“Mizhilo Yaaluka Ke Kalama Wetu”

BAANA banga bayuka’mba mikambizho ne lujimuno byanema bingi? Bachechetu. Mambo abo bekimona nobe kwibakondola. Nangwa byonkabyo, aba baji na mwingilo wa kukwasha bakyanyike, bayuka’mba kwibasopa bulongo kwanema bingi. Umvwe bakoma, bakyanyike bavula beya kuyuka buneme bwa mafunde o bebafundanga. Mutumwa Paulo waingijishe kya kumwenako kya mwanamulume wazhikijilanga baana kulumbulwilamo kintu Yehoba Lesa kyo auba kujimwinamo bantu banji.

Bena Kilishitu bamo ba mu myaka kitota kitanshi mu kibunji kya Ngalatiya mu Loma baambanga’mba Lesa ukebatu aba bakokela Mizhilo yo apele bena Isalela kupichila mwi Mosesa. Mutumwa Paulo wayukile’mba buno bwajinga bubela, mambo Lesa wapainepo ne mupashi wanji wazhila ku bantu bamo babulanga kukokela mizhilo ya Bayudea. (Byubilo 15:12) Onkao mambo, Paulo wibolweleko bano bena Kilishitu kupichila mu kya kumwenako. Mu nkalata yanji ku bena Kilishitu ba mu Ngalatiya wanembele’mba: “Mizhilo yaaluka ke kalama wetu wa kwituleta kuji Kilishitu.” (Ngalatiya 3:24) Shayuka umo waambile’mba, “kufumatu ne ku kala kene, kalama waingilanga mwingilo wanema bingi.” Kuyuka mwingilo waingilanga kalama kwitukwasha kumvwisha kishinka kyo aambilengapo mutumwa Paulo.

Kalama ne Mingilo Yanji

Bakalama baingilanga mu bisemi binonshi bya bena Loma, Bangiliki kabiji kampe ne bya Bayudea mingilo ya kulama baana kufumatu ku bulukeke poso bakoma. Kalama wajinga kalume waketekejilwe bingi, javula waikalanga wa kikulumpe wasopanga baana ne kumona’mba bintu byonse shanja mwana byo akebanga kuba’mba mwana ebyube, byaubiwa. Moba onse, kalama washinjikinyangako mwana konse konse ko ayanga, kumovwa, kumutwala ku sukulu kabiji javula ne kumusendelako mabuku ne bintutu bikwabo kabiji ne kumona byo abena kufunda ku sukulu.

Kalama kechi jonse jo aikalanga mufunjishi ne. Mu kifulo kya kufunjisha bintu byafunjishiwanga ku sukulu, kalama wafunjishangakotu mikambizho yo bamupanga kwi shanja yewo mwana mambo aye ye waikalanga nanji. Nangwa byonkabyo, wafunjishishanga mwana kupichila mu kumusopa ne ku mujimunako. Kino kyavwangilemo ku mufunjisha kwikala na byubilo byawama, kumukajipila ne kumukambula umvwe watamisha. Bino baina yewo mwana ne bashanji bo bajinga bene ba kumufunjisha bino bintu. Pano umvwe mwana wasuntukako, kalama wanji wamufunjishanga’mba pa kwenda mu mukwakwa, wafwainwa koloka bulongo, wafwainwa kuvwala munkukumba, kwikala ne kuja bulongo kabiji ne kuba’mba wafwainwa kwimana umvwe mukulumpe watwela mu nzubo mo aji.

Ntemwamaana umo Mungiliki aye Plato (428-348 B.C.E.) waketekejile’mba mwana kechi wafwainwa kulekelelwa kuba monka mo akebela mwine ne. Wanembele’mba: “Byonkatu mikooko nangwa banyama bakwabo baja munyemvu byo bakonsha kubula kwikala kwa kubula kafunga, ne baana nabo kechi bakonsha kwikala kwa kubula kalama ne, nangwa muzha kwikala kwa kubula nkambo yanji ne.” Bantu bakonsha kwamba’mba uno muzhilo wakosesha; pano bino Plato mo mo ekimwenejile.

