Kufuma Maana a Kine Aamba pa bya Kukomesha Baana
KIMYE Ruth kyo ajinga na jivumo jitanshi waambile’mba “najinga na myaka ya kusemwa 19, kabiji kyankatezhe bingi mambo naikalanga kwalepa na kwaikalanga balongo bami, kabiji kechi nenengezhezhe ne.” Na mambo a bwanyike bwanji, kechi walangulukanga’mba wakonsha kwikala nsemi ne. Nanchi kwepi ko akonsheshe kuya na kukeba maana a kine?
Jan, naye, awo uji na baana babiji bakoma, uvuluka’mba: “Patanshi neketekejile bingi. Pano ko kyakayanga namwene namba kechi nayuka maana a kine ne.” Nangwa kya kuba pa kutendeka bansemi kechi bayuka jishinda jawama kukomesheshamo baana babo ne, kabiji nangwa kampe mu kuya kwa kimye baiya kulubamo, kwepi ko bakonsha kutana bukwasho bwa kukomesheshamo baana babo?
Ano moba, bansemi bavula bakeba bukwasho pa Intaneti. Mwakonsha kuzhinauka amba kana maana o bakeba pa intaneti akonsha kwibakwasha nangwa ne. Kyanema bingi kwikala bajimuka. Nanchi kine mwayuka kubena kufuma oo maana nyi? Abano bantu babena kupana ano maana bakwasha byepi baana babo? Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, mwafwainwa kujimuka bingi umvwe mubena kukeba bintu byalamata kisemi kyenu. Byonka byalumbulula mutwe wafumako, kimo kimye nangwatu bukwasho bufuma ku bashayuka umvwe mwibwingijisha, mwakonsha kupulwilamotu mabula. Pano nanchi kwepi ko mwakonsha kuya?
Yehoba Lesa ye Nsulo ine kufuma maana a kukomesheshamo baana , ye mwine watendekeshe kisemi. (Efisesa 3:15) Ye shayuka mwine wa kine. Mu Baibolo, Byambo byanji, mo muji mikambizho ya kishinka. (Masalamo 32:8; Isaya 48:17, 18) Ke mutembo wetu wa kwiingijisha.
Bantu bavula baji mu masongola bebepwizhe amba bashimikizhe byo bapichilemo kimye kyo bakomeshenga baana babo kwikala bashikimana kabiji baji na moyo wa kwakamwa Lesa. Baambile’mba, mafunde aji mu Baibolo o ebakwashishe kukomesha baana babo bulongo. Bataine kuba’mba maana aji mu Baibolo akwashañana bingi ano moba byonkatu byo ajinga kimye kya kala.
Ikalaingapo na Kimye kya Kwisamba na Baana
Kimye Catherine, uji na baana babiji, kyo bamwipwizhe amba ambe maana amukwashishe bingi, wafikenejiletu kutongola Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:7. Kino kyepelo kyaamba’mba: ‘Ukebafunjishebyo na mukoyo [mafunde a mu Baibolo] baana bobe, kabiji ukebiteletelenga byo ukekalanga mu nzubo yobe, nangwa byo ukendanga mu jishinda, nangwa mu kimye kyo ukalaalanga ne mu kimye kyo ukabukanga.’ Catherine wayukile’mba pa kuba’mba alondele buno bukwasho, wafwanyijilwe kwikalapo na kimye kya kwisamba na baana banji.
Mwakonsha kulanguluka’mba ‘kyapela bingi kwamba kukila kwikyuba.’ Umvwe bansemi bonse babiji bengila nkito kuba’mba bamwenenga bintu bikeba kisemi kyabo, bano bansemi bapayankana bibye bakonsha kwikalapo byepi na kimye kya kwisamba na baana babo? Torlief, uji na mwananji wamulume awo ubena kusunga baana banji, waambile’mba, kishinka kikatampe ke kulondela bukwasho butanwa mu Mpitulukilo ya mu mizhilo. Yainga na baana benu konse ko mubena kuya, mambo kino kikemukwasha kwisamba nabo. Torlief washimikizhe’mba: “Twaingijilangatu pamo na mwanami mingilo ya pa nzubo.” “Twaendelangatu pamo kisemi kyonse ne kujiila pamo kajo.” Na mambo a kino, waambile’mba, “mwanetu kimye kyonse wajinga wakasuluka kwitubula kiji ku muchima wanji.”
