Yehoba “Ye Usolola Byafyamika”
“Kine Lesa wenu ye Lesa wa balesa ne Nkambo ya bamfumu, ye usolola byafyamika.”—DA. 2:47.
MUSAKUKUMBULA’MBA KA?
Ñanyi bishinka bitusolwela Yehoba pa mambo a bintu bikamweka kulutwe?
Nga mitwe ya lukinyama itanshi itanu na umo imenako ka?
Mu ñanyi jishinda lukinyama mo epashisha na lukipashañano mukatampe wamwene Nebukaneza?
1, 2. Yehoba witusolwela ñanyi bintu, kabiji mambo ka o aubila kino?
ÑANYI makafulumende akalamanga pano pa ntanda kimye Bufumu bwa Lesa kyo bukonauna bukalama bwa bantu? Twayuka mukumbu, mambo mwine “usolola byafyamika,” aye Yehoba Lesa, witusolwela. Witukwasha kuyuka kiyukilo kya ano makafulumende kupichila mu byanembele ngauzhi Danyela ne mutumwa Yoano.
2 Yehoba wasolwejile bano banabalume bimwesho byaambilenga pa kulondankana kwa binyama byapusana pusana. Kabiji walumbulwijile Danyela mwatala kiloto kya bungauzhi kya lukipashañano mukatampe wa kyela. Yehoba wabujile bantu kunemba ano mashimikila ne kwialama mu Baibolo pa kuba’mba tumwenemo. (Loma 15:4) Waubile kino kuba’mba akoseshe luketekelo lwetu kuba’mba katatakatu Bufumu bwanji bukalalaule makafulumende onse a bantu.—Da. 2:44.
3. Pa kuba’mba tumvwishe bulongo mwatala bungauzhi, ñanyi kintu kitanshi kyo twafwainwa kuyuka, kabiji mambo ka?
3 Mashimikila onse anembele Danyela ne Yoano kechi asololatu bamfumu batanu na basatu nangwa’mba makafulumende a bantu ne, bino amwesha ne ndonda yamwekejilengamo bano bamfumu. Nangwa byonkabyo, pa kuba’mba tumvwishe buno bungauzhi, twafwainwa kuyuka bulongo mwatala bungauzhi butanshi bwanembwa mu Baibolo. Mambo ka? Mambo kufika kwa buno bungauzhi po paimena kishina kya mu Baibolo. Kabiji kino kishina po paimena bungauzhi bukwabo bonse.
LUKUNWA WA MULOOLO NE LUKINYAMA
4. Bañanyi balenga lukunwa wa mwanamukazhi, kabiji uno lukunwa ukoba ka?
4 Ba Adama ne Evwa byo basatukiletu mu Edena, Yehoba walayile’mba “mwanamukazhi” ukasema ‘lukunwa.’a (Tangai Ntendekelo 3:15.) Uno lukunwa ukafumpa mutwe wa muloolo, aye Satana. Mu kuya kwa moba, Yehoba wasolwele kuba’mba uno lukunwa ukeshila mwi Abalahama, ukekala wa mu kisaka kya bena Isalela, ukekala Muyudea, kabiji ukekala wa mu kikota kya Mfumu Davida. (Nte. 22:15-18; 49:10; Sala. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Kilishitu Yesu ye lubaji lutanshi lwa uno lukunwa. (Nga. 3:16) Bashingwa ba mu kipwilo kya bena Kilishitu lo lubaji lwa bubiji lwa uno lukunwa. (Nga. 3:26-29) Yesu ne bano bashingwa bakwatankana ne kulenga Bufumu bwa Lesa, abo Lesa bo akengijisha pa kuchakakanya Satana.—Luka 12:32; Loma 16:20.
5, 6. (a) Bamfumu bakatampe banga batongola Danyela ne Yoano? (b) Nga mitwe ya lukinyama watongolwa mu Lumwekesho imenako ka?
