Sekelai Mubololoke bwa Yehoba
“Awa ulonda bololoke ne lusa ukatana bumi, ne bololoke, ne buneme.”—BYAMBO BYA MANA 21:21.
1. Ñanyi mashinda abantu mubena kufuma byamalwa?
“KO JIJI jishinda jamweka bulongo ku muntu, bino ko jikapela ko ku mashinda aya ku lufu.” (Byambo bya Mana 16:25) Kino kishimpi kyalumbulula bingi bulongo biji mashinda abantu bavula mumoba etu alelo. Bantu bavula batemwatu kuba byonka byobamona’mba byawama kumeso abo, kechi batako muchima kubintu bikeba bakwabone. (Byambo bya Mana 21:2) Bambatu’mba banemeka mizhilo yakyalo, bino bakebapo mashinda abujimuku mwakwiisezhezha. Kino kyalengela bantu kwabenamo.—2 Timoti 3:1-5.
2. Kika kibena kukebewa bukiji-bukiji kubantu bonse kuba’mba bekalenga mutende?
2 Pakuba’mba atweba bene nebantu bonse twikalenga mutende saka twavimbilwa, pabena kukebewa bukiji-bukiji mizhilo yaoloka yobakonsha kuswa bantu bonse nekwiikokela kwakubula kwibakanjikizha. Kwambatu kine, kafwako mizhilo yalengwa namuntu yakonsha kuleta mutende nekuvimbila bantune, nangwa kyakuba awo muntu wiilenga uji namaana abyepi. (Yelemiya 10:23; Loma 3:10, 23) Umvwe kyakuba mizhilo yauno mutundu koiji, kwepi koiji, kabiji yakonsha kwikala yamutunduka? Kampe jipuzho jikatampe kejino, umvwe mizhilo yauno mutundu koiji, nanchi mwakonsha kwiitemwa nekwiikokela kwakubula kwiikananyi?
Kutana Mizhilo Yaoloka
3. Ñanyitu bunke wafwainwa kupana mizhilo yaitabilwa ikwasha bantu bonse, kabiji mamboka?
3 Kumuntu wabula misalululo yabikoba nebisho, ubula kwitumpa mubyabumulwila ntanda, kabiji wayuka kupelelwa kwabantu nebukoke bwabo, kokotwakonsha kutana mizhilo yaitabilwa kabiji ikwasha. Kwakubula nangwa kuzhinaukatune, ino mizhilo twafwainwa kwiitanatu kwi Mulenga wabulume bonse aye Yehoba Lesa, waamba’mba: “Mambo jiulu byo jiji palepa peulu ya ntanda, byonkabyo ne mashinda ami nao akijisha mashinda enu, ne milanguluko yami nayo yakijisha milanguluko yenu.” (Isaya 55:9) Kabiji Baibolo imulumbulula Yehoba amba: “Ye Lesa wakishinka wabula bubi, aye ye waoloka ne kuluñama.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:4) Mu Baibolo yensetu tutanamo byambo byakuba’mba “Yehoba ye waoloka.” (Kulupuka 9:27, NW; 2 Byambo bya Moba 12:6; Masalamo 11:7; 129:4; Majilo a Yelemiya 1:18) Ee kine, twafwainwa kutala kwi Yehoba kwitupa mizhilo yawamisha mambo aye wakishinka kabiji waoloka.
4. Bololoke bulumbululaka?
4 Bantu bavula balengulula bingi nekunenauna boba belanguluka’mba baoloka nangwa’mba bazhila kukila bakwabo. Bino kwesakana na bololoke mobwatuntulwilwa mu Baibolo, bulumbulula, bukishinka, kuba byawama, kubula kaneneno, kubula bubi; kuba bintu monka mukebela mizhilo ya Lesa, nangwa mukebela mizhilo yabyubilo byawama byaitabilwa; apa bino nekuba bintu mujishinda jafwainwa. Nanchi kuba mwasekela mumizhilo iji nabino byubilo byawama nenyi?
5. Lumbululai kyubilo kyabololoke byokiji kwesakana nabyo kyalumbululwa mu Baibolo.
5 Pamambo akyubilo kyabololoke, buku wa Encyclopaedia Judaica waamba kuba’mba: “Bololoke kechi kulangulukatu obe mwine mumuchima amba naolokane, bulumbulula kuba byaoloka nebyawama mubintu byonse.” Kyakumwenako, bololoke bwa Lesa kechi kyubilotu mukachi kyoaji nakyo nabiji buzhile nebutootone. Kekyubilo kimwesha byoaji mumashinda awama kabiji aoloka. Kyakonsha kwambiwa’mba, Yehoba byoaji wazhila kabiji wabutooto, bintu byonse byooba nebifuma kwiaye byaoloka. Byonka byaamba Baibolo amba, “Yehoba ye waoloka mu mashinda anji onse, kabiji ye wa bupe mu mingilo yanji yonse.”—Masalamo 145:17.
6. Paulo waambilepo’mbaka pa Bayudea bamo babujile kwitabila mumoba anji, kabiji mamboka?
6 Mutumwa Paulo waambilepo bingi pakino kyubilo munkalata yanji kubena Kilishitu mu Loma. Pamambo a Bayudea bamo babujile kwitabila, wanembele’mba: “Mambo byo baluba bololoke bufuma kwi Lesa, ne kukeba kwimika bwabo abo bene, kechi bakokela bololoke bwa Lesa ne.” (Loma 10:3) Mamboka Paulo kyoatongwejile bano’mba “baluba bololoke bufuma kwi Lesa”? Nanchi kechi bebafunjishe Mizhilo yaoloka ya Lesa nenyi? Ee, bebafunjishe. Pano bino, bavula bamwenenga’mba bololoke kebuwametu bwamuntu mwine, boafwainwa kwikala nabo umvwe watesha muchima kusunga mizhilo yabupopweshi, mukifulo kyakumona bololoke amba kyokintu kyafwainwa kwibatangijila mubyakuba nabakwabo bantu. Byonkatu byajinga bantangi babupopweshi mumoba akwa Yesu, kechi bayukile mwatala bukishinka nebololokene.—Mateo 23:23-28.
7. Bololoke bwa Yehoba bumweshiwa byepi?
7 Bapusana ne Yehoba, aye bololoke bwanji bumweshiwa nekumweka patoka mumingilo yanji yonse. Nangwa kyakuba bololoke bwanji kechi bukeba’mba atalengapotu pabubi bwaboba bazhilulwilamotu mizhilo kyanshijine, kino kechi kilumbulula’mba Lesa wakanama ukeba byavula yetwafwainwa kuchinanga kumusolomokane. Mukifulo kyabyobyo, byubilo byanji byaoloka byobyalengela bantu kumusolomoka kuba’mba bapuluke kubyamalwa bifuma mubundengamambo. Nanchi kokuba’mba kyayilamo bingi Yehoba byoalumbululwa’mba “Lesa waoloka, Mupulushi.”—Isaya 45:21.
Bololoke Nelupulukilo
8, 9. Muñanyi mashinda Mizhilo moyamwesheshe bololoke bwa Lesa?
8 Pakuba’mba tumvwishe bololoke bwa Lesa byobwakwatankana nabyubilo byanji byabutemwe kabiji byalupulukilo, langulukai pa Mizhilo yoapele mukoka wabena Isalela kupichila mwi Mosesa. Ino mizhilo kechi yakuzhinauka’mba kana yajinga yaolokanyi, nangwane. Mubyambo byanji byakupezhako, Mosesa wavulwileko bena Isalela amba: “Uji pi mukoka mukwabo wa bantu baji na malamuna ne byatongolwa byaoloka biji ino mizhilo yonse yo nemwambila anweba lelo jino?” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 4:8) Byopapichile myaka yavula, Mfumu wabena Isalela aye Davida naye waambile’mba: “Malamuna a Yehoba o a kine, aolokatu.”—Masalamo 19:9.
9 Mu Mizhilo yanji, Yehoba momoalumbulwijile mizhilo yalumbuluka pamambo abyawama nebyatama. Mizhilo yalumbulwijile bena Isalela byonse byobafwainwe kwikala, kechi mubyampopwelotu monkane, bino nemubya busulu, mubya masongola, munjiilo, kwikala babutooto, apa bino nemalamuna anji. Kabiji mu Mizhilo mwajinga neyoya yalumbulwilenga byakuba nabantu balalanga mizhilo, kimye kimo nekwibepaya.a Pano nanchi mizhilo ya Lesa yaoloka byonka byoyalumbulwilwe mu Mizhilo, yayanjishenga bantu nekwikala kekisendwa kwiabo, kyakuba baikalatu bakaswa babula lusekelo, byonka byamba bantu bavula lelo jinonyi?
