Mukebai Yehoba Saka Jikyangye Kwiya Juba ja Bukaji Bwanji
‘Mukebai Yehoba . . . kebai bololoke, kebai bukimote; apo kampe mukafiwa mu juba ja bukaji bwa Yehoba.’—ZEFWANIYA 2:3.
1. Bwikalo bwa ku mupashi bwa bena Yuda bwajinga byepi kimye Zefwaniya kyo atatwile mwingilo wanji wa bungauzhi?
ZEFWANIYA watendekele mwingilo wanji wa bungauzhi pa kimye kyakatezhe bingi mu bwikalo bwa bena Yuda. Bwikalo bwa ku mupashi bwa bena Yuda bwatamine kya kine kine. Mukifulo kya kuketekela mwi Yehoba bantu baketekejile mu buntangi bwa bañanga ba buntunshi ne mu bamfunji batubangabanga. Kupopwela Baela ne bisho byanji bya bulalelale bwa bupopweshi, byaseekele bingi mu yo ya ntanda. Bantangi ba bantu nabiji bamfumu, babineme, ne banchibamambo, bamanyikilenga bantu bo bafwainwe kuzhikijila. (Zefwaniya. 1:9; 3:3) O ene mambo Yehoba o afuukwijile ‘kutanyika kuboko kwanji’ pa bena Yuda ne Yelusalema kuba’mba ebonaune!—Zefwaniya 1:4.
2. Ñanyi lutekenesho lwajingako ku bakalume ba kishinka ba Lesa bajinga mu Yuda?
2 Nangwa kya kuba bwikalo bwatamine, lutekenesho lwajinga ponka. Mambo pa kyo kya kimye Yosiya mwaana Amone waikele pa bufumu. Nangwa wakijingatu mwanyike, Yosiya watemenwe bingi Yehoba. Byo kyajingapo kya lutundaiko ku boba bacheche bapopwejilenga Lesa mu bukishinka kimye uno mfumu wakatataka kyo abwezhezhe bupopweshi bwa kine! Kibena kumweka nobe ne bakwabotu nabo batundaikilwe kukwatankana nabo kuba’mba bakazhikijilwe mu juba ja bukaji bwa Yehoba.
Bikebewa pa Kuba’mba Muntu Afiwe
3, 4. Ñanyi byubilo bisatu byo twafwainwa kulondela pa kuba’mba muntu akafiwe mu ‘juba ja bukaji bwa Yehoba’?
3 Nanchi kwajingapo bantu bamo bafiwe mu juba ja bukaji bwa Yehoba nyi? Ee, kikulutu inge balondejile byubilo bisatu byatongolwa pa Zefwaniya 2:2, 3. Byo tubena kutanga ano mavesi twayai tuteshe muchima ku bino byubilo bikebewa. Zefwaniya wanembele’mba: ‘Abya byatongolwa kasa bikyangye kufika, mambo moba apitatu lubilo nobe makunzhi o basenda ku luvula, ne bukaji bwa malwa bwa Yehoba kasa bukyangye kwimufikila, ne juba ja bukaji bwa Yehoba kasa jikyangye kwimufikila. Mukebai Yehoba anweba bakimote bonse ba mu ntanda, yenkanweba muba byo atongola; kebai bololoke, kebai bukimote; apo kampe mukafiwa mu juba ja bukaji bwa Yehoba.’
4 Onkao mambo pa kuba’mba muntu afiwe, wafwainwe (1) kukeba Yehoba, (2) kukeba bololoke ne (3) kukeba bukimote. Bino byubilo byanema bingi kotuji lelo jino. Mambo ka? Mambo byonka Yehoba byo amanyikile bena Yuda ne bena Yelusalema mu kitota-myaka kya butanu na bubiji B.C.E., byo byo akavizha ba mu Kilishitendomu ne babi bonse mu aa “malwa akatampe” abena kwiya. (Mateo 24:21) Yense ubena kukeba kufiwa pa kyo kya kimye wafwainwa kubapo kimo bukiji-bukiji lonka luno. Mu ñanyi jishinda? Kupichila mu kukeba Yehoba, kukeba bololoke ne kukeba bukimote kimye saka kikyangye kupwa!
5. ‘Kukeba Yehoba’ lelo jino kulumbulula ka?