Byo kiji kuba’mba bakalama kechi beshanga na baana ne, bantu bebamonanga nobe bakasopa kabiji bafunjishi bakanama, ne bakuvuzha twakunoñonona ku bansemi ba bobo baana. Nangwa kya kuba bamo byo byo baubanga, bakalama bazhikijilanga bingi baana mu byubilo ne ku mubiji. Shayuka umo wa mpito aye Appian wajingako mu myaka kitota kitanshi washimikizhe jishimikila ja kalama umo wabukachile mwana mambumba mu jishinda pa kuya ku sukulu kuba’mba amuzhikijile ku bambanzhi bakebelenga kumwipaya. Byo akaine kulekako uno mwana, uno kalama ne mwana bebepayijile pamo.

Byubilo byatama byasampukijile ne pa katele mu moba a Bahelena. Baana, kikatakata bakalombwana bakebewanga kuzhikijilwa ku bantu bakunanga baana babacheche. Kino kyo kyalengelanga bakalama kutanwangapo pa bena kufunjila baana, mambo bafunjishi bavula kechi baketekejilwe ne. Shayuka umo wa jizhina ja Libanius wajingako mu myaka kitota kya buna C.E. naye wanungilepo kuba’mba bakalama “basopanga bakitwala,” kwibazhikijila ku bantu bajinga na byubilo bincha kabiji ne kumona’mba bano bantu kechi befwalama na bano bakalombwana ne.” Bakalama bavula bebanemekele bingi ku boba bo bazhikijilanga. Bano bakalama umvwe bafwa, pa mabwe a pa bilende byabo panembwanga byambo bya lusanchilo kufuma ku bantu bo basunganga saka bakiji bomi.

Mizhilo byo Yajinga Kalama

Mambo ka mutumwa Paulo o aesakenyejile Mizhilo ya Mosesa kwi Kalama? Ki ka kilengela kino kya kumwenako kwikala kyafwainwa bingi?

Lubaji lutanshi ke lwa kuba’mba Mizhilo yazhikijilanga bantu. Mutumwa Paulo walumbulwile’mba Bayudea “balaminwe bukaili ku Mizhilo.” Kyajinga nobe bajinga mu maboko a kalama. (Ngalatiya 3:23) Mizhilo ibatangijilanga mu mbaji yonse ya bwikalo. Ibazhikijilanga ku bya lwiso lwa mubiji. Ibakanyanga kuba byubilo byatama ne kutwajijila na kwibazhachisha inge balubankanya. Kino kyalengelanga mwina Isalela yense kuyuka bilubo byanji.

Kabiji Mizhilo yazhikijilanga ne bena Isalela kuchinuzhuka bintu byatama, nabiji byubilo bya bunya ne mpopwelo yabula kufwainwa ya mikoka ya bantu ibazhokolokele. Kya kumwenako, mukambizho wa Lesa wa kwibakanya kusongozhana na bantu bapopwelanga balesa bangi wanemene bingi, mambo wibakwashanga kutwajijila kwikala na bulunda bwawama ne aye. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 7:3, 4) Ano malamuna alengejile mpopwelo ya bantu ba Lesa kwikala yabula biko kabiji ne kwibanengezha kuba’mba bakamuyuke Mesiasa. Luno lunengezho lwawamine bingi. Mosesa wavulwileko bena Isalela amba: “Byonka byo afunda muntu mwananji, byo byo emufunda ne anweba aye Yehoba Lesa wenu.”—Mpitulukilo ya mu mizhilo 8:5.

Pano bino, lubaji lukatampe lwa kya kumwenako kya kwa Paulo lwajinga lwa kuba’mba kalama walamangatu mwana pa kimye kicheche. Umvwe mwana wakoma, kechi watangijilwanga kabiji na kalama ne. Shayuka wa bya mpito Mungiliki, aye Xenophon (431-352 B.C.E.) wanembele’mba: “Umvwe kalombwana wakoma kabiji wafika ne mu bunsongwalume, bansemi banji bamufumyanga mu maboko a kwa [kalama] wanji ne a [mufunjishi] wanji kuba’mba eendelenga mwine ne kwiubila bintu byo akeba.”

Kino byo byo kyajinga ne ku bukalama bwa Mizhilo ya Mosesa. Mwingilo wayo wajingatu wa pa kimye kicheche—“na mambo a mizhilulwila, poso byo akeya awa lukunwa [Yesu Kilishitu].” Mutumwa Paulo walumbulwile’mba ku Bayudea, Mizhilo yaalukile ke ‘kalama wa kwibaleta kuji Kilishitu.’ Pa kuba’mba Bayudea bajingako mu kimye kya kwa Paulo batalwe bulongo kwi Lesa, bafwainwe kuyuka mwingilo wa Yesu mu nkebelo ya Lesa. Kuba bino ko kwakonsheshe kumwesha’mba pano mwingilo wa kwa kalama wapwa.—Ngalatiya 3:19, 24, 25.

