kyatendekele makatazho.

Buku wa Ntendekelo walumbulula kuba’mba makatazho a bantu atendekele kimye bantu batanshi kyo basatukijile Lesa. Bene bepele luusa lwa kwifuukwila kyawama ne kyatama, bino luno luusa saka lwajingatu lwa Mulenga wabo. (Ntendekelo 3:1-7) Kyatamakotu ke kya kuba’mba kufumatu kimye kyo basatukile, bantu bavula bingi babena kulondela ino ndangulukilo ya bukitolwele. Ñanyi bintu byafumamo? Bantu kechi bakasuluka ne kwikala na lusekelo ne, bino mwafumatu malwañano, lumanamo, byubilo bincha ne kubula kwikala balunda na Lesa. (Musapwishi 8:9) Baibolo waamba’mba: “Muntu na maana anji mwine kechi wakonsha kusala jishinda jawama kuyamo ne.” (Yelemiya 10:23) Mambo awama ke a kuba’mba katatakatu bintu byatama byafuma mu bunsatuki bwa bantu bipwe.

Baibolo Witupa Luketekelo

Baibolo witulaya’mba na mambo a kuba’mba Lesa watemwa boba banemeka buntangi bwanji ne mizhilo yanji, kechi ukaswisha bubi ne buyanji kutwajijila myaka ne myaka ne. Byatama “bifuma mu byubilo byabo bikebafikila” bangubabibi. (Byambo bya Maana 1:30, 31) Pakuba “bakimote bakaswana ntanda, kabiji bakasangalelanga mu kuvula kwa mutende.”—Salamo 37:11.

Baibolo ye bazhikula uji pepi na kapu wa makabekabe

“[Lesa] wakeba’mba bantu bonse bapuluke ne kuyukisha bulongo bukine.”—1 Timoti 2:3, 4

Lesa ukafikizha mulaye wanji wa kuleta mutende pano pa ntanda kwingijisha “Bufumu bwa Lesa.” (Luka 4:43) Buno Bufumu ke kafulumende ukalamanga ntanda yonse, kabiji Lesa ukengijisha buno Bufumu kumwesha’mba ye uji na luusa lwa kulama bantu. Yesu wamwesheshe’mba buno Bufumu bukalamanga ntanda byo aambile mu lulombelo lo tufunjilako kuba’mba: “Bufumu bwenu bwiye. Kyaswa muchima wenu kyubiwe pano pa ntanda.”—Mateo 6:10.

Kya kine, bangikazhi ba mu Bufumu bwa Lesa bakobanga kyaswa muchima wa Lesa, kabiji bakakookelanga Mulenga wabo kuba’mba ye Kalama, kechi muntu mukwabo ne. Mazhikakanwa, lwiso, misalululo ya bikoba, ne makondo byonse bikapwa, kabiji kechi mukekala muyanji ne. Kukekalatu ntanda imo, kafulumende umo, ne mizhilo imo ya byubilo byawama.—Lumwekesho 11:15.

Kyakonsha kwitukwasha pa kuba’mba tukatwele mu ntanda ipya ke kufunda pe Lesa. Pa 1 Timoti 2:3, 4 paamba’mba: “[Lesa] wakeba’mba bantu bonse bapuluke ne kuyukisha bulongo bukine.” Buno bukine bwavwangamo mafunjisho a mu Baibolo o twakonsha kutela’mba mizhilo ya Bufumu, ko kuba’mba mizhilo ne mafunde o tukalondelanga mu buno bukalama, amo twakonsha kwiataana mu Jashi ja pa Mutumba jaambile Yesu Kilishitu. (Mateo bitango 5-7) Inge mwatanga bino bitango bisatu, fwanyikizhai bikekala bwikalo kimye bantu bonse kyo bakalondelanga maana a kwa Yesu.

Nanchi twafwainwa kukumya pa kuyuka’mba Baibolo ye buku ye basampanya bingi pano pa ntanda nyi? Ine! Mambo mafunjisho ajimo afuma kwi Lesa. Kabiji kusampanwa kwanji kumwesha’mba Lesa ukeba kuba’mba bantu ba milaka yonse ne bisaka byonse bafunde pe aye ne kukamwenamo mu mapesho akaleta Bufumu bwanji.—Byubilo 10:34, 35.