10. Aba bamutemenwe Yehoba bamwenenga byepi mizhilo yanji?
10 Aba bamutemenwe Yehoba batemenwe bingi mizhilo yanji nemalamuna anji aoloka. Kyakumwenako, Mfumu Davida kechi waswiletu amba malamuna a Yehoba akine kabiji aoloka, byonka byotwamona kalane, bino wiasakishenga nekwiasanchila namuchima wanji yense. Pamambo a mizhilo nebunchibamambo bwa Yehoba, wanembele’mba: ‘Yafwainwa kusakwa kukila ngolode, kine, nangwa ngolode yawamisha ne kuvula; kabiji yatobala kukila ne buki, nangwa luto lusuuma mu jipuma. Kabiji iyo ijimuna kalume wenu pakwiilama paji mfweto ikatampe.’—Masalamo 19:7, 10, 11.
11. Mizhilo yaikele byepi ‘ke kalama wakwibaleta kwi Kilishitu’?
11 Byopapichile myaka yavula, Paulo walumbulwile buneme bwakila mu Mizhilo. Mu nkalata yanji kubena Ngalatiya wanembele’mba: “Mizhilo yaaluka ke kalama wetu wa kwituleta kuji Kilishitu, amba, mubingile mu lwitabilo.” (Ngalatiya 3:24) Mumoba akwa Paulo, kalama wajinga muntu wamingilo nangwa’mba muzha waingilanga munzubo ikatampe. Wajinga namwingilo wakulama baana nekwibatwala kusukulu. Byonkabyo, Mizhilo yalaminenga bena Isalela kuchina kwitumpa mubyubilo byabula kufwainwa nempopwelo yamikoka yabantu ibazhokolokele. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 18:9-13; Ngalatiya 3:23) Kikwabo, Mizhilo ibavulwilengako bena Isalela kuba’mba bajinga bandengamambo, nekwibavululako’mba bakebewenga lulekelo lwamambo nelupulukilo. (Ngalatiya 3:19) Lunengezho lwabitapisho byobatapishanga lwamwesheshenga nkuulo kyoyanemena, kabiji lwapaine kiyukilo kyabungauzhi kyakuyukilamo Mesiasa wakine. (Bahebelu 10:1, 11, 12) Onkao mambo, Yehoba wamwesheshe bololoke bwanji kupichila mu Mizhilo, saka alabijila kuba’mba bantu bekalenga bulongo nekumona lupulukilo lwamyaka.
Bantu Boatela Lesa Amba Baoloka
12. Bena Isalela bafwainwe kumwenamoka mukuteshako muchima kulama Mizhilo?
12 Bena Isalela bafwainwe kwikala bantu batalwa bulongo kwi Lesa umvwe kyakuba balaminenga mizhilo, mambo Mizhilo yapaine Yehoba yajinga yaoloka mumashinda onse. Byobajinga pepi nakutwela mu Ntanda ya Mulaye, Mosesa wavulwileko bena Isalela amba: “Umvwe twateshako michima yetu mu kulama ino mikambizho yonse ku meso a Yehoba monka mo etukambizhizha kiketubajilwa ke bololoke.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:25) Kunungapo, Yehoba walaile’mba: “Mukalame malamuna ami, ne byo natongola, bya kuba inge muntu wibilama ukamwenamo bumi; amiwa yami Yehoba.”—Bena Levi 18:5; Loma 10:5.
13. Nanchi kwajinga kubula kumwesha bololoke Yehoba byoakebele bantu banji kulama Mizhilo yaolokanyi? Lumbululai.
13 Kyabulanda, mukoka wabena Isalela yense wakankelwe “kulama ino mikambizho yonse ku meso a Yehoba.” Kabiji kino kyalengejile kubula kumona mapesho oebalaile. Bakankelwe kulama mikambizho ya Lesa yonse, mambo Mizhilo ya Lesa yajinga yalumbuluka bino abo bajinga bambulwakoloka. Nanchi kino kilumbulula’mba Lesa kechi waoloka nenyi? Kwambatu kine, kechi ibyone. Paulo wanembele’mba: “Pano tusakwamba ka? Bumbulwakoloka, Lesa uji nabonyi? Ine kabiji, akyo ne.” (Loma 9:14) Kishinka kekyakuba’mba, bantu batelwanga’mba baoloka kwi Lesa nangwa kyakuba bajinga bambulwakoloka kabiji bandengamambo Mizhilo saka ikyangye kwikalako nangwatu kimye kyoyaikeleko. Bantu bamo batelwanga’mba baoloka bajinga namoyo wakwakamwa Lesa keba Nowa, Abalahama, Yoba, Lehaba, kepo ne Danyela. (Ntendekelo 7:1; 15:6; Yoba 1:1; Ezikyo 14:14; Yakoba 2:25) Pano jipuzho kejino: Kika kyalengejilenga bano bantu kutelwa’mba baoloka kwi Lesa?