Mizhilo Lesa yo apele bena Isalela yajinga yalumbuluka. Yaingijile nkebelo ya kyaswa muchima wa Lesa ya kuzhikijila bantu banji ne kwibayukisha mafunde anji. (Loma 7:7-14) Mizhilo yajinga kalama wawama. Nangwa byonkabyo, bamo balamwanga na ino mizhilo beimonanga kwikala kisendwa. Oene mambo Paulo o anembejile’mba kimye kya Lesa byo kyafikile, “Kilishitu witukujile ku mafingo a Mizhilo.” Mizhilo yajinga “mafingo” mu kuba’mba yalengejile Bayudea bambulwakoloka kulondela bintu byo babujile kukonsha kulondela bulongo. Yakebewenga kuteshako bingi muchima kulondela bisho. Umvwe Muyudea waswa bukuzhi bwanengezhiwe kupichila mu kitapisho kya Yesu, ko kuba’mba kechi wakebewenga kutwajijila kulondela mikambizho ya kalama ne.—Ngalatiya 3:13; 4:9, 10.

Onkao mambo, Paulo byo aesakenye Mizhilo ya Mosesa kwi kalama wakebelenga kulumbulula kishinka kya kuba’mba, yatangijilenga Bayudea kabiji ne kuba’mba yajingatu ya pa kimye kicheche. Pa kuba’mba muntu atalwenga bulongo kwi Yehoba kechi kyaimena pa kukokela Mizhilo ne, kyaimena pa kuyuka Yesu ne kwikala na lwitabilo mwi aye.—Ngalatiya 2:16; 3:11.

[Kitenguluzha/Kipikichala pa peja 21]

BANTU “BAMULAMA” NE “BAMULAMINA BINTU BYANJI”

[Caption on page 21]

Pa kunemba pa mambo a kalama, mutumwa Paulo waingijishe ne bya kumwenako bya kuba’mba bantu “bamulama” ne “bamulamina bintu byanji.” Mu Ngalatiya 4:1, 2, tutangamo’mba: “Nswanyi byo akiji mwanyike, kechi wapusana ne kalume ne, nangwa ye nkambo ya byonse; pakuba ukiji ne bamulama ne bamulamina bintu byanji kufika ne ku mwaka ye atongola shanji.” Mingilo yaingilanga bantu ‘balamanga mwana’ ne ‘bamulaminanga bintu byanji’ yapusene bingi na yoya yaingilanga bakalama, pano bino kishinka kyo akebelenga Paulo kulumbulula kyajingatu kimo.

Kwesakana na Mizhilo ya bena Loma, ‘muntu walamanga bintu bya mwana’ watongolwanga kukomesha mwana wa kishale ukiji mucheche ne kumumwena mali a kwikwashishamo poso wakoma. Oene mambo mutumwa Paulo o aambijile’mba, nangwa kya kuba uno mwana ye wajinga mwine “nkambo” pa bya buswanyi, bino byo akijinga mucheche, kechi wakijile muzha ne, mambo wajinga ufwalo lūsa pa byobyo bya buswanyi.

Muntu ‘walamanga bintu’ ye wa mwenanga uno mwana mali a kwikwashishamo. Shayuka wa mpito Muyudea aye Flavius Josephus waambile’mba, nsongwalume wa jizhina ja Hyrcanus wabujile bashanji amba awa muntu ukamulamanga bamubule akamupenga mali a kupotamo byo akakebanga mwine.

Byonka byo kiji kwikala mu maboko a kalama, kwikala mu maboko a muntu ‘ulama bintu’ kumwesha’mba umvwe muntu ukiji mundundu, kechi ujipo na lūsa ne. Mwana wa mucheche watangijilwanga na bakulumpe poso kimye kyatongwele bashanji kyafika.

[Kipikichala pa peja 19]

Kipikichala kiji pa mulondo wa Bangiliki ba ku kala kibena kumwesha kalama ne nkonto yanji

[Byambo bya Muntu Ungi]

National Archaeological Museum, Athens

[Kipikichala pa peja 19]

Kipikichala kiji pa nkomoki ya mu myaka kitota kya butanu kibena kumwesha kalama (ne nkoto yanji) saatala mwanyike ye alama byo abena kutambula mikambizho ya nsansawilo ne nyimbo

[Byambo bya Muntu Ungi]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY