Bantu ba Lesa Bafwainwa Kutemwa Kuba Lusa
“Nanchi bika byo akusakila’mba ube? Kana kuba byaoloka, ne kutemwa kuba lusa, ne kwenda na Lesa wobe na kwipelula.”—MIKA 6:8.
1, 2. (a) Mambo ka Yehoba o akebela’mba bantu banji bobenga lusa? (b) Ñanyi mepuzho a amba pa lusa o twafwainwa kulangulukapo?
YEHOBA ke Lesa wa lusa. (Loma 2:4; 11:22) Ba mulume ne mukazhi batanshi ba Adama ne Evwa byo bafwainwe kwikala bantu basanta pa kino! Mu bujimi bwa Edena, baikele saka bazhokolokwa na bilengwa byamwesheshenga lusa lwa Lesa ku bantu bakonsheshe kwiyowabyo. Kabiji Lesa watwajijila kubila lusa bantu bonse, nangwatu babula kusanta ne bangubabibi.
2 Bantu baji na bulume bwa kumwesha byubilo bya Lesa mambo balengelwe mu kipasha kyanji. (Ntendekelo 1:26) Yehoba kyo kyo akebela’mba ne atweba tubenga lusa. Monka mwaambila Mika 6:8, bantu ba Lesa bafwainwa “kutemwa kuba lusa.” Nanchi lusa lo luka? Lwakwatankana byepi na byubilo bikwabo bya Lesa? Bantu byo baji na bulume bwa kumwesha lusa, pano nga mambo ka ino ntanda kyo yaikela ya bulwanyi? Mambo ka atweba bena Kilishitu o twafwainwa kwibikilangako kumwesha lusa ku bakwetu mu byubilo byetu?
Lusa lo Luka?
3. Mwakonsha kulumbulula byepi lusa?
3 Lusa lumweshiwa mu kwibata muchima bakwetu. Lumweshiwa mu bintu byotwikwasha ne mu byambo byawama. Kuba lusa kulumbulula kuba bintu byawama kechi bintu byatama ne. Muntu wa lusa ke yewa ukasulukila bakwabo, wakoka muchima, wa kifyele kabiji wa bibusa. Uji na muchima wa bupanyi, ne kuta muchima bakwabo. Mutumwa Paulo watundaikile bena Kilishitu amba: “Vwalai bumuchima wanekena, ne lusa, ne kwipelula, ne bukimote, ne kukokamuchima.” (Kolose 3:12) Onkao mambo, nanchi ko kuba’mba lusa, ke lubaji lwa kivwalo kya kifwanyikizho kya mwina Kilishitu yense.
4. Yehoba waikala byepi wa kumwenako mu kumwesha lusa ku bantu?
4 Yehoba Lesa ye wa kumwenako mu kumwesha lusa. Byonka byaambile Paulo, ‘lusa lwa Lesa Mupulushi wetu, ne butemwe bwanji bwa kutemwa bantu byo byamwekele, aye witupulwishe, monka mwayila lusa lwanji, monka mu kovwa kwa kusemwa jibiji, ne kusangulwa kupya kwa mupashi wazhila.’ (Titusa 3:4, 5) Lesa ‘ovwa’ nangwa’mba kutokesha bena Kilishitu bashingwa mu mashi a kwa Yesu, kumwesha bukuzhi bwa kwa Kilishitu byo bwanema kwi abo. Nabo baikala ke bapya kupichila mu mupashi wazhila, kuba’mba bekale ‘balengwa bapya’ baana ba Lesa ba ku mupashi. (2 Kolinda 5:17) Kabiji Lesa umwesha lusa ne butemwe ku “jibumba jikatampe” abo “baovwa bivwalo byabo, ne kwibitokesha mu mashi a Mwana mukoko.”—Lumwekesho 7:9, 14; 1 Yoano 2:1, 2.
5. Mambo ka aba batangijilwa na mupashi wa Lesa kyo bafwainwa kumwesha lusa?
5 Lusa nalo ke kipangwa kya mupashi wazhila wa Lesa, nangwa’mba ngovu yanji. Paulo waambile’mba: ‘Bipangwa bya mupashi bo butemwe, ne lusekelo, ne mutende, ne kukoka muchima, ne lusa, ne buwame, ne bukishinka, ne bukimote, ne kwikanya; ku bino bya byonkabyo kechi kuji muzhilo ne.’ (Ngalatiya 5:22, 23) Byo kiji bino, nanchi aba batangijilwa na mupashi wa Lesa kuba ke bamweshe bakwabo lusa ne nyi?
Lusa lwa Kine Kechi Bukoke Ne
6. Mu jishinda ka lusa mo lwikela bukoke, kabiji mambo ka?
6 Bantu bamo bamona kumwesha lusa amba bukoke. Balanguluka’mba muntu wafwainwa kwikala watama muchima, kabiji witota kimye kimo, pa kuba’mba bakwabo bamone bulume bwanji. Pano bino, kwambatu kine, kikebewa kwibikako kya kine kuba’mba muntu ekale wa lusa ne kuchinuzhuka kumwesha lusa lwabula kufwainwa. Lusa lwa kine byo luji lubaji pa bipangwa bya mupashi wa Lesa, kuba lwaikala bukoke ne, kabiji kechi lwakonsha kuswisha milanguluko ya kuba byubilo byatama ne. Lusa lwabula kufwainwa bo bukoke bulengela muntu kuswisha bungubabibi.
7. (a) Eli wamwesheshe byepi kuba’mba waubilenga muleele? (b) Mambo ka bakulumpe mu kipwilo o bafwainwa kuchinuzhukila kuba lusa lwabula kufwainwa?
7 Kya kumwenako, vulukai ñanga mukatampe wa Isalela aye Eli. Wajinga na muleele wa kufunda baana banji ba Hofini ne Finease baingilanga mingilo ya buñanga mu tente wa lusambakeno. Na mambo a kuba kechi batondelwe na kibese kya kitapisho kyapanwanga kwi abo kwesekana na Mizhilo ya Lesa ne, baambijile kalume kutambula nyama ibishi ku watapishenga kitapisho, mafuta a mulambo saka akyangye kusokwa pa kya kusokelapo bitapisho. Kabiji baana ba kwa Eli balajilenga ne na banabakazhi baingijilanga ku kibelo kya tente wa lusambakeno. Mu kifulo kya kwibapanga ba Hofini ne Finease pa mwingilo ye baingilanga, aye wibakajipijiletu kya na muleele. (1 Samwela 2:12-29) O ene mambo “mu aa moba jiwi ja Yehoba kechi jaumvwanyikilenga javulavula ne.” (1 Samwela 3:1) Bakulumpe mu kipwilo kechi bafwainwa kuba lusa lwabula kufwainwa ku bangubabibi bakonsha konauna mupashi wa kipwilo ne. Lusa lwa kine kechi lulekelela muntu saamba byambo bya bubi ne kuba byubilo bizhilulula mizhilo ya Lesa ne.
8. Yesu wamwesheshe byepi lusa lwa kine?
8 Yesu Kilishitu wa kumwenako wetu, kechi wamwesheshepo nangwa pacheche lusa lwabula kufwainwa ne. Onkao mambo, wajinga wa kumwenako wawama mu kumwesha lusa lwa kine. Kya kumwenako, ‘wibobile lusa bantu, mambo basubakene ne kupelelwa, pamo nobe mikooko ya kubula kafunga.’ Bantu ba michima ya kishinka bajinga bakasuluka kumusolomoka Yesu kya kuba kebalete ne baana babo bacheche kwi aye. Langulukai lusa ne kifyele kyoamwesheshe baana bacheche kimye kyo ‘ebatambwile mu maboko anji, ne kwibapesha’ (Mateo 9:36; Mako 10:13-16) Nangwa kya kuba Yesu wajinga wa lusa, bino kechi walekelelanga bintu kubiwa mu jishinda japusana na nkebelo ya Shanji wa mwiulu ne. Yesu kechi watalangapotu pa bubi ne, wajinga na bulume bwamupele Lesa bwa kulengulula patoka bantangi ba bupopweshi bakamfutumfutu. Byonka byo kyanembwa mu Mateo 23:13-26, bimye byavula wabwezhezhengapo kwamba amba: “Malwa enu, anweba banembeshi ne Bafaliseo, bakamfutumfutu!”
