Anweba Bansemi Ne Baana, Isambainga Bulongo
“Muntu yense wafwainwa kupelawizha kumvwa kabiji abande kwamba ne kubanda kuzhingila.”—YAKO. 1:19.
MUSAKUKUMBULA’MBA KA?
Mambo ka o kyanemena kwikala na kimye kya kwisamba?
Bansemi bakonsha kwingijisha byepi byambo biji mu Yakoba 1:19?
Baana bakonsha kwingijisha byepi byambo biji mu Yakoba 1:19?
1, 2. Bansemi ne baana bakeba kuba byepi, bino ñanyi lukatazho lo bekala nalo?
“INGE kya kuba mwaumvwa’mba bansemi benu bakafwa kesha, mwakonsha kukebesha kwibabula’mba ka?” Buno bo bwipuzho bo baipwizhe baana bavula bingi mu United States. Mu kifulo kya kuta muchima pa makatazho o bajinga nao nangwa pa byo bapusene, bavula baambile’mba bakonsha kwambila bansemi babo amba: “Mundekeleko mambo pa byo natamishanga” kabiji “nemutemwa bingi.”—Buku wa For Parents Only, wanembele Shaunti Feldhahn ne Lisa Rice.
2 Baana batemwa bingi bansemi babo, kabiji bansemi nabo batemwa bingi baana babo. Byo byo kiji kikatakata mu bisemi bya bena Kilishitu. Nangwa kya kuba bansemi bakeba kwikala pamo na baana, kimo kimye kwisamba kukatazha bingi. Nangwa kya kuba kimo kimye bakasuluka pa kwisamba, pano mambo ka o kikatezha bansemi ne baana kwisamba pa bintu bimo? Ñanyi mikiika ilengela kukankalwa kwisamba bulongo? Kabiji ino mikiika mwakonsha kwiishinda byepi?
MONAINGAPO KIMYE KYA KWISAMBA
3. (a) Mambo ka kwisamba o kwakatezha mu bisemi byavula ano moba? (b) Mambo ka o kyabujilanga kukatazha ku bena Isalela kwikala pamo na bisemi byabo?
3 Mu bisemi byavula kikatazha bingi kumonapo kimye kya kwisamba. Kala kechi byo byo kyajinga ne. Mosesa wakambizhe banabalume bena Isalela bajinga na baana amba: ‘Ukebafunjishe byambo bya Lesa na mukoyo baana bobe, kabiji ukebiteletelenga byo ukekalanga mu nzubo yobe, nangwa byo ukendanga mu jishinda, nangwa mu kimye kyo ukalaalanga ne mu kimye kyo ukabukanga.’ (Mpitu. 6:6, 7) Baana baikalanga juba jonse na bainabo pa nzubo nangwa ne bashabo mu majimi nangwa ko baingijilanga. Baikalanga na kimye kyabaya kya kwikala pamo na baana babo na kwisamba. Na mambo a kuba bino, bansemi bayukanga bikeba baana babo, byo batemwa ne byo baji. Kabiji baana nabo baikalanga na kimye kya kuyuka bulongo bansemi babo.
4. Mambo ka kwisamba bulongo o kwakatezha mu bisemi ano moba?
4 Bwikalo bwa ano moba bwapusanako bingi. Mu byalo bimo baana batendeka kuya ku sukulu saka bakijitu banyike, kimo kimye saka bakijitu na myaka ibiji. Bansemi babalume ne babakazhi bavula baya ku makito, kechi bekala pa nzubo ne. Kimye kicheche kyo bekala pa nzubo bakankalwa kwisamba bulongo mambo bekala na bya kuba byavula, nabiji kumona bya pa kompyuta, kutamba televizhonyi nangwa bintutu bikwabo byaiyamo. Ano moba bansemi ne baana kijitu nobe beikela kabiji kechi beyuka bulongo ne. Kechi bekalapo na kimye kya kwisamba bulongo ne.
5, 6. Bansemi bamo boba byepi pa kuba’mba bekalenga kimye kyabaya na baana babo?
5 Nanchi mwakonsha kusankilapo bintu bimo pa kuba’mba mumonengapo kimye kya kwikala pamo na kisemi kyenu nyi? (Tangai Efisesa 5:15, 16.) Bisemi bimo bifuukulapo kubula kutamba televizhonyi nangwa kwingijisha kompyuta kimye kyabaya. Bakwabo nabo bamona kuba’mba pa juba pa juba baikala na kimye kya kujiila pamo. Kupopwela kwa kisemi kulengela bansemi ne baana kukwatankana ne kufunjila pamo bya mu Baibolo. Kusalapo kimye mu mulungu kya kubilamo bino, kwanema bingi, pano bino, mwafwainwa kwibikako pa kuba’mba mwisambenga bulongo. Pa kuba’mba mube bino, mwafwainwa kwisambanga kimye kyonse. Mwanenu saka akyangye kuya ku sukulu, ambaipo byambo bya lutundaiko, kwisambila pamo kinembelo kya juba nangwa kulombela nanji pamo. Kuba bino kukamukwasha bingi pa jo jo juba.
6 Bansemi bamo bapimpulako bintu bimo mu bwikalo bwabo pa kuba’mba bekalenga kimye kyabaya na baana babo. Kya kumwenako, Laura,a nsemi wamukazhi uji na baana babiji walekele nkito na mambo a kino. Waambile’mba: “Lukelo bonse twapalelangamotu, baana ku sukulu, amiwa ku nkito. Inge nabwela pa nzubo mabanga, natananga wa nkito wibatwala kala na kulaala. Kuleka nkito kwandengela kwikala na mali acheche, pano bino, ngikala kimye kyabaya na baana bami kabiji nebayuka bingi bulongo. Ñumvwa byo balomba kabiji nebakwasha kuyuka bya kulomba, nebatundaika ne kwibafunjisha.”
‘PELAWIZHAINGA KUMVWA’
7. Ñanyi kintu kijizhanyapo baana ne bansemi?
7 Panyuma ya kwisamba na banyike bavula, banembele buku wa bansemi bataine kintu kikwabo kilengela kukankalwa kwisamba bulongo. (For Parents Only) Baambile’mba: “Banyike bavula bejizhanya kuba’mba, ‘Bansemi babo kechi bateleka inge babena kwamba ne.’” Baana kechi bobonkatu bejizhanya pa kino ne. Ne bansemi nabo bejizhanya pa kintutu kimo pa baana babo. Pa kuba’mba besambenga bulongo, ba mu kisemi bafwainwa kutelekanga ku bibena kwamba bakwabo.—Tangai Yakoba 1:19.
8. Bansemi bafwainwa kutelekanga byepi inge baana babo babena kwamba?
8 Anweba bansemi, nanchi muteleka inge baana benu babena kwamba nyi? Kuteleka kwakonsha kukatazha kikatakata inge mwakoka nangwa inge byo babena kwamba byamweka nobe kechi byanema ne. Bino bintu bimweka kubula kunema kwi anweba ku mwanyike byanema bingi. “Kupelawizha kumvwa” kulumbulula kutako muchima ku bibena kwamba mwanenu ne byo abena kwibyamba. Ñumvwanyikilo ya jiwi ne mwekelo ya kilungi kyanji imwesha byo abena kwiumvwa. Kwipuzha mepuzho nako kwanema bingi. Baibolo waamba’mba: “Bifukula muntu mu muchima wanji byauba nobe mema aji mwazhika, bino muntu wa milangwe ukebifumyamo.” (Mana 20:5) Kutako muchima ne kwikala na milangwe kwanema bingi pa kuba’mba mwanenu akasulukenga kwamba pa bintu bilenga bumvu.
9. Mambo ka baana o bafwainwa kutelekela umvwe bansemi babo babena kwamba?
9 Anweba baana, nanchi mukokela bansemi benu nyi? Mambo a Lesa aamba’mba: “Mwanami, umvwa mafunde a bashobe, kabiji kechi ukane bikufunjisha bainobe ne.” (Mana 1:8) Yukai kuba’mba bansemi benu bemutemwa kabiji bakeba kuba’mba mumonenga byawama, onkao mambo, kyanema bingi kumvwa byo bamba ne kwibakokela. (Efi. 6:1) Kipela bingi kukokela inge paji lumvwañano ne kuyuka amba bansemi bobe bakutemwa. Bulai bansemi benu byo mulanguluka pa bintu bimo. Kuba bino kukebalengela kwimuyuka bulongo. Kabiji ne anweba mwafwainwa kwibikako kuyuka biji bansemi benu.
10. Tufunjilako ka ku jishimikila ja mu Baibolo jaamba pe Lehoboma?
10 Mwafwainwa kujimuka na bimubula bakwenu banyike. Byo bemubula byakonsha kumvwanyika bulongo, pano bino, kechi byakonsha kwimukwasha ne. Byakonsha ne kwimuletelela. Kubula maana ajipo na bakulumpe na mambo a byo bapitamo kulengela banyike kubula kulanguluka bulongo pa byo boba ne pa bikafuma mu byubilo byabo. Vulukai byaubile Lehoboma mwana Mfumu Solomone. Byo aikele mfumu wa bena Isalela, wafwainwe kutambula maana ku bakulumpe. Pakuba aye walondejile bya bumbulwamaana bya mubujile bansongwalume bakwabo. Kyafuminemo, bantu bavula bamusatukijile. (1 Mfu. 12:1-17) Mu kifulo kya kulondela bumbulwamaana bwa kwa Lehoboma, mwafwainwa kwibikako pa kuba’mba mwisambenga bulongo na bansemi benu. Babulainga byo mubena kulanguluka. Kabiji londelainga lujimuno lwabo ne kufunjilako ku maana abo.—Mana 13:20.
11. Ki ka kyakonsha kufumamo inge bansemi babula kukasulukila baana babo?
11 Anweba bansemi, kange mulekenga baana benu kuba’mba bebabulenga maana ku banyike bakwabo ne, kasulukai pa kuba’mba besambenga nenu. Nyenga wakyanyike umo wanembele’mba: “Inge natongolatu jizhina ja nsongwalume bansemi bami bafikenatu kwakamwa. Kino kindengela kukankalwa kutwajijila kwamba.” Mukwabo naye wanembele’mba: “Banyike bavula bakeba bansemi babo kwibafundako maana, pano bansemi bene kechi batako muchima ne, onkao mambo, banyike baya ku bantu bakwabo nangwa ku banyike bakwabo.” Inge mwinengezha kuteleka na kifyele ku byo bamba, baana benu bakakasuluka kabiji bakomvwinanga byo mwibafunda.
SAKA ‘MUBANDA KWAMBA’
12. Byuba bansemi byakonsha kulengela byepi lumvwañano kukepa na baana babo?
12 Inge bansemi bazhingila nangwa kubula kutako muchima ku bibabula baana babo, kyakonsha kulengela lumvwañano kukepa. Kya kine, bansemi bena Kilishitu bakeba bingi kuzhikijila baana babo. Mu ano ‘moba apelako’ muji bintu byavula byakonsha kwibaletelela ne kwibonawina bulunda bwabo na Lesa. (2 Timo. 3:1-5) Nangwa byonkabyo, bimona bansemi amba luzhikijilo, baana bakonsha kumona nobe babena kwibakatazhatu.
13. Mambo ka bansemi o bafwainwa kubujila kuja kabaku baku?
13 Bansemi kechi bafwainwa kuja kabaku baku ne. Kya kine, kechi kyapela kuzhindama inge mwanenu ubena kwimubula bintu byakonsha kwimuzhingijisha ne. Pano bino, kyawama kutelekesha saka mukyangye kwamba. Mfumu Solomone wanembele’mba: “Umvwe muntu wakumbula saka akyangye kumvwisha kyo kya kukosama kabiji ukamona bumvu.” (Mana 18:13) Inge mwatekanya, mwanenu ukemubula byavula bingi. Mwafwainwa kumvwisha byonse, bino mwamona bya kumukwasha. ‘Byambo bya kanswatu’ bikozha ku muchima. (Yoba 6:1-3) Byo muji bansemi, mwafwainwa kuteleka ne kuyuka biji baana benu pa kuba’mba mwibabule byambo byakonsha kwibakwasha.
14. Mambo ka baana o bafwainwa kuchinuzhukila kupelawizha kwamba?
14 Ne anweba baana mwafwainwa kuchinuzhuka ‘kupelawizha kwamba,’ kechi kufikenatu kukana bibena kwamba bansemi benu ne, mambo bebapa mwingilo kwi Lesa wa kwimufunjisha. (Mana 22:6) Ne abo kampe bapichile mu bintu bipasha na byo mubena kupitamo. Kunungapo, bakonsha ne kwilangulusha pa bintu byatama byo baubile kimye kyo bakijinga banyike kabiji bakonsha kukebesha kwimuzhikijila ku bino bintu. Onkao mambo, monainga bansemi benu amba balunda nenu, kechi balwanyi ne; kabiji bamonainga’mba ba kwimufundako maana, kechi bakulwa nabo ne. (Tangai Byambo bya Mana 1:5.) ‘Nemekainga bashenu ne bainenu’ ne kumwesha kuba’mba mwibatemwa byonka byo bemutemwa. Inge mwauba bino, kikebapelela ‘kwimukomesha ne kwimufunjisha milanguluko ya Yehoba.’—Efi. 6:2, 4.
SAKA ‘MUBANDA KUZHINGILA’
15. Ki ka kyakonsha kwitukwasha kutekenya bantu bo twatemwa inge betuzhingijisha?
15 Javula kechi tutekenya bantu bo twatemwa ne. Mutumwa Paulo wanembejile ‘bazhijikwa ne balongo bakishinka mwi Kilishitu bajinga mu Kolose’ amba: “Anweba banabalume, saka mutemwa bakazhi benu kabiji kange mwibashintaukilenga ne. Anweba bashabo, kange muzhingijishenga baana benu ne, kuchina amba bakapopomenwa.” (Kolo. 1:1, 2; 3:19, 21) Paulo watundaikile bena Efisesa amba: “Bululu bonse, bukaji ne kubuka bukaji, kubwazanga, mwenga . . . mwibifumyemo mwi anweba.” (Efi. 4:31) Inge twaikala na bipangwa bya mupashi wa Lesa nabiji kubula kuzhingila bukiji, kukoka muchima ne kwikanya biketukwasha kuteka muchima nangwatu mu bimye bya makatazho.—Nga. 5:22, 23.
16. Yesu wafunjileko byepi baana banji ba bwanga, kabiji mambo ka byo aubile o bilengela bantu kukumya?
16 Anweba bansemi, akilangulukai pa byapichilemo Yesu. Fwanyikizhai byo aumvwinenga pa juba jo ajinga na kijiilo kya mabanga kyapeleleko na batumwa banji. Yesu wayukile kuba’mba kimye kya kufwa lufu lwatama kyafwenya pepi. Kuzhijika jizhina ja Shanji ne lupulukilo lwa bantu byaimenejile pa bukishinka bwanji. Nangwa byonkabyo, pa kyonkakya kimye kya kijiilo, “pabukile lupata lukatampe pakachi [ka baana ba bwanga] pa mambo a wajinga mukulumpe.” Yesu kechi wibakajipijile nangwa kwibazhingijila ne. Pakuba wisambile nabo mu meso anteka. Yesu wibavulwileko kuba’mba bo batwajijile kwikala nanji mu bimye bya meseko. Nangwa kya kuba Satana, wakebelenga kwibolulula nobe wichi, Yesu waketekejile kuba’mba bakatwajijila kwikala bakishinka. Kabiji walayañene nabo lulayañano.—Luka 22:24-32.
17. Ki ka kyakonsha kukwasha baana kutekanya?
17 Banyike nabo bafwainwa kutekanyanga. Kikatakata inge ke bakome bakonsha kumona bibabula bansemi nobe bimwesha’mba kechi bebaketekela ne. Nangwa kya kuba pa kimye kimo kyakonsha kumweka byonkabyo, bino mwafwainwa kuyuka kuba’mba bansemi benu byo bemuta muchima, kimwesha’mba bemutemwa bingi. Inge ke mumvwine ne kukwatankana nabo, bakemupanga mushingi kabiji bakemuketekela bingi. Byubilo byawama bikebalengela ne kwimuleka kuba’mba mwiubilenga bintu bimo. Kwikanya ke kintu kya maana. Byambo bya maana byaamba’mba: ‘Wakosama usolola bukaji bwanji bonse; pakuba wa maana wibukanya kumweka ne kwibuzhindamika.’—Mana 29:11.
18. Butemwe buleta byepi lumvwañano mu kisemi?
18 Onkao mambo, anweba bansemi ne baana, kange mulefulwe inge mu kisemi kyenu kechi mumvwañana kwesakana na mo mukebela ne. Twajijilai kwingijilapo ne kwenda mu bukine. (3 Yoa. 4) Mu ntanda ipya bantu balumbuluka bakesambanga bulongo kwa kubula kupusenamo ne kutoboka. Nangwa byonkabyo, pa kino kimye atweba bonse tuba bintu byo twiya kwilangulushapo kulutwe na lwendo. Onkao mambo kange mukankazhamenga kulomba lulekelo lwa mambo ne. Ilekelaingako mambo. Twajijilai “kukwatankana mu butemwe.” (Kolo. 2:2) Butemwe buji bingi na bulume. ‘Butemwe butekanya ne kuba lusa. Kechi buzhingila ne. Kechi buvuluka kintu kyatama ne. Buvweta pa bintu byonse, bwitabila byonse, buketekela byonse kabiji buchinchika mu bintu byonse.’ (1 Ko. 13:4-7) Twajijilai kwikala na butemwe, kabiji mukesambanga bulongo, kino kikemulengela kwikala bulongo mu kisemi ne kuleta munema kwi Yehoba.
[Tubyambo twa mushi]
a Jizhina japimpulwa.
[Kipikichala pa peja 20]
Kange muleke bya kutabataba bimulengelenga kubula kwikala na kimye kya kwisamba na ba mu kisemi kyenu ne
[Kipikichala pa peja 23]
Nanchi mutelekesha inge baana benu babena kwamba nyi?