5 Kabiji buno bungauzhi butanshi bwapainwe mu Edena, bwaambile ne kuba’mba Satana ukasema ‘lukunwa.’ Lukunwa wanji ukashikwa lukunwa wa mwanamukazhi. Bañanyi baikala lukunwa wa muloolo? Ke boba bonse balondela byubilo bya kwa Satana bya kushikwa ne kumanyika bantu ba Lesa. Mwapita bwikalo bwa bantu, Satana wanengezha lukunwa wanji mu bipamo bya bumulwila ntanda nangwa’mba makafulumende. (Luka 4:5, 6) Nangwa byonkabyo, makafulumende achechetu a bantu o akilamo kumanyika bantu ba Lesa, ko kuba’mba kisaka kya bena Isalela ba kala nangwa kipwilo kya bena Kilishitu bashingwa. Mambo ka kino kishinka o kyanemena? Mambo kyalumbulula ene mambo bimwesho byamwene Danyela ne Yoano o byalumbulwilatu bamfumu bakatampe batanu na basatu.
6 Byo kyafikilenga ku mpelo ya myaka kitota kitanshi C.E., Yesu wasangwilwe wamwesheshe mutumwa Yoano bimwesho bya kukumya byapusana pusana. (Lum. 1:1) Mu kimwesho kimo, Yoano wamwene Diabola wamwekelenga nobe nsuñunyi kasa aimana ku kitulu kya kalunga ka mema kakatampe. (Tangai Lumwekesho 13:1, 2.) Kabiji Yoano wamwene lukinyama wa kukumya saka atuntuka mu kalunga ka mema kabiji watambwile lūsa kufuma kwi Diabola. Palutwe kacheche, malaika wabujile Yoano kuba’mba mitwe itanu na ibiji ya lukinyama wachijisha, ko kuba’mba kipashañano kya lukinyama wa mu Lumwekesho 13:1, imenako “bamfumu batanu na babiji,” nangwa’mba makafulumende. (Lum. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) Pa kimye kyanembelenga Yoano buku wa lumwekesho, bamfumu batanu saka bapona kala, umo wakijinga ponka saka abena kulama, kabiji mukwabo wajinga “ukyangye kufika.” Nga kiyukilo kya buno bufumu nangwa’mba bufumu bwa ntanda yonse kyo ki ka? Twayai twisambe pa mutwe umo umo wa lukinyama walumbululwa mu Lumwekesho. Kabiji tusakufunda byavula pa ano makafulumende anembwa mu buku wa Danyela. Ano makafulumende saka akyangye kwikalako, bungauzhi bwa kwa Danyela bwalumbulwijile jimo byo akekala.
MITWE INTANSHI IBIJI IMENAKO IJIPITA NE ASILYA
7. Mutwe mutanshi wimenako ka, kabiji mambo ka?
7 Mutwe mutanshi wa lukinyama wimenako kyalo kya Ijipita. Mambo ka? Mambo Ijipita kyo kyajinga kyalo kitanshi kumwesha bulwanyi ku bantu ba Lesa. Ba mu kisaka kya kwa Abalahama mwafwainwe kufuma lukunwa wa mwanamukazhi, bavujile bingi mu Ijipita. Kepo bena Ijipita bamanyikilenga bena Isalela. Satana wakebelenga kuvizha bantu ba Lesa lukunwa saka akyangye kwiya. Mu ñanyi jishinda? Waubile kino kupichila mu kulengela Felo kwipaya baana ba balume ba bena Isalela. Pano bino, Yehoba walekeshe kino kintu ne kupokolola bantu banji bajinga mu buzha mu Ijipita. (Lupu. 1:15-20; 14:13) Kyapeleleko, watwajile bena Isalela mu Ntanda ya Mulaye.
8. Mutwe wa bubiji wimenako ka, kabiji wakebelenga kuba ka?
8 Mutwe wa bubiji wa lukinyama wimenako kyalo kya Asilya. Buno bufumu bwajinga na bulume, nabo bwakebelenga kuvizha bantu ba Lesa. Ibyo kuba’mba Yehoba waingijishe bena Asilya kukambula bufumu bwa bisaka jikumi na mambo a kupopwela bankishi ne kumusatukila. Nangwa byonkabyo, bena Asilya bakebelenga konauna Yelusalema. Kyamweka Satana wakebelenga konauna ndonda ya bufumu mwafwainwe kufuma Yesu. Pano bino, Yehoba kechi wakebelenga’mba bonaune Yelusalema ne, onkao mambo, Lesa wapokolwele bantu banji bakishinka kupichila mu konauna yoya nzhita mu jishinda ja kukumya.—2 Mfu. 19:32-35; Isa. 10:5, 6, 12-15.
