Muntu Kechi Akamwene Bumi ku Shinkwa Yenka ne—Byo Napulukile mu Kaleya wa mu Kampu wa Bena Nazi
Byashimikizha ba Joseph Hisiger
Naipwizhe mukwetu kaili namba, “Ubena kutanga ka?” Wankumbwile’mba mbena kutanga “Baibolo,” kabiji wabwela wanungapo ne kuba’mba: “Nsakukupaye inge umpe shinkwa obe wa mu mulungu yense.”
NASEMEKELWE pa 1 March, 1914, mu Moselle pa kyokya kimye saka iji mpunzha ya mu Germany. Nkondo Itanshi ya Ntanda yonse byo yapwile mu 1918, mpunzha ya Moselle yaikele ke ya mu France. Mu 1940, ino mpunzha beyangachile jikwabo ku bena Germany. Kabiji Nkondo ya Kibiji ya Ntanda yonse byo yapwile mu 1945, yaikele jikwabo mpunzha ya kyalo kya France. Kimye ino mpunzha kyo beipimpwilenga ne amiwa naubilengatu naikala ku lubaji lwa kyokyo kyalo kyatambula ino mpunzha, kabiji kino kyandengejile kufunda bya kwamba mulaka wa ki French ne ki German.
Bansemi bami bajinga Bakatolika. Kimye kyonse bufuku saka tukyangye kuya na kulaala, atweba bonse mu kisemi twafukamanga panshi na kulomba. Pa Mulungu ne mu mobatu a ntanda a kukokoloka, twayanga ku chechi. Natele bingi muchima kuya ku chechi kabiji najinga ne mu jibumba ja lufunjisho lwa Bakatolika.
Naishile Kwikala Wabambakana Bingi mu Mwingilo wa Bakamonyi ba kwa Yehoba
Mu 1935 bansemi bami bebafwakashijile ku Bakamonyi ba kwa Yehoba babiji. Mwisambo wabo waambilenga pa kwivwanga kwa bupopweshi mu nkondo itanshi ya ntanda yonse. Panyuma ya uno mwisambo, nakebelenga bingi kuyuka byavula pa mambo a Baibolo, kabiji mu 1936, naipwizhe pulisiti umo inge nakonsheshe kwikalapo na Baibolo. Wañambijile’mba nafwainwe kufunda bya bupopweshi pa kuba’mba nkomvwishe Baibolo. Nangwa byonkabyo, kino kyandetejiletu mujojo wa kukeba kwikala na Baibolo ne kumutanga.
Mu January 1937 mukwetu mo twaingijilanga, wa jizhina ja Albin Relewicz wajinga Kamonyi, watendekele kwisamba ne amiwa pa mambo a Baibolo byo afunjisha. Namwipwizhe’mba: “Nanchi ne obewa uji na Baibolo nyi?” Ne kya kine wajinga nanji, kabiji palutwe kacheche, wammwesheshe jizhina ja Lesa ja kuba’mba Yehoba, mu Baibolo ye ampele wa mu mulaka wa ki German Elberfelder. Natemenwe bingi kumutanga kabiji natendekele ne kutanwa ku kupwila kwa Bakamonyi mu muzhi wa Thionville, wajingatu kwipi.
Mu August 1937, nayile ne Albin ku kukonkana kwa byalo kwa Bakamonyi kwajingako mu Paris. Pa kimye kyo najinga kokwa, natendekele kusapwila ku nzubo ku nzubo. Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, naishile kubatizwa kabiji ku ntendekelo ya mwaka wa 1939, natendekele mwingilo wa bupainiya, uno ke mwingilo wa kimye kyonse wa kusapwila wa bwina Kilishitu. Bantumine kuya na kwingijila ku muzhi wa Metz. Kabiji mu July, bangichile kuya na kwingijila ku ofweshi wa musampi wa Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Paris.
Kimye kya Malwa a Nkondo
Naingijilekotu kimye kicheche pa musampi, mambo mu August 1939, bangichile kuya na kwingila mingilo ya bushilikale pamo na nzhita ya bena France. Jiwi jami ja mu muchima kechi janswishishe kuya na kulwako nkondo ne, onkao mambo bantayile mu kaleya. Mu ñondo walondejilepo wa May saka nji mu kaleya, kyalo kya Germany kyaishile na kulukuka kyalo kya France. Mu June, kyalo kya France bekishinjile, kabiji ne jikwabo naikele mwina German. Onkao mambo, mu July 1940 byo nafumine mu kaleya, nabwelele kuya na kwikala na bansemi bami.
Na mambo a kwikala mu kafulumende wa Nazi, twapwilanga pamo na kufunda lufunjisho lwa Baibolo mu bufyamfya. Twatambwilanga Kyamba kya Usopa kupichila mwi Maryse Anasiak, mwanamukazhi umo mwina Kilishitu wachinchikile bingi ye nasambakananga mushitolo wa mulongo umo Kamonyi mo balenganga shinkwa. Kufikatu ne mu 1941, nachinuzhukilenga bingi kupita mu makatazho apichilengamo Bakamonyi mu kyalo kya Germany.
Pano juba jimo Kapokola wamfwakashijile. Byo apwishishetu kwamba’mba Bakamonyi bebalekesha mwingilo wabo, wangipwizhe inge nakonsheshe kutwajijila kwikala Kamonyi. Byo naitabile’mba “Ee,” wañambijile’mba namulondele. Bamama baumvwine bingi bulanda kabiji bapungijile na mambo a kino. Kapokola byo amwene bino, wañambijile’mba nshale ndamenga bamama.
Pa kampanyi po naingilanga, nakaine kwimuna mukulumpe wetu wa pa nkito kwingijisha “ngimwino ya bisho bya kyalo.” Kabiji nakaine kwikala mu kije kya bena Nazi. Onkao mambo, juba jalondejilepo Kapokola wankwachile. Kimye kyo angipwizhenga mepuzho, nakaine kusolola mazhina a bakwetu Bakamonyi. Kapokola wangipwizhenga, wampumine kyabaya bingi ku mutwe na kikunzhi kya buta, napungila ne kupungila. Pa 11 September, 1942, Kije Kikatampe kya Sondergericht kya mu Metz kyanchibijile mambo a kunkasa mu kaleya myaka isatu, “na mambotu a kuba’mba naambilenga byambo bya kwimenako Kipamo kya Bakamonyi ba kwa Yehoba ne Bafunda Baibolo.”
Byo papichile milungu ibiji, bamfumishe mu kaleya ka mu Metz ne kuya pa lwendo lo twaendele mateko avula kuya ku kampu mu Zweibrücken ko baingijilanga mingilo yakosa bingi. Ku ino mpunzha naingijilenga pamo na jibumba jaingijilenga mwingilo wa kuwamisha ngyangi. Twafumishengapo byela byanema bya ngyangi ne kupingizhapo bikwabo, kabiji ne kulaalazha mabwe mu ngyangi. Betupangatu nkomoki umo wa makabekabe a kofi ne shinkwa muchechetu lukelo kabiji pachaile ne bufuku betupangatu muchiba umo wa masuku kwapwa. Kepo bamvilwijile mu kaleya kajingatu mu muzhi wa pepi, mo naingijilenga mwingilo wa kusona makwabilo. Byo papichile bañondo bacheche, bambwezhezhe jibiji ku Zweibrücken na kwingijila mu majimi.
Kechi Namwenejile Bumi ku Shinkwa Yenka Ne
Mu kaleya, nsongwalume ye naikalanga nanji wafumine mu kyalo kya Netherlands. Byo nafunjile pacheche kwamba mulaka wanji, natendekele kumubula byo naitabilamo. Waubilenga bingi bulongo ku mupashi, kufikatu ne kimye kyo añambijile’mba namubatizhe mu mukola. Byo afumine mu mema, wankumbachile ne kuñambila’mba “Joseph, pano ke ne mulongo obe wa mu lwitabilo!” Byo bambwezhezhe kuya na kwingila mwingilo wa kuwamisha ngyangi, aye washajile.
Pa kikye kimye, kaili ye naikalanga nanji mukaleya wajinga mwina German. Juba jimo mabanga watendekele kutanga buku mucheche wa Baibolo! Kyo kimye kyo añambijile amba tupimpuzhanye Baibolo na shinkwa wami wa mu mulungu yense. Namukumbwile’mba “Naswa!” Nangwa kya kuba kupana shinkwa wa mu mulungu yense kechi kwapelele ne, bino kechi nelangulwishepo nangwa pachechetu ne. Natendekele kumvwisha mwatajile byambo byaambile Yesu amba: “Muntu kechi akamwene bumi ku shinkwa yenka ne, poso ku byambo byonse bifuma mu kanwa ka Lesa.”—Mateo 4:4.
Pano lukatazho lwajingapotu ke byo nafwainwe kulama Baibolo wami kubula kuñangataye. Bakaili babujile kwikala Bakamonyi bebaswishanga kwikala na Baibolo, pa kuba Bakamonyi abo bebakanyanga. Onkao mambo, namutanganga bufuku mu bufyamfya saka nevweta mwemba. Kimye kya mute, namubikanga mu jilaya jo navwalanga ne kumusenda. Kechi namushanga mu kaleya ne, mambo baota bapikitangamo inge nafumamo.
Juba jimo byo twapwijile pamo ku nkito, navulukile’mba nalubako Baibolo. Jonkaja juba mabanga nabwelele bukiji bukiji mu kibamba kyami kya mukaleya namba nkasende Baibolo, natainetu bamutolamo kala. Byo nalombele kwi Lesa, nayile nakumona muota, ne kumulondolwela namba kuji muntu wansendela buku ye mbena kukeba. Aye kechi wateleko ne muchima ne, pano bino namutulukile Baibolo wami. Namusanchijile bingi Yehoba kufuma panshi ya muchima wami!
Kimye kikwabo, bantumine kuya na kowa mu kibamba mwakowela. Byo nalemwinenga bivwalo bya ndochi, nalakeshe Baibolo wami, kabiji kafwako wamweneko amba namulakeshe ne. Kimye muota kyo atajile kungi, nashinjikijile Baibolo mwakowela na kulu. Nabwelele namufya na ko naowejilenga. Byo napwishishe kowa, nabwelele nauba byonka byo naubile patanshi, kuvungila Baibolo mu bivwalo byatoka.
Bintu Byawama ne Byatama Byaubiwenga mu Buzha
Juba jimo lukelo mu 1943 kimye bakaili kyo bapwijile pamo mu lubanza, namwene Albin! Ne aye bamukashile. Wankelwijile jiso ne kubika kuboko pa muchima wanji mu kumwesha’mba ne mulongo wanji. Kepo aingijishe maboko kumwesha’mba ukanembela nkalata. Juba jalondejilepo byo apichile po najinga, walakeshe kapepala. Pano muota wikamwene, kabiji betubikile mu kaleya kamo bubiji bwetutu milungu ibiji. Twajangatu shinkwa wafuka ne kutoma mema auba kapengele kabiji twalaalangatu pa mapulanga kwa kubula nangwa myemba ne.
Panyuma ya bino, bantwajile ku kaleya ka ku Siegburg ko nakengijijilenga mu shitolo wa byela. Ino nkito yankokeshanga bingi, kabiji kechi betupangapotu ne kajo kantaka ne. Kimye kya bufuku nalotanga mbena kuja kajo kawama, nabiji keke ne bipangwa, kabiji naubanga inge napapuka mu tulo naumvwa ne kachololo munda ne kwiumvwa kuma pa mujibu. Nanyaine bingi. Nangwa byonkabyo, pa juba pa juba natanganga ka Baibolo kami ka kacheche, kabiji kino kyankwashishe kwikala mumi.
Kyapeleleko Nakasulukile!
Nobe kukopa kwa jiso, juba jimo lukelo mu April 1945, baota banyemene kaleya, ne kusha binzhilo kyashi. Nakasulukile! Bino byo nakifuminetu mu kaleya, naikeleko mu kipatela na kubukwa. Ku mpelo ya ñondo wa May, nafikile ku nzubo ya bansemi bami. Abo balangulukiletu amba kyapwa nafwa. Bamama basangalele bingi ne kujila mipolo ya lusekelo pa kummona. Kya bulandatu ke kya kuba’mba, kechi pabanjile ne kubandatu ne, bansemi bami bafwile.
Nabwelele jibiji mu Kipwilo kya Thionville. Byo nasangalelepo pa kumonañana jibiji na kisemi kyami kya ku mupashi! Natemenwe bingi pa kumvwa byo baikele na lwitabilo lwakosa nangwa kya kuba bapichilenga mu meseko avula. Mulunda nami Albin wafwijile ku Regensburg mu Germany. Palutwe kacheche, nkasami wa mulume wa mu jivumo ja bwanyike aye Jean Hisiger waikele ke Kamonyi kabiji bamwipayile na mambo a kukana kuya ku bushilikale. Pa kuba, Jean Queyroi ye naingilanga nanji pa ofweshi wa musampi ku Paris, wachinchikile myaka itanu mu kampu wa lumanamo ku German.a
Nafikenejiletu kutendeka kusapwila mu muzhi wa Metz. Pa kyokya kimye, javula nasambakananga kisemi kya ba Minzani. Mwanabo wa mukazhi, aye Tina wabatizwe pa 2 November, 1946. Kabiji uno mwanabo wapayankene bingi mu mwingilo kabiji namukomokele bingi. Twisongwele pa 13 December, 1947. Mu September 1967, Tina watendekele mwingilo wa kimye kyonse wa kusapwila, kabiji watwajijile kwingila uno mwingilo kufikatu ne kimye kyo afwile mu June 2003, na myaka ya kusemwa 98. Namuvuluka bingi Tina.
Lelo jino nakila pa myaka ya kusemwa 90, nayuka namba Mambo a Lesa kimye kyonse ampa bulume bwa kuchinchika meseko. Kimye kimo ndalatu na nzala, pano bino, kimye kyonse njisha milanguluko ne muchima wami na Mambo a Lesa. Kabiji Yehoba wankosesha bingi. ‘Byambo byanji byansangula.’—Salamo 119:50.
[Tubyambo twa mushi]
a Monai Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya October 1, 1989, mapeja 22-26, mo muji jishimikila ja kwa Jean Queyroi.
[Kipikichala pa peja 17]
Mulunda nami Albin Relewicz
[Kipikichala pa peja 17]
Ba Maryse Anasiak
[Kipikichala pa peja 18]
Baibolo ye napimpuzhenye na shinkwa wa mu mulungu yense
[Kipikichala pa peja 18]
Na Tina ye naipangwizhe mu 1946
[Kipikichala pa peja 18]
Ba Jean Queyroi na bakazhi babo ba Titica