Pano kyakonsha kwikala byepi umvwe mu kisemi kechi muji lumvwañano ne, kabiji kikatazha bingi kwisamba? Kino kimweka kikatakata umvwe baana ke bakome. Kwikala kimye kyabaya na baana kukwashañana bingi. Ba mwatawanji Catherine, abo ba Ken, bavuluka’mba kimye mwanabo wamukazhi kyo afikile mu jifumbi ja bukamwale, wijizhañenyenga’mba kechi bamutelekanga byo aambanga ne. Ne lelo jino bakyanyike bavula bejizhañanya byonkabye. Nanchi ba Ken bafwanyijilwe kubapo ka? Bene bavuluka’mba: “Nafuukwile kwikalangapo na kimye kyabaya kya kwisamba nanji pa bintu byo alangulukanga ne makatazho anji. Kino kine kyakwashañene bingi.” (Byambo bya Mana 20:5) Nangwa byonkabyo, ba Ken bavuluka’mba kyalengejile jino jishinda kwingila bulongo ke kya kuba’mba, besambanga mu nzubo yabo. Baambile’mba “Naumvwañananga bingi na mwanami.” “Onkao mambo wakasulukanga bingi kumbula kiji kyonse.”
Mu kupesapesa kumo kwaubiwe katatakatu papo kyatainwe kuba’mba bakyanyike bavula bo batemwa kwamba’mba bansemi kechi bekala na kimye kyabaya na baana babo ne, bino bansemi babo kechi javula jo bamba bino ne. Onkao mambo, nga mambo ka o mwafwainwa kubujila kulondela maana aji mu Baibolo? Ikalaingapo na kimye kyabaya kya kwisamba na baana benu, kimye kya kukokoloka ne kya kwingila, pa nzubo ne kimye kyo mubena kuyapo kumo, lukelo umvwe mwabuka ne bufuku saka mukyangye kulaala. Umvwe kyakonsheka, yainga nabo konse ko mubena kuya. Byonka byalumbulula Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:7, kafwako kintu kiji kyonse kyakonsha kupingizhiwapo pa kwikalapo na kimye kya kwisamba na baana benu ne.
Bafunjishainga Byubilo Byawama
Mario, nsemi wa baana babiji, naye waambilepo’mba: “Temwainga baana benu kabiji ne kwibafunjisha.” Nangwa byonkabyo, kechi kufunjishatu baana benu amba bekale na maana ne. Mwafwainwa kwibafunjisha byo bafwainwa kuyuka byawama ne byatama. Mario wanungilepo amba: “Bafunjishainga Baibolo.”
Na mambo a kino, Baibolo ukambizha bansemi amba: ‘kechi mwibazhingijishe baana benu ne: poso kwibakomesha na kwibafunjisha ne kwibajimuna monka mwaswila aye Nkambo.’ (Efisesa 6:4) Lelo jino, mu mazubo avula kechi bafunjisha mikambizho yaamba pa byubilo byawama ne. Bamo balanguluka amba baana bene bafwainwa kwifuukwila bintu byanema umvwe bakoma. Abya ne anweba mumona kino amba kijitu bulongo nyi? Byonka mubiji wa mwanyike byo akebewa kuja kajo kawama pa kuba’mba akome sa akosa kabiji ne na butuntulu bwawama, byo byo bakebewa ne kwibafunjisha mafunde awama. Umvwe baana benu kechi babena kufunda byubilo byawama kwi anweba pa nzubo ne, kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, bakatendeka kulondela byubilo bya bakwabo mo bafunjila ne bya bafunjishi, nangwa bya pa mwela.