MUTWE WA BUSATU WIMENAKO BABILONA
9, 10. (a) Yehoba waswishishe bena Babilona kuba ka? (b) Pa kuba’mba bungauzhi bufike, ki ka kyafwainwe kubiwa?
9 Mutwe wa busatu wa lukinyama wamwene Yoano, wimenako bufumu bwajinga na muzhi mukatampe wa Babilona. Yehoba waswishishe bena Babilona kushinda muzhi wa Yelusalema ne kutwala bantu banji mu buzha. Bino saka akyangye kuswisha kino kubiwa, Yehoba wajimwine bena Isalela basatukile kuba’mba ano malwa akebamwekela. (2 Mfu. 20:16-18) Waambijile jimo kuba’mba ndonda ya bamfumu bo baambile amba bakekalanga pa “jitanda ja Yehoba” mu Yelusalema, bakeifumyapo. (1 Moba 29:23) Nangwa byonkabyo, Yehoba walayile ne kuba’mba wa mu kikota kya Mfumu Davida, yenka “mwine mwinabo” ukeya na kutambula bufumu.—Ezi. 21:25-27.
10 Bungauzhi bukwabo bwamwesheshe’mba Bayudea bakatwajijila kupopwela mu nzubo ya Lesa mu Yelusalema kimye Mesiasa walaiwe nangwa’mba Mushingwa kyo akafika. (Da. 9:24-27) Bungauzhi bwanembelwe bena Isalela saka bakyangye kwibatwala mu buzha mu Babilona, bwaambile’mba uno muntu ukasemenwa mu Betelema. (Mika 5:2) Pa kuba’mba buno bungauzhi bufike, Bayudea bafwainwe kupokololwa mu buzha ne kubwela kwabo na kushimukulula nzubo ya Lesa. Bino mukambizho wa bena Babilona kechi waswishanga kukasulula bazha ne. Pano luno lukatazho lwakonsheshe kupwa byepi? Yehoba wasolwele byo kyafwainwe kwikala kupichila mu bangauzhi banji.—Amo. 3:7.
11. Ñanyi bintu byaimenejilengako Bufumu bwa Babilona? (Monai tubyambo twa munshi.)
11 Ngauzhi Danyela naye wajinga mu buzha mu Babilona. (Da. 1:1-6) Yehoba wamwingijishe kusolola bufumu bwapusana pusana bwalondejile pa buno bufumu bwa ntanda yonse bwa Babilona. Yehoba wasolwele bino byafyamika kwingijisha biyukilo byapusana pusana. Kyakumwenako, walengejile Mfumu wa bena Babilona, aye Nebukaneza kulota lukipashañano mukatampe walengelwe na byela byapusana pusana. (Tangai Danyela 2:1, 19, 31-38.) Kupichila mwi Danyela, Yehoba wasolwele kuba’mba mutwe wa ngolode wa lukipashañano waimenejilengako Bufumu bwa bena Babilona.b Bufumu bwa ntanda yonse bwalondejile pa bufumu bwa Babilona bwimenwako na kyaji ne maboko a siliva a lukipashañano. Buno bwajinga ñanyi bufumu, kabiji bwaubile byepi na bantu ba Lesa?
MUTWE WA BUNA WIMENAKO MEDIA NE PELISHA
12, 13. (a) Ñanyi bintu byasolwele Yehoba pa mambo a kushindwa kwa Babilona? (b) Mambo ka byalo bya Media ne Pelisha o byatongwelwa kuba’mba bimenwako na mutwe wa buna wa lukinyama?
12 Kala kene Danyela saka akyangye kwikalako, Yehoba wasolwele bishinka pa bufumu bukashinda Babilona kupichila mwi ngauzhi Isaya. Kabiji Yehoba wasolwele ne jishinda jo bakashinjilamo muzhi wa Babilona ne muntu ukamushinda. Uno muntu watangijilenga nzhita wajinga Kilusa mwina Pelisha. (Isa. 44:28–45:2) Danyela wamwene bimwesho bibiji byaambile pa Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Media ne Pelisha. Mu kimwesho kimo, wamwene bufumu bwaimenejilwengako na mbeyala wazandukile lubaji lumo. Uno mbeyala bamukambizhe’mba “uvwote nyama yavula.” (Da. 7:5) Mu kimwesho kikwabo, Danyela wamwene mukooko mulume wajinga na nsengo ibiji waimenejilengako buno bufumu bwa Media ne Pelisha.—Da. 8:3, 20.
