Abalahama Muntu wa Lwitabilo lwa Kumwenako
“[Abalahama wajinga] shabo bonse baitabila.”—LOMA 4:11.
1, 2. (a) Abalahama bamuvuluka byepi bena Kilishitu bakine lelo jino? (b) Mambo ka Abalahama kyoatongwelwa amba “shabo bonse baitabila”?
WAJINGA mushakulu wa mukoka mukatampe, ngauzhi, muntu wayuka mingilo kabiji ntangi. Lelo jino bena Kilishitu bamuvuluka bingi mambo wajinga na kyubilo kimo kyamulengejile kwikala mulunda na Yehoba—lwitabilo lwanji lwakosa. (Isaya 41:8; Yakoba 2:23) Jizhina janji wajinga Abalahama, kabiji Baibolo imutongola amba “shabo bonse baitabila.”—Loma 4:11.
2 Nanchi bantu bajingako kala Abalahama saka akyangye kwikalako nabiji Abela, Enoka ne Nowa kechi bajinga na lwitabilo nenyi? Nabo bajinga na lwitabilo, pano bino lulayañano lwa kushukisha mikoka yonse ya bantu panopantanda lwalaiwe kwi Abalahama. (Ntendekelo 22:18) Onkao mambo, waikele ke shabo wakifwanyikizho aba bonse baitabile Lukunwa walaiwe. (Ngalatiya 3:8, 9) Mu jishinda jimo, ne atweba twafwainwa kumumona’mba Abalahama shetu, mambo lwitabilo lwanji lwaikala ke lwa kumwenako lotwafwainwa kulonda. Bwikalo bwanji bonse bwajinga bwa lwitabilo, mambo wapichile mu meseko avula bingi. (Ntendekelo 22:1, 2) Kyakine, saka akyangye kutalañana na lweseko lukatampe mu lwitabilo lwanji lwakulambula mwananji Izaka, Abalahama wajinga na lwitabilo mu meseko akwabo avula. (Ntendekelo 22:1, 2) Pano twayai tumone meseko amo a lwitabilo o apichilemo ne kumona byo twakonsha kufunjilako lelo jino.
Mukambizho wa Kufuma mu Ula
3. Baibolo itubulapo’mba ka pa mambo a bwikalo bwakomejilemo Abulama?
3 Pa Ntendekelo 11:26, Baibolo yamutongola Abulama (palutwe kacheche watelelwe’mba Abalahama) kuba’mba: “Tela byo aikajile myaka makumi atanu na abiji wasemene Abulama ne Nahola ne Halana.” Abulama wasemenwe mu kisemi kya kwa Shema muntu wajinga na moyo wakwakamwa Lesa. (Ntendekelo 11:10-24) Byonka byaamba Ntendekelo 11:31, Abulama ne kisemi kyanji baikalanga “mu Ula muzhi wa bena Kalodeya” mwajinga bunonshi bwavula kumusela wa Mukola wa Ufelata.a Onkao mambo, kechi wakomejile mu bwikalo bwa bukapitēmo bwa kwenda na kwikala mu matente ne, wakomejile mu taunyi mwajinga bya bunonshi ne bwikalo bwa kipale. Bipe byafumanga mu byalo bingi byapotwangwa mu mashitolo a mu muzhi wa Ula. Kabiji mwajinga mazubo abaya bingi a bibamba 14 aji na mipompi ya mema mukachi aya lela kubushiya ne bushiya bwa mikwakwa.
4. (a) Makatazho ka ajinga mu Ula akatezhenga bapopweshi ba Lesa wakine? (b) Abulama waikele byepi na lwitabilo mwi Yehoba?
