Kukomesha Baana Mu Ntanda ya Bantu Bakeba Kuba byo Bakeba Bene
NANCHI mwakimonapo kala mwana wamucheche saashupa nsemi yanji amba amupotele kintu kyo amona ku bakwabo bino nsemi saabena kubula kukeba kumupotela kyo nyi? Nangwa mwakimonapo kala mwana ubena kukaya saanyema bino nsemi wamwambila’mba “kileke kunyema” nyi? Mu bintu bya uno mutundu, mwamona’mba, uno nsemi wayuka’mba kintu kibena kukeba mwananji kechi kyawama ne. Pano bino na mambo a kumushupa, javula nsemi umupa mwana kintu kyo akeba. Na mambo a mikoyo ya mwana, nsemi umuswisha kuba kyo akeba mu kifulo kya kumukanya.
Bansemi bavula balanguluka’mba kulama baana bulongo kulumbulula kwibapatu bintu byonse byo bakeba. Kya kumwenako, mu kyalo kya United States, bashayuka ba bya kupesapesa bashikishepo banyike 750 ba myaka pakachi ka 12 kufika ku 17. Byo bebepwizhe kwiambila byo boba umvwe bansemi babo bebakanya kuba kintu kyo bakeba, banyike bavula bakumbwile’mba kechi bomvwa ne. Bakwabo nabo baambile’mba kukosako na kushupa bansemi kwibalengela kwibaswisha kuba kyo bakeba. Bansemi babo bakonsha kulanguluka’mba kwibaswisha kuba kintu kyo bakeba kumwesha’mba bebatemwa, pano nanchi ibyo nyi?
Akilangulukai pa kino kishimpi kya mu Baibolo kyaamba’mba: “Awa ukokela kalume wanji kufuma ne ku bwanyike bwanji, palutwe awa kalume ukaluka nobe ye nkambo yanji.” (Byambo bya Mana 29:21) Ee ibyo kuba’mba mwana kechi kalume ne. Nangwa byonkabyo, nanchi kechi mwakonsha kuswa’mba jino jifunde jingila ne pa kukomesha baana nenyi? Kulama baana butotwe, kwakonsha kwibalengela kwikala nobe “nkambo.” Umvwe bakoma, kechi bakomvwinanga mafunde nangwa kusanta ne.
Mu kifulo kya kwibananamika, Baibolo wabulako bansemi amba: ‘Funjisha mwana kwenda mu jishinda jafwainwa.’ (Byambo bya Mana 22:6) Bansemi bamaana balondela uno mukambizho ne kulenga mizhilo yawama ibula kwalaukaalauka. Kechi balanguluka’mba kububuzha baana ko kwibatemwa ne; kabiji kechi bebapatu bintu byonse byo bakeba na mambo a kuba’mba babena kuzema ne. Balondela byambo bya maana byaambile Yesu amba: ‘Kwamba kwenu kwikaletu amba, Ee, Ee, Ine, Ine.’ (Mateo 5:37) Pano nanchi i bi ka byavwangiwa mu kufunjisha baana? Akilangulukai pa kino kishimpi.
“Byonka biji Miketo mu Kuboko”
Baibolo walumbulula bulunda buji pakachi ka mwana ne nsemi kuba’mba nsemi ye wafwainwa kutangijila mwana. Salamo 127:4, 5 waamba’mba: ‘Byonka biji miketo mu kuboko kwa kilobo, byo byo baji baana bo asema muntu mu bwanyike bwanji. Ye mwine wa lusekelo awa uji ne nsumbilo yanji yayula ne abo.’ Onkao mambo, baana bapashañanyishiwa ku miketo, kabiji bansemi nabo bapashañanyishiwa ku kilobo. Byonkatu muntu utaya miketo byo ayuka’mba muketo wanji kechi wakonsha kwasa po abula kumutazha ne, ne bansemi ba butemwe nabo bayuka’mba baana kechi bakonsha kwikomesha bulongo abo bene ne. Basaka baana babo kukoma bulongo, kuba’mba bakekale bantu balumbuluka umvwe bakoma. Bakeba baana babo kufuukula bintu byawama, kwikala bamaana, kuchinuzhuka makatazho, kabiji ne kuba bintu byalumbuluka. Pano bino, kukeba bibye kwavwangamo byavula.