14. Nga Baibolo ilumbululaka umvwe yatongola muntu amba “waoloka”?
14 Baibolo umvwe yatongola muntu amba “waoloka,” kechi ilumbulula’mba awo muntu kechi ndengamambo nangwa mbulwakolokane. Bino ilumbulula’mba awo muntu ubena kuba bintu bikeba Lesa nebantu. Kyakumwenako, Nowa watelelwe’mba “muntu waoloka” kabiji “walumbuluka mukachi ka bantu ba mu yoya myaka,” mambo waubile “monka mo amukambizhizhe Lesa, mo mo aubijile.” (Ntendekelo 6:9, 22; Malakai 3:18) Ba Zakaliya ne Elisabeta bansemi yakwa Yoano Mubatishi, “bajinga baoloka ku meso a Lesa, baendelenga monka mu mikambizho ne mizhilo yonse ya Nkambo.” (Luka 1:6) Kabiji muntu wabujile mwina Isalela, mushilikale mwina Italya wajizhina ja Koneleusa, bamulumbulwile amba “muntu waoloka, waakamwa Lesa.”—Byubilo 10:22.
15. Bololoke bwikala nemuka?
15 Kabiji bololoke kechi kubatu byonka Lesa byoakebane, bino bwafwainwa kwikala mukachi kamuchima wamuntu, mambo mumuchima momufuma lwitabilo, lusanchilo, kutemwa Yehoba nemilaye yanji. Binembelo byamba’mba Abalahama “wamwitabijile Yehoba, kabiji aye wamutelejilekyo ke bololoke.” (Ntendekelo 15:6) Abalahama kechi wajingatu nalwitabilo lwakuba’mba Lesa koajine, bino wajinga nenalwitabilo mumulaye wanji wa “lukunwa.” (Ntendekelo 3:15, NW; 12:2; 15:5; 22:18) Namambo alwitabilo nemingilo yakumwesha luno lwitabilo, kyokyalengejile Yehoba kwikala mulunda na Abalahama nebantutu bakwabo bakishinka kabiji wibapesheshe nangwa kyakuba bajinga bantu bambulwakoloka.—Masalamo 36:10; Loma 4:20-22.
16. Kwikala nalwitabilo munkuulo kwaletaka?
16 Kyapelako, bololoke mubantu bwaimena palwitabilo munkuulo yakitapisho kyakwa Yesu Kilishitu. Paulo wanembejile bena Kilishitu bamukitota-myaka kitanshi amba: “Pa kubinga bebabingishatu ku bupe bwa [Lesa] monka mu bukuzhi bwa mwi Kilishitu Yesu.” (Loma 3:24) Pano Paulo watongwelenga boba basajilwe kwikala banswanyi pamo ne Kilishitu mu Bufumu bwamwiulu. Yonka ino nkuulo yakitapisho kyakwa Yesu yashinkwila nebantu bakwabo kwikala najishuko jakutalwa baoloka kumeso a Lesa. Mutumwa Yoano wamwene mukimwesho ‘jibumba jikatampe, jo babula kukonsha kubala, . . . kasa baimana ku meso a jitanda ne ku meso a Mwana mukooko, kasa bavwala bivwalo bitoka.’ Bivwalo bitoka bilumbulula kwikala batooka kabiji baoloka kumeso a Lesa mambo ‘baovwa bivwalo byabo, ne kwibitokesha mumashi a Mwana mukooko.’—Lumwekesho 7:9, 14.
Sekelai Mubololoke bwa Yehoba
17. Ñanyi bintu byafwainwa kubiwa pakuba’mba muntu alonde bololoke?
17 Nangwa kyakuba Yehoba wapana Mwananji, Yesu Kilishitu, kwikala jishinda bantu mobakonsha kwikela baoloka kumeso anji, kechi kilumbulula’mba pano jino jishuko jiyatu byonkabyone. Muntu wafwainwa kwikala nalwitabilo munkuulo, kwikala mwayila kyaswa muchima wa Lesa, kwipana kwi Yehoba, nekumwesha kuno kwipana kwanji mulubatizhilo lwamu mema. Kabiji muntu wafwainwa kutwajijila nakulondalonda bololoke, nebyubilo bikwabo byamupashi. Mwina Kilishitu wabatizwe kabiji walwito lwamwiulu aye Timoti, bamukambizhe kwi Paulo amba: ‘alondenga bololoke, munema wa kunemeka Lesa, lwitabilo, butemwe, butekanye, ne bukimote.’ (1 Timoti 6:11; 2 Timoti 2:22) Yesu naye wakonkomwenejilepo bingi pabuneme bwakuba byonkabyo byoaambile’mba: “Sambilai kukebesha bufumu bwanji, ne bololoke bwanji.” Twakonsha kwibikako bingi kukebesha mapesho a Bufumu bwa Lesa, abya byobyotwibikako kuba’mba tulonde mashinda abololoke bwa Yehoba?—Mateo 6:33.
18. (a) Mamboka okyakatezha kulondalonda bololoke? (b) Kika kyotwakonsha kufunjilako kwi Lota?
18 Bino kyakine, kechi kyapela kulondalonda bololokene, namambo akuba’mba atweba bonse twibambulwakoloka kabiji kisemwa kyetu kekyakukeba kuba byabula koloka. (Isaya 64:6) Kabiji twazhokolokwa nabantu babula kunemeka mashinda a Yehoba abololoke. Bwikalo bwetu bujitu nobe bobwa bwajingamo Lota, mumuzhi wa Sodoma wayujile bungubabibi. Mutumwa Petelo walumbulwile Yehoba kyoekimwenejile bulongo kupokololamo Lota namambo akonaunwa kwayewa muzhi kwajinga pabwipi. Petelo waambile’mba: ‘Awa muntu waoloka, byo aikajile mwi abo ne kwibamona ne kwibomvwa, muchima wanji waoloka wamanyikilwenga pajuba pajuba, nabyubilo byabo bya bumpupabizhila.’ (2 Petelo 2:7, 8) Onkao mambo, kyawama atweba umo umo kwishikisha’mba: ‘Nanchi mukachi kamuchima wami nsangalala nabyubilo byatama byomona? Abya mmona byakisangajimbwe bikozhañana byabakumbanemo amba bijitu bulongonyi? Inyi, muchima wami umanyikwa byonka byamanyikilwenga Lota namambo abyubilo byabula koloka byauno mutundu?’
19. Ñanyi mfweto yotukamwenamo umvwe satusekela mubololoke bwa Lesa?
19 Muano moba atama, kusekela mubololoke bwa Yehoba kwituzhikijila nekwitulama. Jipuzho jakuba’mba: “Anweba Yehoba ñanyi ukekala bwenyi mu tente wenu? Ñanyi ukekalanga pa mutumba wenu wazhila?” Mfumu Davida wijikumbwile’mba: “Yenkaye wenda bulongotu ne kuba byaoloka.” (Masalamo 15:1, 2) Umvwe kasa tulondalonda bololoke bwa Lesa nekusekela monka, tukatwajijila kwikala balunda neaye, nekutwajijila kumona bibusa nemapesho anji. Kikafumamo, tukekala bantu basekela mubyonka byotuji nabyo, bantu bakinjikwa, kabiji babula kukatazhiwa mumilanguluko. Byambo bya Lesa byaamba’mba: “Awa ulonda bololoke ne lusa ukatana bumi, ne bololoke, ne buneme.” (Byambo bya Mana 21:21) Kabiji kwibikako kuba byaoloka mubyotuba byonse kuketukwasha kumvwañana nabakwetu nekwikalako bulongo mubwikalo, mubyubilo, nekumupashi. Nyimbi wa Masalamo waambile’mba: ‘Bo bene ba lusekelo bonka balama bunchibamambo bwaoloka, ne yewa uba byaoloka moba onse.’—Masalamo 106:3.
[Tubyambo twa mushi]
a Mwakonsha kutanga byambo byavula byaamba pa Mizhilo ya Mosesa, mu mutwe wakuba’mba: “Some Features of the Law Covenant,” (Byambo Bimo Byajinga mu Mizhilo ya Lulayañano) pamapeja 214-20 mubuku wa Insight on the Scriptures, volyumu 2, wanembwa na Bakamonyi bakwa Yehoba.
Mwakonsha Kulumbululanyi?
• Bololoke bobuka?
• Lupulukilo lwendela byepi pamo nabololoke bwa Lesa?
• Kika kilengela bantu kutelwa’mba baoloka kwi Lesa?
• Twakonsha kutana byepi lusekelo mubololoke bwa Yehoba?
[Bipikichala pa peja 23]
Mfumu Davida wakebeshenga mizhilo ya Lesa namuchima wanji yense
[Bipikichala pa peja 24]
Nanchi mwayuka ene mambo ba Nowa, Abalahama, Zakaliya ne Elisabeta, ne Koneleusa kyoebatelejile Lesa amba bantu baolokanyi?