Jiulu jayulatu paa na tubangabanga

Baibolo waamba’mba mizhilo yo itangijila jiulu

BUKU USOLOLA PATOKA MAFUNJISHO A BUBELA

Buku wa Encyclopedia of Science and Religion waamba’mba bantu bavula kala “baitabijile kuba’mba bilengwa byonse bebitangijilanga ku balesa bavula bingi.” Nangwa byonkabyo, Baibolo waamba’mba bilengwa byonse bebitangijila ku mizhilo ya bilengwa yabikako Lesa. Nobe myaka 3,500 yapitapo, Baibolo waambile pa “mizhilo itangijila jiulu [ne] ntanda.” (Yoba 38:33) Pa Yelemiya 31:35, Baibolo watongola “mizhilo ya ñondo ne tubangabanga.” Bantu baswile bino bishinka bazhikijilwe ku bupopweshi bwa bubela ne mafunjisho a bubela.—Yoba 31:26-28; Isaya 47:1, 13.

BUKU MUJI BUKISHINKA

Kyubilo kikatampe kyamwesheshe banembi ba Baibolo ke bukishinka, mambo banembanga ne pa bilubo byabo. Panyuma ya kuba bukende ne Batesheba, Mfumu Davida waambile patoka’mba: “Nauba kintu kyatama kwi anweba [Lesa].” (Salamo 51:4) Mutumwa Yoano waswile’mba pa bimye bibiji wapopwejile malaika. Kabiji malaika wamwambijile’mba: “Jimuka! Kange ube kino ne! . . . Popwela Lesa.”(Lumwekesho 19:10; 22:8, 9) Kino kyubilo kya bukishinka kyajinga na banembi ba Baibolo kechi kyajingapo mu banembeshi bakwabo bajingako kala ne.

BUKU UTUNDAIKA BANTU KULANGULUKA BULONGO

Baibolo witutundaika kwikala na byubilo byakonsha kwitulengela kwikala na milanguluko yawama, nabiji muchima wa kifyele ne kulekelako bakwetu mambo. Efisesa 4:32 waamba’mba: “Saka mwiubila lusa anwe bene na bene, mwikale na michima ya kifyele saka mwilekelako mambo anwe bene na bene.”

Kibaba kimo kya ba Mayo Clinic mu United States kyaamba’mba: “Inge kechi mulekela bakwenu mambo ne, mwakonsha kuyanjilamo.” Kino kibaba kyalumbulula’mba kulekelako bakwetu mambo kulengela “kumvwañana na bakwetu; kukosesha bulunda na Lesa ne kwikala na milanguluko yawama; kukepeshako bijikila, kwakamwa, ne bukaji; kulengela mashi kwenda bulongo mu mubiji; kukepeshako kupopomenwa; ne kubula kwingijisha bibi maalwa ne bizhima.”

BUKU WAKUMBULA MEPUZHO ANEMA A MU BWIKALO

Mwana ubena kulengwa

Mwana ubena kulengwa munda

Sayansi ikumbula mepuzho apusana pusana. Pano bino, kechi yakonsha kukumbula mepuzho onse ne. Buku wa kuba’mba Biotechnology—Changing Life Through Science, waamba’mba: “Bashayuka ba bya sayansi, badokotala, ne bantemwamaana baswa kuba’mba sayansi kechi yakonsha kukumbula mepuzho aamba pa kyawama ne kyatama, pa byubilo byawama, nangwa mepuzho a bupopweshi ne.”

  • SAYANSI YAKONSHA kwitupa mashinda a kutaainamo mizhilo itangijila bilengwa byonse, pano bino, kechi yakonsha kwitubuula ene mambo bilengwa o byaikelako, nangwa ene mambo o bitangijilwa na mizhilo ne.

  • SAYANSI YAKONSHA kulumbulula bingila binungwa bya mubiji bya lusemo, pano bino, kechi yakonsha kwimukwasha kufuukulapo bulongo pa bya kwilaala ne.

  • SAYANSI YAKONSHA kulumbulula bikoma mwana munda, pano bino, kechi yakonsha kwimukwasha kunemeka bumi bwa mwana ukyangye kusemwa ne.

Baibolo wakumbula ano mepuzho ne mepuzhotu akwabo avula bingi anema. Onkao mambo, Baibolo witukwasha ‘kuyuka mwatala bololoke ne bunchibamambo bwaoloka ne kubula misalululo, ne mashinda onse a bintu byawama.’—Byambo bya Maana 2:9.

    Mabuku a mu Kikaonde (1992-2025)
    Shinkai
    Shinkulai
    • Kikaonde
    • Tuminaiko Bakwenu
    • Byo Mukeba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Shinkulai
    Tuminaiko Bakwenu