Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Bubiji wa Byambo bya Moba
BUKU wa Bubiji wa Byambo bya Moba watendeka na byambo byaamba pe Solomone kimye kyo alaminenga bena Isalela. Kabiji wapezhako na byambo byaambile Mfumu wa Pelisha aye Kilusa ku bazha bajinga mu Babilona amba: “[Yehoba] wañambila’mba ukanshimikile nzubo mu Yelusalema, uji mu Yuda. Kabiji bantu banji bonse ba mwi anweba baswa kuya, bakayeko [ku Yelusalema] kabiji Yehoba Lesa wabo akekale nabo.” (2 Byambo bya Moba 36:23) Ñanga Ezela wapwishishe kumunemba mu 460 B.C.E., kabiji uno buku waamba pa bintu byaubiwe mu myaka 500 kufuma mu 1037 B.C.E. kufika mu 537 B.C.E.
Byambo bya kwa Kilusa byalengejile Bayudea kubwela ku Yelusalema ne kutendeka kupopwela Yehoba. Pano bino, kyaletele bingi lukatazho mambo Bayudea babanjile mu buzha mu Babilona. Aba babwelele ku Yelusalema kechi bayukile mukoka wabo ne. Buku wa Bubiji wa Byambo bya Moba wibakwashishe bingi mambo walondolola Bamfumu bonse ba mu bufumu bwa Davida. Byaambiwa mu uno buku byanema bingi kotuji mambo byaamba pa mapesho afumamo mu kukokela Lesa wa kine ne makatazho afumamo umvwe twabula kumukokela.
MFUMU WATUNGA NZUBO YA YEHOBA
Yehoba wapele Mfumu Solomone maana, milangwe, bunonshi ne buneme. Solomone watungile nzubo ya Yehoba mu Yelusalema, kabiji bantu ‘basangalele ne kusekela mu michima yabo.’ (2 Byambo bya Moba 7:10) Mfumu Solomone ‘wibakijile bamfumu bonse bakwabo ba pano pa ntanda mu bunonshi ne mu maana.’—2 Byambo bya Moba 9:22.
Panyuma ya kulama bena Isalela pa myaka 40, Solomone “wafwile ne kuya kwaya bashakulu banji, kepo mwananji Lehoboma amuswaine ke mfumu.” (2 Byambo bya Moba 9:31) Ezela kechi wanembele kyalengejile Solomone kupondoka ku bupopweshi bwa kine ne. Bintu byatama byaubile mfumu byaambiwapotu ke byobya bya kwivuzhizha bambili ne kusongola mwana Felo kwapwa. Onkao mambo, Ezela waambilekotu pa bintu byawama byaubile Solomone.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
2:14—Mambo ka kisemi kya sendwe kyaambiwa pa kino kinembelo o kyapusena na byaamba 1 Bamfumu 7:14? Buku Mutanshi wa Bamfumu waamba pa inanja uno sendwe amba “mwanamukazhi wafwilwa, wa mu mukoka wa Nafitali” mambo wasongwelwe ku mwanamulume wa mu uno mukoka. Pano bino inanja uno sendwe wajinga wa mu mukoka wa Danyi. Panyuma ya lufu lwa mwatawanji, uno mwanamukazhi wasongwelwe ku mwina Tila, ye wamusemejile uno sendwe.
2:18; 8:10—Bino byepelo byaamba’mba bakulumpe bajinga 3,600 ne bakapitao bajinga 250, pano bino pa 1 Bamfumu 5:16; 9:23, paambiwa’mba bakulumpe bajinga 3,300 ne bakapitao amba bajinga 550. Mambo ka o paikela lupusano? Paikala lupusano kampe na mambo a bifulo byabo. Buku wa Bubiji wa Byambo bya Moba wapusanya bakulumpe 3,600 babujile bena Isalela na bakulumpe 250 bajinga bena Isalela. Buku Mutanshi wa Bamfumu aye wapusanya bakapitao 3,300 na bakulumpe 550. Pano bino monse mo kyakonsha kwikela, bakulumpe bonse bajinga 3,850.
4:2-4—Mambo ka o baingijishishe bipashañano bya bañombe pa kulenga kitako kya kizhiba kya mema? Mu Binembelo, bañombe ke kya kumwenako kya bulume. (Ezikyo 1:10; Lumwekesho 4:6, 7) Onkao mambo, bipashañano bya bañombe jikumi na babiji byalengelwe na lubemba byaijilemo bingi mambo “kizhiba” kyatujilwe peulu ya bino bipashañano. Kino kizhiba kyanemene matani makumi asatu. Kulenga bino bipashañano kechi kwazhilulwile mukambizho wa bubiji ne, mambo uno mukambizho wakainye kulenga bipashañano ne kutendeka kwibipopwela.—Kulupuka 20:4, 5.
4:5—Mema onse ayanga mu kino kizhiba avujile byepi? Umvwe kizhiba kyonse kyayula, mwayanga binjanja bya mema biumbi bitanu na kimo. Pano bino kechi kyayujishanga ne, kyapelangatu kwipi na kuyula. Kinembelo kya 1 Bamfumu 7:26 kishimuna’mba: “[Mu kizhiba] mwayanga binjanja bya mema biumbi bina.”
5:4, 5, 10—Mu tente mwajinga ñanyi bintu byo batwajile mu nzubo ya Lesa yatungile Solomone? Jikwachi jo jonkatu jo batwajile mu nzubo ya Lesa yatungile Solomone. Panyuma ya kupwisha kutunga nzubo ya Lesa, tente wa lusambakeno bamufumishe ku Gibeona ne kumutwala ku Yelusalema kabiji wafwainwa ko ko aikalanga.—2 Byambo bya Moba 1:3, 4.
Lufunjisho Kotuji:
1:11, 12. Lulombelo lwa kwa Solomone lwa kulomba maana ne milangwe kwi Yehoba lwamwesheshetu patoka byajinga mu muchima wanji. Netuwa milombelo yetu kwi Lesa imweshatu patoka biji mu michima yetu. Onkao mambo, kyanema kuyuka byo twakonsha kwamba mu lulombelo.
6:4. Twafwainwa kumutota Yehoba kufuma panshi ya michima yetu pa butemwe ne buwame bwanji bubula kwaluka.
6:18-21. Nangwa kya kuba Lesa kechi wikala mu mazubo aji onse ne, nzubo ya Lesa yo yajinga mpunzha pa kupopwela Yehoba. Ano moba, Mazubo a Bufumu a Bakamonyi ba kwa Yehoba o mapunzha pa kupopwela.
6:19, 22, 32. Yehoba waumvwanga milombelo ya bantu bonse, kutendekelatu kwi mfumu kukafika ne ku muntutu nangwatu mwenyi umvwe walomba mu kwikepesha.a—Masalamo 65:2.
BAMFUMU BA MU BUFUMU BWA DAVIDA
(2 Byambo bya Moba 10:1–36:23)
Bufumu bwa bena Isalela bwaabenwe pabiji, bufumu jikumi bwa ku kabeta ka ku buyeke ne bufumu bubiji bwa ku kabeta ka ku bulenge bwa bena Yuda ne bena Benjamina. Bañanga bonse ne bena Levi bajinga bakishinka ku lulayañano lwa Bufumu kabiji batundaikilenga Lehoboma mwana Solomone. Panyuma ya myaka makumi asatu, bafumishemo bakulama mali mu nzubo ya Lesa.
Pa bamfumu 19 balondejile pe Lehoboma, batanu bajinga bakishinka, basatu bajinga bakishinka pa kutendeka, pano bino kechi batwajijile kwikala bakishinka ne, umotu pe abo ye walekele jishinda janji jabipa. Bashala baubilengatu byatama ku meso a Yehoba.b Bintu byaubilenga bamfumu batanu baketekejile mwi Yehoba byaambiwapo bingi. Mashimikila aamba pe Hezekiya byo atendekeshe mingilo ya pa nzubo ya Lesa ne Yosiya byo anengezhezhe kijiilo kya Lupitailo afwainwa atundaikile bingi Bayudea batendekele kupopwela Yehoba jibiji mu Yelusalema.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
13:5—Nga byambo bya kuba’mba “lulayañano lwa na mukele” bilumbulula ka? Mukele kechi ubozha bintu ne, nanchi ke kya kumwenako kya kubula kwalula kintu. Onkao mambo, “lulayañano lwa na mukele” lwimenako kubula kwaluka.
14:2-5; 15:17—Nanchi Asa wafumishe “bipandawilo bya patuntama” byonse nyi? Ine. Asa wafwainwa wafumishekotu bipandawilo bya patuntama byaingijishiwanga mu kupopwela balesa babubela kechi byobya byo baingijishanga mu kupopwela Yehoba ne. Kyamweka nobe ku mpelo ya bukalama bwa kwa Asa babwelele batunga jibiji bipandawilo bya patuntama. Mwananji Yehoshafwata waishile kwibikundaula. Pano bino, nangwatu kimye kya bukalama bwa kwa Yehoshafwata, bipandawilo bya patuntama byajinga monka.—2 Byambo bya Moba 17:5, 6; 20:31-33.
15:9; 34:6—Nga kifulo kya mukoka wa bena Shimeona kyajinga pi kwesakana na ngabenyo ya bufumu mu Isalela? Kifulo mwaikalanga mukoka wa bena Shimeona kyajinga mu kifulo kya bufumu bwa bena Yuda ne bena Benjamina. (Yoshua 19:1) Pano bino, mu bya bupopweshi ne bukalama, uno mukoka wajinga wa ku bufumu bwa ku kabeta ka ku buyeke. (1 Bamfumu 11:30-33; 12:20-24) Ko kumvwa’mba Shimeona wabajilwanga pamo na bufumu bwa mikoka jikumi.
16:13, 14—Nanchi mubiji wa kwa Asa bamusokele nyi? Ine, ‘mujilo mukatampe ye babanzhile’ kechi wajinga wa kusokapo mubiji wa kwa Asa ne, wajinga wa kusokapo binunka bulongo.
35:3—Yosiya wafumishe kwepi jikwachi byo ejitwajile mu nzubo ya Lesa? Jikwachi kana jafumishiwemo na umo wa pa bamfumu batama nyi, inyi kana Yosiya ye wijitwajile ku mpunzha ingi kuba’mba jikale bulongo kimye kyo bawamishenga nzubo ya Lesa, Baibolo kechi waambapo ne. Kufumatu mu moba a kwa Solomone, jikwachi jaambiwapotu kimye Yosiya kyo ejitwajile mu nzubo ya Lesa.
Lufunjisho Kotuji:
13:13-18; 14:11, 12; 32:9-23. Byo kyanemapo kuketekela mwi Yehoba!
16:1-5, 7; 18:1-3, 28-32; 21:4-6; 22:10-12; 28:16-22. Kumvwañana na bantu babula kwitabila mufuma byatama. Kechi twafwainwa kukwatankana na bantu ba panopantanda ne.—Yoano 17:14, 16; Yakoba 4:4.
16:7-12; 26:16-21; 32:25, 26. Bwitote bwalengejile mfumu Asa kutendeka kuba byubilo byatama mu myaka yapeleleko ya bumi bwanji. Bwitote bwalengejile Uziya kupona. Hezekiya naye mu bwitote bwanji wamwesheshe bantomesha ba bena Babilona bintu bya buneme bya mu nzubo ya Lesa. (Isaya 39:1-7) Baibolo ujimuna’mba: “Awa witota kulutwe ukonaika, kabiji awa uji na muchima wilundumika kulutwe ukapona.”—Byambo bya Mana 16:18.
16:9. Yehoba ukwasha boba bamuketekela na muchima yense.
18:12, 13, 23, 24, 27. Byonka byajinga Mikaya, netuwa twafwainwa kwambanga pe Yehoba kasa twakosa ne kuchinchika.
19:1-3. Yehoba umona byawama mwi atweba nangwatu umvwe twamuzhingijisha.
20:1-28. Twafwainwa kwikala na luketekelo kuba’mba Yehoba wafwainwa kwitukwasha umvwe twamulomba.—Byambo bya Mana 15:29.
20:17. Pa kuba’mba Yehoba ‘aketushinjile balwanyi betu’ netuwa twafwainwa kwibikako na kusapwila bufumu bwa Lesa. Mu kifulo kya kwiketekela atwe bene, twafwainwa “kwimanatu” ne kuketekela mwi Yehoba na muchima wetu yense.
24:17-19; 25:14. Yehoyada ne mwananji Amaziya bafwile mu kitewa kya kupopwela bankishi. Ne ano moba kyapela bingi kutendeka kupopwela bankishi, nabiji lunkumbwa ke musango umo wa kupopwela bankishi.—Kolose 3:5; Lumwekesho 13:4.
32:6, 7. Netuwa twafwainwa kukosa ne kuchinchika byo tubena ‘kuvwala byonse bya nkondo bya Lesa’ ne kulwa nkondo ya ku mupashi.—Efisesa 6:11-18.
33:2-9, 12, 13, 15, 16. Muntu umwesha’mba walapila kya kine umvwe waleka kuba byatama ne kutendeka kuba byawama. Umvwe walapila kya kine, muntu nangwa walenga mambo nabiji alengele Mfumu Manase, Yehoba wakonsha kumubila lusa.
34:1-3. Byubilo byabula kufwainwa bya ku bwanyike kuba bitulengela kubula kuyuka Lesa ne kumwingijila ne. Manase byo alapijile wafwainwa kampe ye walengejile munkananji Yosiya kuba bintu byawama mu moba a bwanyike bwanji. Byubilo byawama bya mulengejile Yosiya kwikala muntu walumbuluka. Byo byo kyakonsha kwikala ne kwi atweba.
36:15-17. Yehoba wa lusa. Pano bino, lusa lwanji luji ne pa kupelela. Bantu pa kuba’mba bakapuluke mpelo ya buno bwikalo bubi, bafwainwa kuteleka ku mambo awama a Bufumu.
36:17, 22, 23. Byambo bya Yehoba bya kine kimye kyonsetu.—1 Bamfumu 9:7, 8; Yelemiya 25:9-11.
Buku Wamulengejile Kubapo Kimo
Pa 2 Byambo bya Moba 34:33 paambiwa’mba: “Yosiya wibifumishemo byonse bya bunya mu byalo byonse bya bena Isalela, ne kwibalengesha bonse baikajilenga mu Isalela kumwingijila Yehoba Lesa wabo.” Ki ka kyamulengejile Yosiya kuba bino? Munembeshi Shafwana watwajile buku ye bataine kwi Mfumu Yosiya mwajinga Mizhilo ya Yehoba, kabiji uno buku bamutangile. Byambo byo aumvwine Yosiya bya mufikile bingi pa muchima kya kuba mu bwikalo bwanji bonsetu wapopwelangatu Lesa wa kine.
Kutanga mambo a Lesa ne kulanguluka pa byo twatanga kwakonsha kwitukwasha bingi. Mashimikila aamba pa bamfumu ba mu bufumu bwa kwa Davida etutundaika bingi kulonda bya kumwenako bya boba baketekejile mwi Yehoba ne byubilo byajingapo na boba babujile kumuketekela. Buku wa Bubiji wa Byambo bya Moba witulengela kupopwela Lesa wa kine na muchima wetu yense ne kwikala bakishinka kwi aye. Kine ano mambo omi ne kwingila engila.—Bahebelu 4:12.
[Tubyambo twa mushi]
a Mepuzho aamba pa kupanwa kwa nzubo ya Lesa ne mafunjishotu akwabo aji mu lulombelo lwalombele Solomone, monai Kyamba kya Usopa kya August 1, 2005, mapeja 28-31.
b Mazhina a bamfumu ba bena Yuda anembwa mu Kyamba kya Usopa kya October 1, 2005, peja 22.
[Kipikichala pa peja 14]
Nanchi mwayuka byaimenejilengako bipashañano bya bañombe byajinga pa kitako kya kizhiba kya mema nyi?
[Bipikichala pa peja 17]
Nangwa kya kuba ku bwanyike Yosiya kechi wafunjile byavula ne, byoakomene waikele ke kalume wa kishinka wa Yehoba