Ki ka kikebewa pa kuba’mba muketo ase po mukeba kwasa? Mwafwainwa kumunengezha, kumulama kabiji ne kumushika bulongo po mukeba kwasa. Ne baana nabo bakebewa kwibanengezha, kwibalama kabiji ne kwibatangijila bulongo umvwe mukeba’mba bakekale bantu balumbuluka inge bakoma. Pano twayai twisambe pa ino mbaji isatu ya bya kukomesha baana.
Kunengezha Bulongo Muketo
Miketo yo baingijishanga mu moba a ku kala beinengezhanga bingi bulongo. Musako kampe ye balenganga ku kichi kyapela,bamubasanga ne kumolola bulongo. Nsonga ya jifumo yaikalanga yatwa. Kwapela musako babikangako mayona kuba’mba muketo abulenga kulelauka inge bamwasa.
Bansemi bakeba baana babo kwikala nobe yoya miketo yaoloka, ko kuba’mba baana balumbuluka ba byubilo byawama. Onkao mambo, umvwe bansemi baikala ba maana, kechi bakatalangapotu pa bilubo bikatampe byauba baana babo ne, bakebakwashanga mu butemwe kuleka byubilo byatama. Kolola mwana yense ke mwingilo mukatampe bingi mambo “kukosama kwakakachila mu muchima wa mwanyike.” (Byambo bya Mana 22:15) O ene mambo Baibolo o akambizhizha bansemi kolola baana babo. (Efisesa 6:4) Kolola mwana kwakonsha kumukwasha bingi kwikala na ndangulukilo ne muchima wawama.
O ene mambo, Byambo bya Mana 13:24 o byaambila’mba: “Awa ubula kumujimuna mwananji wamushikwa; pakuba awa umutesha muchima na kumufunda ye wamutemwa.” Mu bino byambo, kujimuna kubena kulumbulula jishinda ja kolwelamo mwana, kikale ja byepi nangwa ja byepi. Na mambo a kukeba kolola mwana mu butemwe, nsemi olola bilubo bya kuba umvwe byajimba mizhazhi mu mwana, byakonsha kumuletela malwa mu bukulumpe. Kwambatu kine, kubula kolola mwana kumwesha’mba mwamushikwa; bino kumujimuna kumwesha’mba mwamutemwa.
Nsemi wa butemwe ukwasha ne mwana kuyuka ene mambo o kwaikela yoyo mizhilo. Mu jino jishinda, kolola mwana kechi kwatalatu mu kumukambizha ne kumukambulatu konka ne, kyakilamo kunema kwatala ne mu kumukwasha kumvwisha yoyo mikambizho. Baibolo waamba’mba: ‘Awa ulama mizhilo ye mwana wa maana.’—Byambo bya Mana 28:7.
Mayona nangwa’mba masala muntu o abikanga ku muketo alengelanga muketo kuya ponka po amutazha. Mu jishinda jimotu, mafunjisho a mu Baibolo afuma ku mwine Watendekeshe kisemi akonsha kwikala mu baana ne kwibakwasha bingi mu bwikalo bonse nangwatu inge kebeikele bene. (Efisesa 3:14, 15) Pano bansemi bakonsha kumona byepi amba ano mafunjisho “abikwa” kya kine mu michima ya baana babo?
Akimonai Lesa byo akambizhe bansemi bena Isalela mu moba a Mosesa amba: ‘Bino byambo byo mbena kukukambizha jino juba ja lelo bikekale mu muchima wobe; ne obewa ukebafunjishebyo na mukoyo baana bobe.’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:6, 7) Onkao mambo, bansemi bafwainwa kuba bino bintu bibiji. Patanshi, bafwainwa abo bene kufunda ne kulondela Mambo a Lesa kabiji ne kutemwa mizhilo yanji. (Salamo 119:97) Umvwe bauba bino, ko kuba’mba pano bakonsha kuba kintu kya bubiji kyaambiwa mu kinembelo—“kufunjisha na mukoyo” baana babo mizhilo ya Lesa. Kino kyalumbulula’mba bafwainwa kumwesha baana babo buneme bwa ino mizhilo kupichila mu kwibafunjisha bulongo kwa kubula kuleka.