Lusa ne Byubilo Bikwabo bya Mupashi wa Lesa
9. Lusa lwakwatankana byepi na kukoka muchima ne buwame?
9 Lusa lwakwatankana na byubilo bikwabo bya mupashi wa Lesa. Lwanembelwa pamo mu Baibolo pakachi ka “kukoka muchima” ne “buwame.” Kya kine, muntu wa lusa umwesha kino kyubilo mu kwikala wakoka muchima. Utekanya ne ku bantu babula lusa. Lusa luji nobe buwame na mambo a kuba’mba javula lumweshiwa mu byubilo byawama bya kukwasha bakwetu. Kimye kimo, kyambo kya Kingiliki kyaingijishiwa mu Baibolo amba “lusa,” kyakonsha kutuntululwa amba “buwame.” Kumwesha lusa kwa bena Kilishitu batanshi kwakumishe bingi bantu bapopwelanga bankishi kya kuba’mba kwesakana na byaamba Tertullian, baitanga baana ba bwanga ba kwa Yesu amba ‘bantu ba lusa.’
10. Lusa ne butemwe byakwatankana byepi?
10 Lusa lwakwatankana ne na butemwe. Yesu waambile pa baana banji ba bwanga kuba’mba: “Pa kyo kino po po bakayukila bonse amba anweba mwi baana bami ba bwanga, inge mwitemwe anwe bene na bene.” (Yoano 13:35) Kabiji kwamba pa buno butemwe, Paulo waambile’mba: “Butemwe butekanyatu kasa buba lusa.” (1 Kolinda 13:4) Lusa lwa kwatankana ne na butemwe mu byambo bya kuba’mba “lusa . . . lwa butemwe” byaingijishiwa javula mu Binembelo. Luno ke lusa lufuma ku butemwe bubula kwaluka. Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa amba “lusa . . . lwa butemwe” kechi kilumbululatu butemwe bonka ne. Ke lusa lo tumvwina bakwetu ne kwibakwasha. Lusa lwa butemwe, nangwa’mba butemwe bubula kwaluka bwa kwa Yehoba bumweshiwa mu mashinda apusana pusana. Kya kumwenako, lumwekela mu byubilo byanji bya kupokolwelamo bantu ne kwibazhikijila.—Masalamo 6:4; 40:11; 143:12.
11. Ñanyi luketekelo lwitupa butemwe bubula kwaluka bwa Lesa?
11 Lusa lwa butemwe bwa Yehoba luleta bantu kwi aye. (Yelemiya 31:3) Kimye bakalume ba Lesa bakishinka kyo bakeba kupokololwa nangwa bukwasho, bayuka’mba kine ukebamwesha butemwe bubula kwaluka. Bayuka’mba Yehoba kechi ukakankalwa kwibamwesha butemwe bwanji bubula kwaluka ne. Onkao mambo, bakonsha kulomba mu bukishinka, byonka byaubile nyimbi wa masalamo waambile’mba: “Pakuba amiwa naketekela mu lusa lwenu: Muchima wami ukasekela mu lupulukilo lwenu.” (Masalamo 13:5) Butemwe bwa Lesa byo buji bubula kwaluka, bakalume banji bafwainwa kumuketekela na muchima yense. Baji na luno luketekelo lwa kuba’mba: “Yehoba kechi ukebataya banji ne, nangwa kuleka buswanyi bwanji ne.”—Masalamo 94:14.
Mambo ka Ntanda kyo Yatamina?