4 Kufumyako bunonshi bwajingamo, mu uno muzhi wa Ula mwajinga ne lukatazho lukwabo lwakatazhanga bantu bakebelenga kwingijila Lesa wakine. Wajinga muzhi mo bapopwelanga bankishi ne bingelekezha. Mwashimikilwe nzubo ikatampe yajinga na kyamba kyalepa bingi kya kupopwelapo lesa wa ñondo aye Nanna. Kechi kyakuzhinauka ne, Abulama wajinga bingi mu lukatazho pa mambo a buno bupopweshi bwa bunya, kampe ne balongo banji bamo nabo bamukanjikizhenga kupopwelako. Monka mwaijile kisho kya Bayudea, bashanji Abulama ba Tela balenganga bankishi. (Yoshua 24:2, 14, 15) Pano bino monse mwaikejile bwikalo bwabo, Abulama kechi wapopwelangako bupopweshi bwa bubela bwa bunya ne. Pa kyonkakya kimye, mushakulu wanji Shema wakijinga mumi, onkao mambo wamufunjishe byavula bya kuyuka Lesa wakine. Kino kyamukwashishe bingi Abulama kwikala na lwitabilo mwi Yehoba, kechi mwi Nanna ne.—Ngalatiya 3:6.
Lweseko lwa Kumona Lwitabilo Lwanji
5. Ñanyi mukambizho ne mulaye Yehoba ye alaile Abulama saka akiji mu Ula?
5 Lwitabilo lwa kwa Abulama lwaesekelwe. Lesa wamwekele kwi aye ne kumukambizha amba: “Fuma mu kyalo kyobe, ne ku balongo bobe, ne ku nzubo ya bashobe, uye ku kyalo kyo nkakubula. Kabiji nkakwalula ke mukoka mukatampe, kabiji nkakupesha ne kulenga jizhina jobe ke jatumbalala, kya kuba ukekala ke wa kumwenamo bibusa. Kabiji nkapesha boba bakakupesha obewa, ne kufinga nkamufinga awa ukakufinga obewa, ne bisaka byonse bya pano pa ntanda bikobilwa bibusa mwi obewa.”—Ntendekelo 12:1-3; Byubilo 7:2, 3.
6. Mambo ka Abulama kyoafwainyijile kwikala na lwitabilo lwakosa pa kusha Ula?
6 Abulama wajinga mukote wabula baana. Pano wafwainwe byepi kwikala ke “mukoka mukatampe”? Nga kino kyalo ko bamukambizhe kuya kyajinga pi? Pa kyokya kimye Lesa kechi wamubujilekyo ne. Onkao mambo nanchi, kyakebewenga Abulama kwikala na lwitabilo lwakine kine pa kuba’mba ashe bunonshi bwajinga mu Ula ne bwikalo bwa kipale. Buku uji na mutwe wa kuba’mba Family, Love and the Bible (Kisemi, Butemwe ne Baibolo), waamba bino pa mambo a bwikalo bwa kala’mba: “Kupanga muntu ne kumuchibako ku ‘balongo’ ba mu kisemi kyanji umvwe walenga mambo abulala, yajinga mpanyishi ikatampe bingi. . . . O ene mambo kino o kibena kumweshela lukokelo ne luketekelo lwakosa Abulama lo ajinga nalo mwi Lesa, kimye kyoakambizhiwe kusha kyalo kyanji ne balongo banji.”
7. Lelo jino, bena Kilishitu bakonsha kupita byepi mu meseko nabiji apichilemo Abulama?
7 Bena Kilishitu lelo jino, nabo bakonsha kupita mu meseko a yeuno mutundu. Byonka byajinga Abulama, kimo kimye twakonsha kukanjikizhiwa kutangizhako bintu bya ku mubiji mukifulo kya kutangizhako bintu bya bupopweshi bwakine. (1 Yoano 2:16) Kampe balongo betu babula kwitabila pamo ne balongo betu bapangiwa mu kipwilo bakonsha kwituba lupata lwa kwitutwezha mu kwendañana na babi. (Mateo 10:34-36; 1 Kolinda 5:11-13; 15:33) Abulama ke muntu wawama bingi kumwenako. Bulunda bwanji ne Yehoba bo bwajinga kintu kitanshi mu byonse—kukila ne balongo banji. Kechi wayukile ine mpunzha nangwa kine kimye ne jishinda jikengijisha Lesa pa kufikizha milaye yanji ne. Pano bino, ino milaye wiiketekejile mu bwikalo bwanji bonse. Kino byokijipo kya kwitutundaika atweba lelo jino, kusambila kukebesha Bufumu!—Mateo 6:33.