Kwambatu kine, kyanema bingi ne lelo jino kufunjisha baana mafunde a mu Baibolo ne kwibajimunako mu butemwe pa bilubo bikatampe byo bakonsha kuba. Ano o mashinda anema bingi a kunengezhezhamo ino “miketo” yanema kuba’mba ikakomenga bulongo kukekala bantu balumbuluka.
Kulama Bulongo Muketo
Twayai tubwele ku kishimpi kiji mu Salamo 127:4, 5. Vulukai kuba’mba awa muntu watayanga miketo ‘wayuzhanga nsumbilo yanji’ na miketo. Umvwe wiinengezha, miketo yafwainwe kulamwa bulongo. Mu jino jishinda, wiisendelanga mu nsumbilo, mo yaikalanga bulongo kuchina kuchimauka. Baibolo waamba mu bungauzhi pe Mesiasa amba muketo ye atubula Shanji ne ‘kumufya . . . mu nsumbilo yanji’. (Isaya 49:2) Yehoba Lesa, Shetu wakila bonse, wazhikijile Mwananji ye atemwisha aye Yesu ku bintu byonse byatama poso ne kine kimye kyatongwejilwemo Mesiasa kufwa byo kyafikile. Nangwa byonkabyo, Lesa wazhikijile mwananji kupichila mu kumona’mba kechi wafwijijila kikupu ne, wamusangwile ne kumubwezha mwiulu na kwikala myaka ne myaka.
Bansemi bawama nabo bakeba bingi kuzhikijila baana babo ku bizumba bya mu ino ntanda ya byubilo byatama. Bakonsha kukanya baana babo byubilo bimo byakonsha kwibalengela kutendeka kuba bintu byatama. Kya kumwenako, bansemi ba maana banemeka bingi jino jifunde ja kuba’mba: “Kwendañana ne babi ko kuvulañanya bisela byawama.” (1 Kolinda 15:33) Kuzhikijila baana kubula kwendañana na bantu babula kunemeka mizhilo ya mu Baibolo kukebalengela kubula kuba bilubo byakonsha kwibonawina bwikalo bwabo nangwa kwibepayishatu.
Kechi javula baana jo bomvwina bibabula bansemi babo ne. Bimye bimo bazhingila ne kuzhingila, mambo kuzhikijila baana benu javula kulumbulula kwibakanya kyo bakeba kuba. Nembi umo wa mabuku aamba pa bya kukomesha baana waambile’mba: “Nangwatu kya kuba kechi kimye kyonse baana kyo balondela mafunde ne kwimusanchila pa byo mwibakwasha pa kyokyo kimye ne, bakeba bingi bansemi babo kwibanengezhezha jishinda jawama jo bafwainwa kulondelanga mu bwikalo bwabo. Twakonsha kuba bino, umvwe ketwibakajipile inge batamisha kabiji ne kubula kwibalama butotwe.”
Ee kine, kuzhikijila baana benu ku bintu byonse byakonsha kwibekazha bufinda, kwibatayisha mu mambo ne kwibonawina bulunda bwabo ne Lesa, jo jishinda janema bingi jo mwakonsha kumwesheshamo’mba mwibatemwa. Byo bakakomanga bakakonsha kuyuka ene mambo o mwabikijileko mizhilo kabiji bakemusanchila pa luzhikijilo lwenu lwa butemwe.
Bya Kwasa Muketo
Monai’mba Salamo 127:4, 5 waesakanya nsemi ku “kilobo.” Nanchi kino kyalumbulula’mba wa mulume bunketu ye wakonsha kufunjishanga baana nyi? Ine. Jifunde ja mu kino kishimpi jingilatu ku bonse babiji, wamulume ne wamukazhi—kabiji ne ku bansemi babula bena kwabo. (Byambo bya Mana 1:8) Kyambo kya “kilobo” kimwesha’mba muntu wakebewenga kwikala na bulume bwawaina bulongo pa kuba’mba ataye muketo. Mu bimye bya ku kala, ku mata a mikanda kimye kimo bashingangako lubemba, kabiji mushilikale ‘wanyantanga pa buta bwa mukanda,’ kampe kukeba kuba’mba ebuvwemune. (Yelemiya 50:14, 29) Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, patayiwanga bingi ngovu pa kudonsa yewa muzhinge kuba’mba base yo ya miketo po babena kukeba kwasa!
Ne pa kukomesha baana, napo kikebewa bingi kwibikako. Kechi bakonsha kwikomeshatu abo bene, byonkatu muketo byo akonsha kubula kwiasa mwine bunke po mubena kukeba kwasa ne. Kya bulandatu ke kya kuba’mba bansemi bavula lelo jino kechi bebikishako kukomesha baana babo bulongo ne. Bakebako jishinda japela. Baleka matelevizhonyi, bintu byo bafunda ku sukulu ne bakwabo banyike kwibafunjisha pa mambo a byawama ne byatama ne pa mambo a kwilaala. Bapa baana babo bintu byonse byo bakeba. Kabiji umvwe bekimona kushupa kwamba’mba ine akyo ne, kibapelela kwaamba’mba ee kijitu bulongo—javula bekangaizha abo bene amba kechi bakeba kufichisha baana babo ku muchima ne. Pano bino kwambatu kine, kububuzha baana kwibalengela kufumyakotu kalulu kuvimba meso.
Kukomesha baana ke mwingilo wakosa bingi. Kwingila uno mwingilo na muchima yense kabiji ne na lutangijilo lwa Mambo a Lesa kukebewa kwibikako, pano bino, mfweto ijimo yabaya bingi. Magazini wa Parents waambile’mba: “Kyatanyiwa pa kupesapesa amba, baana bo bakomesha ku bansemi babula kwibabubuzha pano bino sabebakwasha mu butemwe kwa kubula kwibananamika—bano baana boba bingi bulongo ku sukulu, bekala bulongo na bakwabo, kabiji bekala balusekelo kukila boba baana bo balama butotwe nangwa boba baji na bansemi bakanama.”
Kuji ne mfweto ikwabo yakilamo kuwama. Lubaji lutanshi lwa Byambo bya Mana 22:6 lo twaji kwisambapo lwaamba’mba: ‘Funjisha mwana kwenda mu jishinda jafwainwa.’ Kino kyepelo kyatwajijila na bino byambo bya lusekelo amba: “Kechi ukafumamo byo akakoma ne.” Nanchi bino byambo bya maana byanembeshiwa na mupashi byamwesha’mba pano kyapwa mwana kechi ukafumamo nenyi? Ine bino ne. Mwanenu uji na lūsa lwa kwifuukwila bintu umvwe wakoma. Pano bino kino kyepelo kyapana luketekelo ku bansemi. Luketekelo ka?
Umvwe mwafunjisha baana benu mwayila mafunde a mu Baibolo, ko kuba’mba mubena kwibaajila bwikalo bwawama—mambo mukamona baana benu kwikala balusekelo, kabiji bayuka bya kwiikela abo bene umvwe bakoma. (Byambo bya Mana 23:24) Onkao mambo, ibikishaiko kunengezha ino “miketo” yanema kwiilama ne kwiitangijila bulongo. Kechi mukelangulushapotu nangwa pacheche’mba mwapulwijilemotu mabula ne.
[Kipikichala pa peja 13]
Nanchi bansemi bamwesha butemwe ku baana babo inge kebebalame butotwe nyi?
[Kipikichala pa peja 15]
Nsemi wa butemwe ulumbulwila mwana kumvwisha ene mambo o kwaikela mizhilo ya kisemi
[Kipikichala pa peja 15]
Bansemi bawama bazhikijila baana babo ku bizumba bya ino ntanda ya byubilo byatama
[Kipikichala pa peja 16]
Kukomesha baana ke mwingilo wakosa bingi, pano bino mfweto ijimo yabaya bingi