12. Bukalama bwatama bwatendekele byepi kabiji kimye ka?
12 Kyamwekele mu bujimi bwa Edena kyo kikumbula jino jipuzho. Ku ntendekelotu ya bwikalo bwa bantu, kilengwa umo wa ku mupashi waishile kwikala na lwiso ne kwitumbijika, waubile bujimuku bwa kwikelamo kalama wa ntanda yonse. Mu bo buno bujimuku, mo mo aikejile ke “mfumu wa panopantanda,” watama bingi muchima. (Yoano 12:31) Waishile kutelwa’mba Satana Diabola, mulwanyi mukatampe wa Lesa ne bantu. (Yoano 8:44; Lumwekesho 12:9) Bujimuku bwanji bwa lwiso bwa kukeba kwikala mfumu waesakana na bukalama bwa Yehoba bwa butemwe, bwamwekele pa kupitapo kimye kicheche panyuma ya kulengwa kwa Evwa. Onkao mambo, kimye Adama kyo asajile kwitolwela kufuma ku bukalama bwa Lesa ne kukanyishatu lusa Lwanji, bukalama bwatama bwatendekele. (Ntendekelo 3:1-6) Mu kifulo kya kwilama abo bene, ba Adama ne Evwa pano baikele mu bukalama bwa kwa Diabola bwa lwiso ne bwa kwitumbijika.
13-15. (a) Ñanyi malwa amo afuminemo mu kukana bukalama bwa Yehoba bwaoloka? (b) Mambo ka ino ntanda kyo yaikela na bantu babula lusa?
13 Twayai tumone bintu bimo byafuminemo. Ba Adama ne Evwa bebapangile mu yoya mpunzha ya ntanda yajinga paladisa. Bashile bujimi bwawama mwajinga bijimwa ne bipangwa byawama, ne kuya na kutendeka kwikala bwikalo bwa buyanji pangye ya bujimi bwa Edena. Lesa wamwambijile Adama’mba: “Byo wajikumvwina jiwi ja mukazhobe, ne kuja ku kichi kyo nakuzhijikile namba: Kujako ne, mushiji wafingwa na mambo a obewa. Mu kwingila mingilo yakosa mo mo ukajilanga kajo moba onse a bumi bobe. Kabiji mushiji ukakumeneshesha obewa miba ne nseku.” Kufingwa kwafingilwe mushiji kwalumbulwilenga amba pano, kujima kwa mushiji kukashupanga bingi. Byafumine mu mushiji wafingwa, na miba ne nseku yanji, byamwekeshe ku baana ba kwa Adama kya kuba’mba Lameki shanja Nowa waambile ne kuba’mba ‘mingilo yakosa ya maboko abo yo bamona na mambo a mushiji ye afingile Yehoba.’—Ntendekelo 3:17-19; 5:29.
14 Ba Adama ne Evwa bataile mutende beletelako malwa. Lesa waambile kwi Evwa amba: ‘Nkavuzha misongo yobe mu kwimita kobe; ukasemanga baana mu misongo; nangwa byonkabyo ukasakanga mwata wobe, kabiji aye ukekala ke mukulumpe pe obewa.’ Palutwe, Kaina, mwana mutanshi wa ba Adama ne Evwa, waubile bumbanzhi bwatama bingi bwa kwipaya nkasanji Abela.—Ntendekelo 3:16; 4:8.
15 Mutumwa Yoano waambile’mba: “Byonse bya panopantanda biji mu bulume bwa kwa aye mubi.” (1 Yoano 5:19) Byonka biji kalama wayo, mu ntanda lelo jino muji byubilo byatama nabiji lwiso ne bwitote. Kyo kyo mwavujila byubilo bya kubula lusa ne bumbanzhi! Pano bino, kechi kikatwajijila kwikala byonkabye ne. Yehoba ukamona kuba’mba byubilo bya lusa ne kifyele byakumbana konse mu Bufumu bwanji, kepo ne kufumyapo kubula lusa ne bumbanzhi.
Lusa Lukakumbana Konse mu Bukalama bwa Bufumu bwa Lesa
16. Mambo ka bukalama bwa Lesa kupichila mwi Yesu Kilishitu kyo bwaikela bwa lusa, kabiji kino kitutundaika kuba ka?
16 Yehoba ne Mfumu watongolwa kwikala pa bukalama bwa Bufumu Bwanji aye Yesu Kilishitu, bakeba kuba’mba bantu bonse bakokela bukalama bwabo bafwainwa kwikala bantu ba lusa. (Mika 6:8) Yesu Kilishitu witumwesheshekotu pacheche bukalama bwamupele Shanji byo bukekala bwa lusa. (Bahebelu 1:3) Kino kyakonsha kuyukanyikwa mu byambo bya kwa Yesu byamwesheshe patoka bantangi ba bupopweshi bwa bubela, bamanyikilenga bantu na bisendwa byanema. Waambile’mba: “Iyai ko nji, anweba bonse basulwila na mingilo ne kunemenwa, ne amiwa nkemukokolosha. Tambulai kikonkoji kyami ne kufunda kwi amiwa; mambo amiwa ne kimote ne kukoka pa muchima: ne anweba mukamona kukokoloka kwa michima yenu. Mambo kikonkoji kyami kyawama, ne kisendwa kyami kyapela.” (Mateo 11:28-30) Bakalama ba pano pa ntanda, bantangi ba bupopweshi, nangwatu bantangi ba mutundu mukwabo, bamanyika bantu na bisendwa byanema bya mizhilo yalaukatu kikupu ne kwibengijisha mingilo yo babula kwibasanchila. Pano Yesu byo akeba ku bantu bamulondela, ke byafwainwatu kwesakana na papela ngovu yabo. Kine, kikonkoji kyanji kyawama kabiji kikokolosha! Nanchi kechi twatundaikwa kumulonda mu kumwesha lusa ku bakwetu ne nyi?—Yoano 13:15.
17, 18. Mambo ka o twafwainwa kuketekela’mba aba bakekala mu bukalama pamo ne Kilishitu mwiulu ne bamwimenako pano pa ntanda bakamweshanga lusa?
17 Byambo byanema Yesu byo ambile ku batumwa banji bimwesha Bufumu bwa Lesa byo bwapusenshatu na bukalama bwa bantu. Baibolo wamba’mba: ‘Kwabukile lupata mwi abo [baana ba bwanga] amba, lelo ñanyi mwi atweba ye bauba’mba mukulumpe? Kumvwa aye amba, Bamfumu ba Bagentila bebobila bunkambo bantu babo; ne aba baji na lūsa pe abo bebatela’mba, Bangubabiya. Pakuba anweba kechi mwikale byonkabyo ne: aye mukulumpe wa mwi anweba, mulekai, ekale nobe mwanyike; ne aye uji kulutwe, naye ekale nobe kalume. Mambo mukulumpe ye ñanyi, awa waikala na kuja, inyi yewa ubena kumwingijila? Ke yenkawa waikala na kuja kabiji? Pakuba amiwa nji mukachi kenu nobe yewa wingila.’—Luka 22:24-27.
18 Bakalama ba buntu bakebesha kwikajika bukata bwabo kupichila mu ‘kwibobila bunkambo’ bantu ne mu kukebesha mazhina akatampe, uba nobe awo mazhina ebalengela kwikala bantu bawama kukila baji mu bukalama bwabo. Bino Yesu waambile’mba bukulumpe bwine bufuma mu kwingijila bantu, kimye kyonse kwibikishako mu kwibengijila. Aba bonse bakekala mu bukalama pamo ne Kilishitu mwiulu nangwa bamwimenako pano pa ntanda bafwainwa kwibikishakotu kumwena kwi aye mu kwikala bantu bepelula kabiji ba lusa.
19, 20. (a) Yesu walumbulwile byepi kubaya kwa lusa lwa Yehoba? (b) Twakonsha kumulonda byepi Yehoba mu kumwesha lusa?
19 Twayai tumone pa lufunjisho lukwabo lwa butemwe Yesu lo afunjishe. Pa kulumbulula lusa lwa Yehoba byo lwabaya, Yesu waambile’mba: ‘Kana anweba mwatemwa bonka bemutemwa, mukamwenamo lutakaiko lwa byepi? Mambo ne bandengamambo nabo batemwa bebatemwa. Kabiji umvwe mwibobila bulongo aba bemubila bulongo, mukamwenamo lutakaiko lwa byepi? Mambo ne bandengamambo nabo boba byonkabyo. Kabiji umvwe mwapana ku boba bo mwaketekela kutambulako, mukamwenamo lutakaiko lwa byepi? Mambo bandengamambo nabo bapana ku bandengamambo bakwabo, amba tukatambuleko pamo. Kabiji temwai balwanyi benu, ne kwibobila bulongo, kabiji panai kwa kubula kuketekela ne kacheche ne; ne mfweto yenu ikekala ke ikatampe, kabiji mukekala ke baana ba Mwine Wakila: mambo aye wibobila lusa babula kusanta ne babi. Mwikale ba kuba lusa monka mo obila lusa Shenu.’—Luka 6:32-36.
20 Lusa lwa Lesa kechi lwa na lwiso ne. Kechi lukeba kintu ne, kabiji kechi luketekela kutambwilapo kintu ne. Yehoba mu lusa lwanji, “uselesha juba janji ku babi ne ku bawama pamo; ne kunokesha mvula pa baoloka ne pa babula koloka pamo.” (Mateo 5:43-45; Byubilo 14:16, 17) Mu kulonda Shetu wa mwiulu, kechi tukanatu kwibobila byatama babula kusanta kwapwa ne, bino twibobila ne byawama, kuvwangakotu ne balwanyi betu. Umvwe ketumweshe lusa, tumumwesha Yehoba ne Yesu amba tukeba kwikala mu bukalama bwa Bufumu bwa Lesa mukekala bantu bonse ba lusa ne ba byubilo bya Lesa bikwabo.
Mambo ka O Twafwainwa Kumweshesha Lusa?
21, 22. Mambo ka o twafwainwa kumweshesha lusa?
21 Kyanema bingi kikatakata ku mwina Kilishitu wa kine kumwesha lusa. Kino kimwesha’mba tuji na mupashi wa Lesa. Kikwabo, umvwe twamwesha lusa lwa kine, ko kuba’mba tubena kulonda Yehoba Lesa ne Yesu Kilishitu. Kabiji lusa ke kintu kikwabo kikebewa ku boba bakekala bangikazhi mu Bufumu bwa Lesa. Onkao mambo, twafwainwa kutemwa lusa ne kufunda kwilumwesha.
22 Mashinda ka amo amo o twakonsha kumwesheshamo lusa mu bwikalo bwetu bwa pa juba pa juba? Mutwe walondelapo ukamba pa ano mashinda.
Musakukumbula’mba Ka?
• Lusa lo luka?
• Mambo ka ino ntanda kyo yaikela yabula lusa kabiji yakatazha kwikalamo?
• Twayuka byepi kuba’mba lusa lukakumbana konse mu bukalama bwa Lesa?
• Mambo ka kumwesha lusa kyo kwanemena ku boba bakeba kukekala mu bukalama bwa Bufumu bwa Lesa?
[Kipikichala pa peja 8]
Bakulumpe mu kipwilo ba bwina Kilishitu beseka na ngovu kwikala ba lusa pa kwingila na jitanga
[Kipikichala pa peja 9]
Butemwe ne lusa lwa Yehoba kechi bukakankalwa kumweka ku bakalume banji mu bimye byakatazha ne
[Bipikichala pa peja 10]
Yehoba mu lusa lwanji usamisha juba ne kunokesha mvula pa bantu bonse