8. Lwitabilo lwakwa Abulama lwakwashishe byepi ba mu kisemi kyanji, kabiji bena Kilishitu bafwainwa kufunjilako ka ku kino?
8 Ibyepi pa mambo a ba mu kisemi kyakwa Abulama? Kwakubula nangwa kupita mu mbaji, lwitabilo ne luketekelo lwa kwa Abulama lwafunjishe mwina kwanji Selai, ne mwana wakishale aye Lota mwana kolojanji, kukokela mukambizho wa Lesa wa kufuma mu Ula. Mu kuya kwa moba, Nahola mulongo wa kwa Abulama ne baana banji bamo, nabo bafumine mu Ula ne kuvilukila ku Halana, kobakapopwejilenga Yehoba. (Ntendekelo 24:1-4, 10, 31; 27:43; 29:4, 5) Ne bashanji Abulama ba Tela baswile kuya na mwanabo. Baibolo kyo kyo ibatongwela amba mutwe wa kisemi, mambo baijile pamo na kisemi kyabo ku Kenana. (Ntendekelo 11:31) Nanchi ne atweba kuba twibakwasha balongo betu umvwe saka twibasapwila nenyi?
9. Bintu ka Abulama byo akokozhelenga bya lwendo lwanji, kabiji mambo ka o kyakatezhejile?
9 Abulama wajinga na byakuba byavula bingi saka akyangye kuviluka. Wajinga na mwingilo wakupotesha bipe byanji, ne kupotamo matente, bangamela, byakuja, ne bipe bikwabo bya kukengijishanga. Kampe Abulama kechi wajinga ne na mali akupotamo bino byonse lubilo-lubilo ponkapotu ne, pano bino watemenwe kukokela Yehoba. Byojajingapo juba janema kwi Abulama byoapwishishe kwinengezha ne kumona kipanyi kyanji kasa kibena kulupuka munongo kufuma mu nsakwa ya Ula! Kipanyi kyazhokoloka ne kinkunenke kya Mukola wa Ufelata, kyanankama ne ku muzhika-buyeke. Panyuma yakwenda milungu yavula makilomita 1,000, bafikile mu muzhi wa kukabeta ka buyeke bwa Mesopotamya witwa’mba Halana, mpunzha pakokolokelanga bipanyi bya bantu baji pa lwendo.
10, 11. (a) Mambo ka Abulama kyoaikejile mu Halana pa kimye kicheche? (b) Lutundaiko ka lwafwainwa kupewa ku Bena Kilishitu balama bansemi yabo bakota?
10 Abulama waikele mu Halana kampe na mambo akuba’mba bashanji bakote ba Tela batusheko. (Bena Levi 19:32) Bena Kilishitu bavula lelo jino nabo bekala na mwingilo wa kulama bansemi yabo bakote nangwa bakolwa, bamo bapimpulako ne bwikalo bwabo pa kuba’mba bebalameko. Bonse boba bino bafwainwa kuyuka’mba babena kuba “kyaitabilwa ku meso a Lesa.”—1 Timoti 5:4.
11 Byopapichile kimye, “myaka ya Tela yajinga bitota bibiji ne myaka itanu ne kufwa wafwijile mu Halana.” Abulama wajinga bingi na bulanda pa kufwisha bashanji. Aku majila apwatu, waimene kaye ne kuya. “Myaka yanji aye Abulama byo afumine mu Halana yajinga myaka makumi atanu na abiji ne myaka itanu. Kabiji Abulama wasendele ne mukazhanji Selai, ne Lota mwana kolojanji, ne bya bunonshi byabo byonse byo banonkelenga, ne bantu bo bamwenejile mu Halana; ne kwimana baimene na kuya ku kyalo kya Kenana.”—Ntendekelo 11:32; 12:4, 5.