5 Mwakonsha kwamba’mba: ‘Amiwa ne Kamonyi wa kwa Yehoba, kalume wabatizwa kabiji wipana kwi Lesa. Nanchi kechi mbena kulondela bino byubilo bikebewa nenyi?’ Kijitu bulongo, pano bino byavula bikebewa kechi kwipanatu kwi Yehoba konka ne. Bena Isalela bajinga mukoka wipaine, bino mu moba a kwa Zefwaniya bena Yuda kechi baubilenga bintu mwayijile kwipana kwabo ne. Kyafuminemo, mukoka wasujilwe. ‘Kukeba Yehoba’ lelo jino kulumbulula kwikala na bulunda bwawama ne aye kupichila mu kupwañana na jibumba janji ja pano pa ntanda. Kabiji kulumbulula kuyuka Lesa byo amona bintu ne kutesha muchima ku byo eumvwa. Tukeba Yehoba umvwe ke tutange Byambo byanji, kwibilanguluka-langulukapo bulongo ne kwingijisha mafunde abyo mu bwikalo bwetu. Byo tutoñamina mu lulombelo kuba’mba Yehoba etutangijile ne kulondela buntangi bwa mupashi wanji wazhila, bulunda bwetu ne aye bubailako. Kabiji tutundaikwa kumwingijila na ‘muchima wetu yense, mweo wetu yense ne na bulume bwetu bonse.’—Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:5; Ngalatiya 5:22-25; Filipai 4:6, 7; Lumwekesho 4:11.
6. Tukeba byepi “bololoke,” kabiji mambo ka o twafwainwa kwibukebela nangwa mu ino ntanda?
6 Kyubilo kya bubiji kikebewa kyatongolwa pa Zefwaniya 2:3 ke kya kukeba “bololoke”. Atweba bavula twapimpwile bwikalo bwetu pa kuba’mba tubatizwe lubatizhilo lwa bwina Kilishitu. Nangwa kiji byonkabyo, twafwainwa kulama mafunde a Lesa a bololoke mu bwikalo bwetu bonse. Bamo batendekatu bulongo mu luno lubaji besombesha bene na bya pano pa ntanda. Kechi kyapela kukeba bololoke ne, mambo twazhokolokwa na bantu bamona bulalelale, bubela ne bubitu bukwabo amba bwawama. Bino kusakisha kutokesha Yehoba pa muchima kwakonsha kushinda kisela kiji kyonse kya kukeba kwitabizhiwa na bya pano pa ntanda mu kwitakakanyamo. Bena Yuda bataile bibusa bya Lesa mambo a kulonda byaubilenga bakwabo babulanga kwakamwa Lesa bajinga mu byalo bibazhokolokele. Mu kifulo kya kulonda bya pano pa ntanda, twayai twikale “ba kulonda Lesa,” kasa tuwamya “bumuntu bupya bwalengwa mu bololoke ne buzhile bwa bukine monka mwaikajila Lesa.”— Efisesa 4:24; 5:1.
7. Tukeba byepi “bukimote”?
7 Kishinka kya busatu kyatongolwa pa Zefwaniya 2:3 ke kya kuba’mba umvwe tubena kukeba kufiwa mu juba ja bukaji bwa Yehoba twafwainwa kukeba “bukimote.” Pa juba pa juba tumonañana na babalume, babakazhi, ne bakyanyike babula bukimote. Kwikala kimote kwi abo kumweka nobe bulema. Umvwe muntu waikala na lukokelo bamumona’mba kileya. Kechi batondwa ne, bauba kichima, kabiji kechi baswa byamba bakwabo ne. Kimye kyonse balanguluka’mba “byubilo” byabo ne byo bakeba byo byafwainwa kwitabizhiwa patanshi. Byo kyakonsha kwikalapo kya bulanda umvwe ke tube byubilo bya uno mutundu! Kino kyo kimye kya kukeba “bukimote.” Kwibukeba byepi? Kupichila mu kunekenena Lesa, kukokela mikambizho yanji ne kwikala mwayila kyaswa muchima wanji.
Mambo ka o Kyaambiwa’mba “Kampe Mukafiwa”?