Baibolo wakonsha kukwasha bansemi kufunjisha baana babo kuyuka byawama ne byatama. (2 Timoti 3:16, 17) Jeff, mukulumpe mu kipwilo kya bwina Kilishitu wafikapo wakomesha baana babiji, watundaika bingi kwingijisha Baibolo pa kufunjisha baana byubilo byawama. Waambile’mba: “Kwingijisha Baibolo kukwasha baana kuyuka Mulenga byo amona bintu, kechi byonka biumvwa bansemi babo ne. Twataine amba Baibolo uji bingi na bulume bwa kufika pa michima ya baana. Pa kuba’mba tukwashe mwana kuleka byubilo nangwa milanguluko yatama, patanshi twamonangapo kinembelo kyafwainwa kumukwasha. Apa bino twaya bonse kwabengakanako ne kumwambila mwana mwine amba atange kinembelo. Javula mwana watendekanga kujila panyuma ya kutanga kinembelo. Twakumyangatu. Baibolo wajinga bingi na bulume bwa kukila kintu kiji kyonse kyo twafwainwe kwamba nangwa kuba.”
Bahebelu 4:12 balumbulula’mba: “Mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila . . . kabiji alondalonda ne kupima milanguluko ya michima ne mo yayila.” Onkao mambo, byambo biji mu Baibolo kechi milanguluko ya bantu bene nangwa bintu byapichilemo bantu bo aingijishe Lesa kunemba ne. Ke milanguluko ya Lesa pa mambo a byubilo byawama. Kino kyo kyalengela’mba bino byambo bya mu Baibolo bipusane bingi na byambo bikwabo byashala. Umvwe saka mwingijisha Baibolo kufunjisha baana benu, ko kuba’mba mubena kwibakwasha kwikala na milanguluko ya Lesa pa bintu. Mwingilo wenu wa kufunjisha wanema bingi, kabiji muji na jishuko jawama ja kukonsha kufika pa muchima wa mwanenu.
Catherine, ye twaambapo kala, waswile kino. Waambile’mba: “Umvwe twaikala na lukatazho lukatampe, twakebanga bingi bukwasho mu Mambo a Lesa, kabiji ne kwingila bwaingilanga!” Nanchi kechi mwakonsha kwingijishanga Baibolo kimye kyonse kuba’mba mufunjishenga baana benu kuyuka byawama ne byatama nenyi?
Ikalai Bakokamuchima
Mutumwa Paulo watongwelepo jifunde jikwabo janema jakonsha kukwasha bansemi pa kukomesha baana. Wakambizhe balunda nanji bena Kilishitu amba: “Kukokamuchima kwenu kuyukanyike ku bantu bonse.” (Filipai 4:5) Kya kine, kino kyavwangamo kuleka baana betu bamonenga byo twakoka muchima. Kabiji vulukainga’mba kukoka muchima kumwesha ‘maana afuma mwiulu.’—Yakoba 3:17.
Pano nanchi, kukoka muchima kwingila mwingilo ka kimye kyo tufunjisha baana betu? Nangwa kya kuba twakonsha kwibapa bukwasho buji bonse bo bakonsha kukeba, kechi twafwainwa kwibatangijila mu bintu byonse byo boba ne. Kya kumwenako, Mario, waambiwapo kala, ke umo wa Bakamonyi ba kwa Yehoba, kabiji uvuluka’mba: “Kimye kyonse twatundaikanga baana betu kubatizwa, kwingilako mwingilo wa kimye kyonse, ne kwibikila bikonkwanyi bikwabo bya ku mupashi. Bino twibalumbulwilanga bulongo amba bafwainwa bene kukefuukwila umvwe kimye kyafika.” Ki ka kyafumamo? Baana babo bonse babiji babena kwingila mwingilo wa kimye kyonse wa kusapwila.
Baibolo wajimunako bashabo pa Kolose 3:21 kuba’mba: ‘kwibakolomona baana benu ne, michima yabo yakakoka.’ Catherine watemwa bingi kino kyepelo. Umvwe butekanye bwa bansemi bwakepa, kyapela bingi kuzhingila bukiji nangwa kukambizha bintu. Bino waambile’mba, “kechi mwafwainwa kukambizha baana benu bintu byavula byo mwamona’mba anweba mwakonsha kwibyuba ne.” Catherine naye ke umo wa Bakamonyi ba kwa Yehoba, kabiji wanungilepo amba: “Ingijilainga Yehoba na lusekelo.”
Jeff, ye twaambapo kala, waambile bino byambo byanema amba: “Baana betu byo bakomenenga, mulunda netu wa pa muchima witubujile’mba aye javula wakananga kuteleka ku bintu byamwipuzhanga baana banji. Kino kyalengelanga baana banji kulefulwa, ne kwiumvwa’mba basulwa. Pa kuba’mba luno lukatazho lupwe, mulunda netu waletelepo mulanguluko umo wawamine bingi wa kuba’mba tutelekenga ku bintu bibena kwipuzha baana.
Jeff, waambile’mba “twikimwene kino kwikala bukwasho bwawama bingi.” “Twapele baana betu lūsa lwa kuba bintu na bakwabo byo twaitabizha. Onkao mambo twisambanga nabo ne kwibambila’mba, ‘Nanchi mwayuka amba aba bakwenu babena kuba kikye ne kyokya nyi? Nanchi ne anweba kuba mwayako nenyi?’ Nangwa umvwe baana betu betulomba amba twibashinjikinyeko ku mpunzha imo, twibikangako kuya nabo nangwa kya kuba twakoka. Twaubanga kino kuchina bakamona’mba twakana.” Bino byo bilumbulula kwikala bakoka muchima, kuba bintu kwakubula misalululo, kulangulukilako bakwetu, ne kuba bintu kwakubula kulala mafunde a mu Baibolo.
Mwenaimo mu Kufunda Maana Awama
Bavula pa babo bo twatongola baji na bankana. Bomvwa bingi bulongo kumona ano onka mafunde a mu Baibolo byo akwasha baana babo nabo kukomesha baana babo bulongo. Nanchi ne anweba mwakonsha kumwenamo mu maana a mu Baibolo nyi?
Kimye Ruth, wajikutongolwa pa kutendekatu, kyo aikele nsemi, aye ne mwina kwanji kimye kimo balangulukilenga’mba kafwako wakonsha kwibakwasha ne. Pano bino kechi byo byo kyajinga ne. Bajinga na maana akila, aji mu Mambo a Lesa, Baibolo. Bakamonyi ba kwa Yehoba banemba mabuku avula bingi awama kwingijisha pa kufunda Baibolo akonsha kukwasha bansemi. Amo pa ano mabuku ke Sambilila Kuli Kasambilisha Mukalamba, Icitabo Candi ca Malyashi ya mu Baibolo, Ifipusho Abacaice Bepusha—Ifyasuko Fibomba, Umuntu Wakulisha Uwabalile Abako Uwa Mweo. Torlief, mulume wa kwa Ruth, waambile’mba: “Ano moba kuji bukwasho bwavula bufuma mu Baibolo bwa kukwasha bansemi. Umvwe ke bebwingijishe, bwakonsha kwibakwasha kuyuka mwakubila na bintu byonse bya mu bwikalo kimye kyo babena kukomesha mwana.”
[Kitenguluzha/Kipikichala pa peja 5]
Byamba BASHAYUKA ba bya Nkomeno ya Baana ne Byamba BAIBOLO
Pa Mambo a Kumwesha Butemwe:
Mu buku wa The Psychological Care of Infant and Child (1928), ba Dr. John Broadus Watson bakambizhe bansemi amba: “Kechi mwafwainwa kukumbata ne kufyompa” baana benu ne. Kabiji “kechi mwafwainwa kwibalela pa maulu ne.” Nangwa byonkabyo, bukumotu papo, ba Dr, Vera Lane ne ba Dr Dorothy Molyneaux banembele bino byambo mu magazini ya Our Children (March 1999) kuba’mba: “Bya kupesapesa bibena kumwesha kuba’mba baana babacheche bo babula kubukata ne kubula kumweshiwa butemwe javula kechi bakoma bulongo ne.”
Mu kupusanako, Isaya 66:12 walumbulula’mba Lesa umwesha bantu banji butemwe nobe bobwa bumweshapo bansemi. Mu jishinda jimotu, baana ba bwanga ba kwa Yesu nabo byo bakebele kukanya bantu kuleta baana babacheche kwi Yesu, aye wibambile’mba: ‘Balekai baana bacheche beye kwi amiwa; ne kwibakanya ne.’ Kepo ‘ebatambwile mu maboko anji, ne pa kwibabika makasa anji, wibapesheshe.’—Mako 10:14, 16.
Pa Mambo a Kufunjisha Byubilo Byawama:
Ba Dr. Bruno Bettelheim balumbulwile mu kibaba kiji mu pepala wa byambo wa mu 1969 New York Times Magazine, amba mwana “uji na lūsa lwa kwifuukwila mwine bintu, kechi na mambo a bintu bya ku mukambizha ku [bansemi banji] ne, bino na bintu byonka byo akonsha kupitamo mu bwikalo bwanji.” Byo papichile myaka nobe 30, ba Dr Robert Coles banembele buku wa kuba’mba The Moral Intelligence of Children (1997) baswile kuba’mba: “Baana kine bakeba bingi kwibatemwa kabiji ne kwibakwasha mu bwikalo bwabo pa kuba’mba basale bintu bulongo” kwesakana na byakonsha kwibaswisha bansemi babo ne bakwabo bakikulumpe.
Byambo bya Mana 22:6 bikambizha bansemi amba: “Umvwe wafunjisha mwana kwenda mu jishinda jafwainwa, kechi ukafumamo byo akakoma ne.” Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba “kufunjisha” kilumbulula ne kuba’mba “kutendeka,” ko kuba’mba kutendeka kufunjisha mikambizho baana saka bakiji banyike. Onkao mambo bansemi batundaikwa kutendeka kufunjisha baana babo bintu byanema kufumatu ku bwanyike bwabo. (2 Timoti 3:14, 15) Bintu byo bafunda kimye kyo bakiji banyike byakonsha kutwajijila kwikala mu michima yabo.
Pa Mambo a Kujimunañana:
Ba Dr. James Dobson banembele mu buku wa The Strong-Willed Child (1978) kuba’mba: “Nsemi wa butemwe wingijisha kamama pa kufunda baana banji kuba’mba bayuke amba bintu byo bauba byatama.” Mu ñambilo ikwabo, kibaba kyajinga mu buku wa butanu na bubiji wayukanyikwa bingi bulongo wa Baby and Child Care (1998), ba Dr. Benjamin Spock baambile’mba: “Kwingijisha kamama kilumbulula’mba bakulumpe baji na bulume bwa kukonsha kuba bintu biji byonse byo bakeba, kikale byawama nangwa ne.”
Baibolo walumbululapo lujimuno lumo amba: ‘Kamama ne mafunde bipana maana.’ (Byambo bya Mana 29:15) Nangwa byonkabyo, kechi baana bonse bakebewa kwibapuma na kamama ne. Byambo bya Mana 17:10 bitubula’mba: ‘Muntu wa milangwe utolamo maana mu jifunde jimo kukila byo atola maana muntu wakosama pa kumupuma bipumo kitota kimo.’
[Kipikichala]
Ingijishainga Baibolo pa kuba’mba mufikenga pa michima ya baana benu
[Kipikichala pa peja 7]
Bansemi ba maana banengezhezha baana babo makayo