12. Abulama waubilepo ka kimye kyo aikelenga mu Halana?
12 Twamona kuba’mba Abulama kimye ajinga mu Halana ‘wanonkelenga ne bya bunonshi.’ Nangwa kyakuba wapoteshe bipe byanji amba amone mwakwendela kufuma mu Ula, Abulama wafumine mu Halana kasa aji munonshi. Kabiji Lesa ye wamupesheshe. (Musapwishi 5:19) Lesa byoabula kulaya bunonshi bantu banji bonse ano moba etu a lelo, uji bingi na bukishinka ku mulaye wanji wa kupana bikeba boba basha ‘mazubo nangwa balongo ne banyenga yabo’ na mambo a Bufumu. (Mako 10:29, 30) Kabiji Abulama ‘wamwenejilemo ne bantu,’ bamwingilo bavula bakumwingijila. Kwesakana na ntuntulwilo ya Baibolo wa Jerusalem Targum ne Chaldee Paraphrase (mu kiAramaic), Abulama ‘wibalulwile ke bantu ba mu mizhilo.’ (Ntendekelo 18:19) Nga anweba, nanchi lwitabilo lwenu lwimutundaika kwisamba na bakwenu mu kinkalankulo, bomwingila nabo ne bomufunda nabo sukulu nyi? Mu kifulo kya kwikalatu ne kulubako mukambizho wa Lesa, Abulama waingijishe bulongo kimye kyanji mu Halana. Kimye kyanji kyafikile, “ponkapo Abulama waimene kaye monka mo bamwambijile kwi Yehoba.”—Ntendekelo 12:4.
Waabukila mu Bushiya bwa Ufelata
13. Juba ka Abulama joaabukile Mukola wa Ufelata, kabiji jino juba janemena ka?
13 Abulama watatwile lwendo jibiji. Wafumine mu Halana ne kipanyi kyanji, kaye kumuzhika, pobaendele makilomita 90. Kimweka nobe Abulama byoapichile mu Kakemishi muzhi wa bya busulu, saka akyangye kwabuka Ufelata waimeneko. Mambo po ponka pajinga mpunzha paabukilanga bipanyi bya bantu bajinga pa misinso.b Nanchi juba ka kipanyi kyakwa Abulama po kyaabukile mukola? Baibolo imwesha kuba’mba kyaabukile saka kwashala myaka 430 Bayudea saka bakyangye kufuma mu Ijipita pa Nisani 14, 1513 B.C.E. Pa Kulupuka 12:41 paamba’mba: ‘Pa kupwa myaka bitota bina ne myaka makumi asatu, pa jonkaja juba, mabumba onse a bantu ba Yehoba afumine mu kyalo kya Ijipita.’ Nanchi ko kuba’mba lulayañano lwa kwa Abalahama lwatendekele pa Nisani 14, 1943 B.C.E., kimye Abulama kyoaabukile Ufelata.
14. (a) Abulama wamwenenga ka na meso anji a lwitabilo? (b) Bantu ba Lesa lelo jino baji na ñanyi jishuko jakila ne jajingapo na Abulama?
14 Abulama washile muzhi wa bunonshi. Nangwa byonkabyo, wamwenenga “muzhi uji na bitendekesho” byakosa, kafulumende waoloka ukalama bantu. (Bahebelu 11:10) Ee kine, na bishinka bicheche byoajinga nabyo, Abulama watatwile kumvwisha bishinka bimo bya nkebelo ya Lesa ya kukujilamo bantu ku lufu. Atweba lelo jino, tuji bingi na jishuko ja kuyukisha nkebelo ya Lesa kukilatu ne Abulama. (Byambo bya Mana 4:18) “Muzhi” nangwa’mba Bufumu boalangulukilengapo Abulama pano bwaikajikwa mwiulu kutatula mu 1914. Nanchi ne atweba kuba twamweshapo byubilo bya lwitabilo ne kuketekela mwi Yehoba nenyi?
Bwikalo bwa Musokolwe mu Ntanda ya Mulaye Bwatendeka
15, 16. (a) Mambo ka Abulama kyoafwainwe kuchinchika pa kutunga kyakusokelapo kwi Yehoba? (b) Lelo jino bena Kilishitu bafwainwa kuchinchika byepi nobe Abulama?
15 Ntendekelo 12:5, 6 itubula’mba: “Kabiji bafikile ku kyalo kya Kenana. Kabiji Abulama wapichile mu kyalo ne kufika wakafikile ku Shekema, ku kichi kya oko kya Mole.” Shekema wajinga ku kabeta ka buyeke bwa Yelusalema palepa makilomita 50, kabiji wajinga mu kinkunenke kyajinga na mushiji wafuka bingi ulumbululwa amba “paladisa ya ntanda yazhila.” Kabiji mu “kyokya kimye bena Kenana bajinga monka mu kyalo.” Bena Kenana bajinga bingi na byubilo byabula kufwainwa. Onkao mambo, Abulama wajinga na mwingilo wabaya wakulama kisemi kyanji kuchina kwikyongwela mu byubilo byabo.—Kulupuka 34:11-16.
16 “Yehoba wamwekele [ne jikwabo] kwi Abulama ne kumwambila’mba: Ku ba mu kisemi kyobe ba kulutwe ko ko nkapana kino kyalo.” Byo kyaletelepo lusekelo! Pano bino, kechi kyapelele kusekela kintu kikeyowatu baana banji ba kulutwe ne, bino na mambo a lwitabilo lwanji wasekejile. Mu lukokelo lwanji, Abulama “watungile kyakusokelapo bitapisho kwi Yehoba, yenkawa wamumwekejile.” (Ntendekelo 12:7) Shayuka wa Baibolo umo waambile’mba: “Kutunga kyakusokelapo [koaubile] kwamwesheshetu patoka amba akya kyalo kyaikele ke kyanji na mambo a lwitabilo lwanji lwakosa.” Wachinchikile bingi pa kuba’mba atunge kyakusokelapo. Kino kyakusokelapo kyoatungile kyo kyajinga kyokya kyatongwelwe kulutwe na lwendo mu Mizhilo ya lulayañano kya kutunga na mabwe (akubula kusonga). (Kulupuka 20:24, 25) Kyajinga kyakusokelapo kyapusene na bya bena Kenana. Abulama wamwesheshe byubilo byanji byawama ku bantu bavula kwakubula kuchina’mba bakamushikwa byoajinga mupopweshi wa Yehoba, Lesa wakine. Nga atweba lelo jino? Nanchi netuwa, kikatakata bakyanyike twimwesha patoka ku bakwetu mu kinkalankulo nangwa botufunda nabo sukulu amba tupopwela Yehoba? Twayai tumwene kwi Abulama ne kwikala basangalala byotuji bamwingilo ba Yehoba!
17. Abulama wamwesheshe byepi amba wajinga musapwishi wa jizhina ja Lesa, kabiji kino kivululako ka bena Kilishitu lelo jino?
17 Konse konse koailenga Abulama, kupopwela Yehoba kyo kyajinga kintu kitanshi. “Kabiji pa kufuma kokwa wayile ku mutumba uji ku musela wa Betele, ne kupopa wapopele tente wanji konkakwa, Betele sa aji ku muzhika ne Ai ku musela. Kabiji nako watungile kyakusokelapo kwi Yehoba, saka eta pa jizhina ja Yehoba.” (Ntendekelo 12:8) Byambo bya Kihebelu bya kuba’mba “saka eta pa jizhina” mu jishinda jikwabo bilumbulula “kushimuna (kusapwila) jizhina.” Nanchi ko kuba’mba Abulama washimwinenga jizhina ja Yehoba na kuchinchika ku bakwabo bena Kenana mu kinkalankulo. (Ntendekelo 14:22-24) Kino kituvululako kwingila na ngovu mu mwingilo wetu wa ‘kutota jizhina janji’ lelo jino.—Bahebelu 13:15; Loma 10:10.
18. Bulunda bwanji Abulama na bena Kenana bwajinga byepi?
18 Pa mapunzha poavilukijilenga Abulama kechi waikelengapo kimye kyabaya ne. “Kepo Abulama aimene jibiji ke lwendo kasa aya mu jiya ku Negeba”—ku kiselebwa kiji ku kabeta ka bulenge ku mitumba ya Yuda. (Ntendekelo 12:9) Kuvilauka-vilauka kwanji ne bwikalo bwanji bwa kupopwela Yehoba pa mpunzha yonse yakatataka yoaikelengapo, Abulama ne ba mu nzubo yanji ‘besolwele’mba, twi benyi ba mu lwendo panopantanda.’ (Bahebelu 11:13) Kimye kyonse baesekelenga na ngovu yonse kubula kwitemwisha na bakwabo mu kinkalankulo bapopwelanga bankishi. Bena Kilishitu nabo ano moba, kechi bafwainwa kwikala “ba panopantanda ne.” (Yoano 17:16) Byotuba lusa ne mushingi kubakwetu mu kinkalankulo ne botusebeza nabo mingilo, twafwainwa kujimuka kuchina kwitabankanya mu byubilo bya bantu ba ino ntanda ibika pa bulwanyi ne Lesa.—Efisesa 2:2, 3.
19. (a) Mambo ka bwikalo bwa luvilu kyo bwakatezhe kwi Abulama ne Selai? (b) Meseko ka akwabo aishijilepo kwi Abulama?
19 Kange tulubemo kuba’mba bwikalo bwa luvilu kechi lwapelele kwi Abulama nangwatu Selai ne. Bajanga byamwekejilenga mu bintu byo banonkele, mukifulo kya kuja kajo kawama bulongo kakupota mu mashitolo a mu Ula aubiletu bipe paa. Kabiji baikelenga mu matente mukifulo kya kwikala mu nzubo yawama bulongo. (Bahebelu 11:9) Abulama wajinga na mingilo yavula bingi mu bwikalo bwanji; yakulama bilelwa byanji ne bamingilo banji. Selai aye waingijilenga mingilo yaingilanga banabakazhi kwesakana na kisho kyabo pa kyokya kimye, nabiji kukanda bunga bwa fulaulo, kusoka bashinkwa, kupikula tonge ne kusona bivwalo. (Ntendekelo 18:6, 7; 2 Bamfumu 23:7; Byambo bya Mana 31:19; Ezikyo 13:18) Nangwa byonkabyo, meseko akwabo aishijilengapotu. Kechi papichile ne kimye ne, Abulama ne ba mu nzubo yanji bapichile mu bwikalo bwibabikile mu kizumba! Abya Abulama wakankelwe kushinda luno lweseko?
[Tubyambo twa mushi]
a Nangwa kya kuba pa kino kimye mukola wa Ufelata umwekela ku musela na mpunzha pajinga kala muzhi wa Ula palepa makilomita 16, bishinka byatanyiwa bimwesha kuba’mba uno mukola wapichijile ku muzhika wa uno muzhi. Abulama kyo kyoatongwelwa’mba wafumine “ku bushiya bwa mukola [wa Ufelata].”Yoshua 24:3.
b Byo papichile myaka yavula, Mfumu wa bena Asilya aye Ashurnasirpal II wapangile kasampo poaabukijile Ufelata kipikipi na Kakemishi. Kana ne Abulama byo byo aubile nyi, inyi kana aye ne kipanyi kyanji bakubwiletu, Baibolo kechi yaambapo ne.
Mwajikumvwisha Nyi?
• Mambo ka Abulama kyoatongwelwa amba “shabo bonse baitabila”?
• Mambo ka o kyafwainwe Abulama kwikala na lwitabilo pa kuba’mba afume mu Ula wa bena Kalodeya?
• Abulama wamwesheshe byepi amba watesheshe muchima ku bupopweshi bwa Yehoba?
[Kipikichala pa peja 7]
Lwitabilo lo lwamulengejile Abulama kusha bwikalo bwawama mu Ula
[Mapu pa paja 8]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
LWENDO LWA KWA ABALAHAMA
Kalunga Kakatampe
Kakemishi
Halana
KENANA
Ula
[Picture credit line on page 8]
Byafuma pa mapu akopolwele ba mu Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Kipikichala pa peja 10]
Byo baikelenga mu matente, Abulama ne ba mu nzubo yanji ‘besolwele’mba, twi benyi ba mu lwendo panopantanda.’