Byambo Byamba “Bashayuka” pa Nkomeno ya Baana Bingilatu Kimye Kicheche
BANTU bengijisha makompyuta mu ino ntanda bakonsha kupesapesa byambo byavula bingi pa intaneti byaamba pa bansemi byo bakonsha kukomesha baana babo. Umvwe kya kuba ke mutange kyambo kimo mu miniti umo, ko kuba’mba mwanenu wakonsha kukoma kabiji wabwela ke eikele ne kwiikela saka mukyangye kupwisha kutanga bino byambo ne.
Saka kukyangye kwikala badokotala babuka baana, bashayuka bafunda bya ndangulukilo ya baana, ne intaneti, bansemi bakebanga kwepi ano maana? Javula baipuzhanga balongo babo. Bainetu, bashetu, ne bonse bakilongo bapananga maana, bukwasho bwa mali, ne kulela baana. Bino mu byalo byavula, bantu bekileka kulondela bwikalo bwa ku muzhi ne kutendeka kwikala bwikalo bwa mu taunyi kabiji kino kyalengela kuno kukwatankana kwa kala kupwa. Kyo kyalengela ano moba mutembo wa kulama baana washinkamanatu bainetu ne bashetu kwapwa.
O ene mambo ano moba mashinda a kusungilamo baana aaluka ke busulu kabiji avula bingi. Kintu kikwabo ke kya kuba’mba, bantu bavula baketekela sayansi amba yakonsha kwibapa bukwasho. Ku mpelo ya myaka ya ba 1800, bena America batendekele kulanguluka’mba sayansi yakonsha kuwamishako bwikalo bwa bantu bonse. Kabiji bantu balangulukilenga amba sayansi yakonsheshe kuwamishako mashinda a kukomesheshamo baana. Onkao mambo, kimye kabungwe ka ba American National Congress of Mothers katelwa luno amba PTA byo kaambile patoka mu 1899 amba “bansemi bakankalwa kusunga baana,” “bashayuka bavula ba sayansi” ba bya nkomeno ya baana bepaine amba bakonsha kukwashañana. Balayile kukwasha bainetu ne bashetu bamanamine na kukeba mashinda a kukomesheshamo baana babo.
Kutanga Mabuku Aamba pa bya Kulama Baana
Pano bino, bintu ka byo baubapo bano bashayuka? Nanchi bijikila bya bansemi ba mu ano moba byakepa, kabiji baji na maana a kukomesheshamo baana babo kukila bansemi bakala nyi? Kwesakana na kupesapesa kwa bukumo kwaubiwe mu Britain kechi byo byo kiji ne. Kuno kupesapesa kwamwesheshe amba bansemi bafika ku mapesenti 35 baji na baana babacheche bakikeba maana akonsha kwibakwasha kukomesheshamo baana babo. Bakwabo nabo balanguluka’mba kijitu bulongo kulondela bintu byo bayuka abo bene.
Mu buku wabo wa kuba’mba Raising America: Experts, Parents, and a Century of Advice About Children, ba Ann Hulbert bataine byanembwa mu buku wa bafunda bya kukomesha baana. Ba Hulbert baji na baana babiji baambile’mba bintu bicheche byatana bashayuka byaimena pa sayansi. Kyamweka, maana abo avula afuma mu bintu byo bapitamo mu bwikalo bwabo bene, kechi amba aji na ko afuma ne. Umvwe twalanguluka pa bintu bya kala, kikatakata na byo tubena kumona bintu ano moba, kimweka nobe bintu byavula byo banembele byapwa nkito kabiji byaaluka.
Pano nanchi kino kibena kukwasha bansemi ano moba nyi? Kwambatu kine, bansemi bavula bavulañana bingi, mambo bukwasho ne kwipachika bibavulemo bingi kukila kala. Nangwa byonkabyo, kechi bansemi bonse beumvwa’mba kafwako maana a kwibakwasha ne. Bansemi bavula mwaya ntanda babena kumwenamo mu bintu byanembelwe kala bya maana abyo byatwajijila kwikala nsulo ya maana a kine, byonka mutwe walondelapo byo asakulumbulula.