8. Kyambo kya “kampe” kiji pa Zefwaniya 2:3 kyatala muka?
8 Monai Zefwaniya 2:3, waamba’mba: ‘apo kampe mukafiwa mu juba ja bukaji bwa Yehoba.’ Mambo ka kino kyambo kya “kampe” o kyaambiwe ku “bakimote bonse ba mu ntanda”? Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, bano bakimote bapimpwile bwikalo bwabo, pano bino kechi bafwainwe kwitota ne. Mambo baji bakyangye kufika ku mpelo ya bumi bwabo kasa bakiji bakishinka. Kyafwanyikizhiwe kuba’mba apo kampe bamo mwi abo bakaponena mu bundengamambo. Ne atweba byo byo kiji. Yesu waambile’mba, “wakoselamo ne ku mpelo, ye ukapuluka.” (Mateo 24:13). Ee, lupulukilo lwetu mu juba ja bukaji bwa Yehoba lwaimana pa kutwajijila kuba bintu byawama ku meso anji. Nanchi byo byo mwasakisha kuba nyi?
9. Ñanyi byubilo bya bololoke byaubile Mfumu Yosiya byo akijinga mwanyike?
9 Apo kampe Mfumu Yosiya watundaikilwe ‘kukeba Yehoba’ mambo a byambo bya kwa Zefwaniya. Binembelo byamba’mba: “Mu mwaka wa butanu na busatu wa bufumu bwanji, [Yosiya] byo akijinga mwanyike, [nobe na myaka ya kusemwa 16] watatwile kukeba Lesa wa mushakulu wanji Davida.” (2 Byambo bya Moba 34:3) Kabiji Yosiya watwajijile kukeba “bololoke,” mambo tutanga’mba: “Mu mwaka wa bujikumi na bubiji [kimye Yosiya kyo ajinga na myaka ya kusemwa 20] watatwile kutokesha mu Yuda ne mu Yelusalema mu kufumyamo bipandawilo bya patuntama, ne Baashela, ne bankishi ba kusonga ne ba kusungulula. Kabiji bakundawile byakusokelapo bitapisho bya Babaela ku meso anji.” (2 Byambo bya Moba 34:3, 4) Kabiji Yosiya wakebele ne “bukimote,” mambo wikepeshe ne kubapo kimo pa kuba’mba atokeshe Yehoba pa muchima kupichila mu kutokesha ntanda mwapopwelwanga bankishi ne byubilo bikwabo bya bupopweshi bwa bubela. Bakimote bakwabo byo basangalelepo na bino bintu byo aubile!
10. Kika kyaubiwe mu Yuda mu 607 B.C.E., bino ba ñanyi bafiwe?
10 Bayudea bavula babwelele kwi Yehoba kimye kya moba a bukalama bwa kwa Yosiya. Nangwa kyaubiwe byonkabyo, pa nyuma ya lufu lwa uno mfumu, bavula babwelele ku byubilo byabo bya kala ne kuba byafichishenga Lesa pa muchima. Byonka Yehoba byo aambijile jimo, bena Babilona bashinjile bena Yuda ne konauna Yelusalema, muzhi mukatampe mu 607 B.C.E. Bino kechi bonse baonawinwe ne. Ngauzhi Yelemiya, mwina Etiopya aye Ebeda-meleka, baana ba kwa Yonadaba, ne bakwabotu bajinga bakishinka kwi Lesa bafiwe mu jo ja juba ja bukaji bwa Yehoba.—Yelemiya 35:18, 19; 39:11, 12, 15-18.
Balwanyi ba Lesa—Yukai!
11. Mambo ka lelo jino o kyakatezha kwikala ba kishinka kwi Lesa, nga balwanyi ba bantu ba Yehoba bafwainwa kulangulukapo ka?
11 Byo tubena kupembelela juba ja bukaji bwa Yehoba bukeshila buno bwikalo bwatama, tuponena mu “bya lweseko bya misango ne misango.” (Yakoba 1:2) Mu byalo byavula mo baswisha bwana bwa bene bwa bupopweshi, bantangi ba bupopweshi ba bukamfutumfutu batundaika bantangi ba mu makafulumende kumwesha bantu ba Lesa malwa akabotoka. Bantu bancha babepela Bakamonyi ba kwa Yehoba ne kwibeta kuba’mba “bupopweshi bwatama.” Lesa wayuka byubilo byabo kabiji kechi ukatalapotu kwakubula kwibakabisha ne. Balwanyi banji bafwainwa kulanguluka pa byamwekejile bena Filishitiya bajinga balwanyi ba bantu banji bakala keene. Bungauzhi bwaamba bino’mba: “Bena Gaza bakanyemamo mu muzhi, ne muzhi wa Ashekelona ukekala ke masala, ne bena Ashadoda bakebapangamo mu muzhi pa kushinkimana juba, ne muzhi wa Ekelona bakamonauna.” Gaza, Ashekelona, Ashadoda ne Ekelona yajinga mizhi ya bena Filishitiya yaonawinwetu kulu.—Zefwaniya 2:4-7.
12. Kika kyamwekejile mizhi ya Filishitiya, Moabu, ne Amonyi?
12 Bungauzhi bwatwajijila kwamba’mba: “Naumvwa myendeleko ya bena Moabu, ne mwenga wa bena Amonyi, byo baendeleka bantu bami ne kwitotela konka ku mupaka wabo.” (Zefwaniya 2:8) Kya kine, bena Ijipita ne bena Etiopya bamanamine ku bena Babilona bebatujile bulemo. Nga lonaiko lwaletele Lesa pa bena Moabu ne bena Amonyi, mikoka yafumine kwi Lota mwipwa Abalahama lwajinga byepi? Yehoba waambijile jimo’mba: “Kyalo kya Moabu kikekala nobe muzhi wa Sodoma, ne kyalo kya bena Amonyi kikekala nobe muzhi wa Gomola.” Kupusanako na bashakulu babo, baana babakazhi babiji ba kwa Lota bapulukile ku lonaiko lwa Sodoma ne Gomola, bena Moabu ne bena Amonyi belundumikilenga kechi bafiwe ku lonaiko lwaletele Lesa ne. (Zefwaniya 2:9-12; Ntendekelo 19:16, 23-26, 36-38) Nanchi lelo jino, kyalo kya Filishitiya ne mizhi yakyo bijipi? Nga mizhi ya bena Moabu ne bena Amonyi belundumikilenga iji pi? Ino mizhi nangwa mukeikebe kya byepi nangwa kya byepi, kechi mukeimona ne.
13. Mfunji wa bya kupoya-poya wazhikwile ka mu Ninevwa?
13 Mu moba a kwa Zefwaniya, Bufumu bwa bena Asilya bwajinga bingi na ngovu ikatampe. Pa kulumbulula lubaji lumo lwa jilapa ja mfumu loazhikwile mu Ninevwa, ao wajinga muzhi mukatampe wa bena Asilya, mfunji upoya bya kupoya-poya aye Austen Layard wanembele’mba: “Pa bipimvwa bya maselechi o balengejile palavu mu bibamba . . . palengelwe maluba ne banyama. Pa maselechi amo palengelwe meno a nzovu, kabiji kunsakunsa ya ano maselechi balambwizhizheko siliva ne ngolode. Ku mashiki, ne ku bibumba bya bibamba kampe balambwizheko nangwa kushingwilako ngolode ne siliva; kabiji mwamwekele ne kichi kya munema kya sida kyo baingijishenga mu mwingilo wa bukalipentala.” Byonka byaambijile jimo bungauzhi bwa Zefwaniya, kyalo kya Asilya kyaonawinwe, ne Ninevwa muzhi wa kyo mukatampe wa alukile ke “masala.”—Zefwaniya 2:13.
14. Bungauzhi bwa kwa Zefwaniya bwafikizhiwe byepi mu Ninevwa?
14 Pa nyuma ya kupitapotu myaka 15 kufuma kimye Zefwaniya kyo aambile buno bungauzhi, Ninevwa muzhi mukatampe waonawinwe, ne jilapa ja mfumu jajingamo jakundawilwe. Ee, awa muzhi mwajinga betota waonawinwetu kulu. Kipimo kya onawinwemo yewa muzhi kyaambijiwe jimo mu kumvwanyika’mba: “Bapelekanyi ne banungu bakekalanga ku mitwe ya mashiki [akundauka] ajimo, ne mawi a kwimba akomvwanyikila mu bipenze bya mu mazubo, ne byakundauka bikalumbama mu bibelo.” (Zefwaniya 2:14, 15) Bishimikwa bya muzhi wa Ninevwa byaalukile ke mpunzha mwakwikala banungu ne bapelekanyi. Kabiji mu mashinda a uno muzhi kechi mwa umvwanyikilengapo mawi a bapoteshi, kiwowo kya bashilikale, ne kwimba kwa bañanga ne. Mu yo ya mikwakwa mwapitañananga bantu bavula, mwaumvwanyikilengatu mawi a bulanda mu kipenze, apo kampe kujila bulanda kwa bañonyi nangwa kupupa kwa luvula. Byo byo bikazhiya ne balwanyi ba kwa Lesa bonse!
15. Kika kyo twakonsha kufunjilako ku byamwekejile kyalo kya Filishitiya, Moabu, Amonyi ne kya Asilya?
15 Twakonsha kufundapo ka pa bya mwekejile kyalo kya Filishitiya, Moabu, Amonyi, ne kya Asilya? Tufundapo kuba’mba: atweba bakalume ba Yehoba kechi twafwainwa kuchina balwanyi betu nangwa pachechetu ne. Lesa umona byuba balwanyi bamanyika bantu banji. Kala, Yehoba wibobilepo kimo balwanyi banji, kabiji byo akoba ne pano pa ntanda ponse. Bino nangwa kiji byonkabyo, kukekala bakapuluka, bano bo ba ‘jibumba jikatampe jafuma mu mikoka yonse ya bantu.’ (Lumwekesho 7:9) Mwakonsha kwikala pakachi kabo umvwe mwatwajijila na kukeba Yehoba, kukeba bololoke ne kukeba bukimote.
Malwa abo Bantu Baluwankana!
16. Bungauzhi bwa kwa Zefwaniya bwaambilepo’mba ka pa mambo a babineme ne bantangi ba bupopweshi bajinga mu Yuda, kabiji mambo ka ano mawi kyo ebafwainwa ba mu Kilishitendomu?
16 Bungauzhi bwa kwa Zefwaniya bubena kwamba ne pa muzhi wa Yuda ne Yelusalema. Zefwaniya 3:1, 2 waamba kuba’mba: “Malwa anji awa muzhi wasatuka, wazhilululwa, yenka wayanjishishe ba mu mizhi ikwabo! Kechi ukokela jiwi ne, nangwa kuswa kufundwa ne, nangwa kuketekela mwi Yehoba ne, nangwa kufwenya kwipi kwi Lesa wanji ne”. Byo kyajingapo kya bulanda, bantu ba Yehoba kechi baumvwijile mafunde anji o ebafunjilenga ne! Kabiji bakijishemo kutama bajinga bamfumu, babineme ne bachibamambo bashinchile. Zefwaniya watopekele bantangi ba bupopweshi na mambo a kubulwa bumvu kwabo’mba: “Bangauzhi bajimo bo bantu baluwankana ba kwibalukamo bakwabo, bañanga bajimo bazhilulula byazhila, ne kulengulula mizhilo.” (Zefwaniya 3: 3, 4) Ano mawi byo afwainwapo byubilo bya bangauzhi ne bañanga ba mu Kilishitendomu lelo jino! Na mambo a kuluwankana, mu ma Baibolo abo o batuntulula, bafumyamo jizhina ja Lesa ne kufunjisha mafunjisho abula kushingika ye bamba amba Ye bapopwela.
17. Nangwa bantu bomvwe nangwa babule kumvwa, mambo ka o twafwainwa kutwajijila na kusapwila mambo awama a bufumu?
17 Pa kwibalangulukilako bantu banji ba kala keene, Yehoba wibajimwineko pa mambo a kyubilo kyo akebelenga kuba. Pa bakalume banji bakwabo bangauzhi, watumine Zefwaniya ne Yelemiya, kuya na kukambizha bantu amba balapile. Ee, “Yehoba . . . kechi uba byatama ne; moba onse lukelo umwesha bololoke bwanji, kwa kubulwa kuzhikilwa.” Waambilepo’mba ka? Zefwaniya waambile’mba: “Aba babula koloka kechi bomvwa bumvu ne.” (Zefwaniya 3:5) Lujimuno lwa byonkabyo lubena kubijikwa ne pa kino kimye. Umvwe mwi basapwishi ba mambo awama, muji na lubaji mu uno mwingilo wa kujimunako bantu. Twajijilai kusapwila mambo awama kwakubula kubwela pa nyuma! Nangwa bantu bomvwe nangwa babule kumvwa, mwingilo wenu kwi Lesa ujitu bulongo kikulutu mubena kwingila na bukishinka. Byo mubena kwingila mwingilo wa Lesa na kizaku, kechi mwafwainwa kumvwa bumvu ne.
18. Zefwaniya 3:7 ukafikizhiwa byepi?
18 Lonaiko lukaleta Lesa kechi lukapwilatu pa konauna Kilishitendomutu ne. Yehoba wakulaizha bukaji bwanji ne kuba mu mikoka yonse ya bantu amba: “Naonauna mikoka ya bantu; byamba byabo byaonaika. Naonauna mikwakwa yabo, kya kuba’mba kafwako wakonsha kupitamo ne; mizhi yabo yaaluka ke masalatu.” (Zefwaniya 3:6) Kwesakana na Kihebelu kine, ano mawi aamba Yehoba pa mambo a lonaiko aketekelwa kya kine kine kya kuba abena kumvwanyika nobe afikizhiwa kala. Kika kyamwekejile muzhi wa Filishitiya, Moabu ne wa Amonyi? Kabiji kika kyamwekejile Ninevwa muzhi mukatampe wa bena Asilya? Lonaiko lwa ino mizhi lwaikala ke kyakumwenako kuba mu mikoka ya bantu mu ano moba a lelo, mambo Lesa kechi ukosamikwa ne.
Twajijilai na Kukeba Yehoba
19. Ñanyi mepuzho anema o twakonsha kwipuzha?
19 Mu moba a kwa Zefwaniya, bukaji bwa Lesa bwaishijile pa babi “batesheshetu michima yabo mu kuba byatama byonka.” (Zefwaniya 3:7) Kintutu kimo kikobiwa ne mu kino kimye kyetu kya lelo. Nanchi mubena kumona kiyukilo kya kuba’mba juba ja bukaji bwa Yehoba jafwenya kala pepi nyi? Abya mubena kutwajijila na ‘kukeba Yehoba’ kupichila mu kutanga Byambo byanji pa juba pa juba nyi? Nanchi mubena kukeba “bololoke” kupichila mu kwikala na byubilo byawama mwayila mizhilo ya Lesa? Abya mubena kukeba “bukimote” kupichila mu kumwesha byubilo bya bukimote ne bya lukokelo kwi Lesa ne lunengezho lwanji lwa lupulukilo?
20. Ñanyi mepuzho o tukesambapo mu kibaba kyapelako kya ino ndonda ya bungauzhi bwa kwa Zefwaniya?
20 Umvwe twatwajijila na kukeba Yehoba, kukeba bololoke, ne bukimote, twafwainwa kuketekela kwiyowa mapesho avula pa kino kimye nangwa’mba mu ano ‘moba apelako’ a meseko a lwitabilo lwetu. (2 Timoti 3:1-5; Byambo bya Mana 10:22) Apo kampe twakonsha kwiipuzha’mba, ‘Mu ñanyi mashinda atweba bakalume ba Yehoba ba ano moba mo tubena kushukilwa, kabiji ñanyi mapesho a kulutwe atongola bungauzhi bwa Zefwaniya ku bakafiwa mu juba ja bukaji bwa Yehoba jafwenya kala pepi?’
Musakukumbula’mba ka?
• Bantu ‘bamukeba byepi Yehoba’?
• Kukeba “bololoke” kwalumbulula ka?
• ‘Twakonsha kukeba byepi “bukimote”?
• Mambo ka o twafwainwa kutwajijila na kukeba Yehoba, kukeba bololoke, ne bukimote?
[Kipikichala pa peja 10]
Abya mubena kukeba Yehoba kupichila mu kufunda Baibolo ne kutoñamina mu milombelo nyi?
[Kipikichala pa peja 13]
Jibumba jikatampe jikapuluka juba ja bukaji bwa Yehoba mambo jatwajijila na kumukeba