13 Yehoba waingijishe Bufumu bwa Media ne Pelisha kufikizha bungauzhi kupichila mu kushinda Babilona ne kubwezha bena Isalela mu ntanda yabo. (2 Moba 36:22, 23) Nangwa byonkabyo, palutwe kacheche buno bonka bufumu bwakebelenga kuvizha bantu ba Lesa. Mu buku wa Eshita, muji jishimikila jaamba pa mulanguluko watama wajinga na kinemanga wa Pelisha, aye Hamane. Uno kinemanga wakebelenga kuvizha Bayudea bonse baikalanga mu ntanda yonse ya Bufumu bwa Pelisha kabiji watongwele ne juba ja kwibavizhizhamo. Yehoba mwine ye wapokolwele bantu banji ku lukunwa wa kwa Satana. (Esh. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Onkao mambo, kyayilamo bingi kuba’mba mutwe wa buna wa lukinyama wa mu Lumwekesho wimenako Bufumu bwa bena Media ne Pelisha.
MUTWE WA BUTANU WIMENAKO GREECE
14, 15. Ñanyi bintu byasolwele Yehoba pa mambo a Bufumu bwa Greece wa kala?
14 Mutwe wa butanu wa lukinyama wa mu Lumwekesho wimenako bufumu bwa Greece. Byonkatu Danyela byo asolwele kimye kyo alumbulwile kiloto kya kwa Nebukaneza, buno bonka bufumu bwimenwako ne na jivumo ne mambwata a lubemba a lukipashañano. Kabiji Danyela wamwene bimwesho bibiji byaambilenga pa buno bufumu byo bukekala ne mfumu wabo wayile nkuwa.
15 Mu kimwesho kimo, Danyela wamwene buno bufumu bwa Greece bwaimenejilwengako na lukinyama wamwekelenga nobe kisumpa wa byapi bina, kumwesha’mba buno bufumu bukapelawizha kushinda. (Da. 7:6) Mu kimwesho kikwabo, Danyela walumbulwile mbuzhi mulume wajinga na lusengo umo mukatampe byo aipayile mukooko wa nsengo ibiji, ko kuba’mba byalo bya Media ne Pelisha. Yehoba wabujile Danyela amba mbuzhi mulume waimenejilengako bufumu bwa Greece, kabiji lusengo mukatampe waimenejilengako umo pa bamfumu ba buno bufumu. Danyela watwajijile kwamba’mba lusengo mukatampe bakamuchimuna kabiji po ajinga pakamena nsengo icheche ina. Nangwa kya kuba buno bungauzhi bwanembelwe kala Bufumu bwa Greece saka bukyangye kutendeka kulama ntanda yonse, byonse byaambiwe pa buno bufumu byafikile. Mfumu wayile nkuwa wa kyalo kya Greece kya kala, aye Alekasanda walukukile bufumu bwa Media ne Pelisha. Nangwa byonkabyo, kechi papichile ne kimye kyabaya ne, uno lusengo ko kuba’mba mfumu wayile nkuwa bamuchimwine, ne kufwa wafwile saka ajitu na myaka 32 pa kimye bufumu bwanji kyo bwatendekelengatu kubaya. Kepo bufumu bwanji bwaabenwe pana ne kutendeka kulamwa na bakulumpe ba bashilikale banji bana.—Tangai Danyela 8:20-22.
16. Antiokasi wa buna waubile ka?
16 Byo ashinjile Pelisha, bufumu bwa Greece bwatendekele kulama bantu ba Lesa. Pa kikye kimye, Bayudea bebabwezhezhe mu Ntanda ya Mulaye kabiji bashimukulwile nzubo ya Lesa mu Yelusalema. Bakijinga bantu ba Lesa bo asalulwile, kabiji ne nzubo ya Lesa yo bashimukulwile yatwajijile kwikala kifulo kya mpopwelo ya kine. Nangwa byonkabyo, mu 200 B.C.E., bufumu bwa Greece, ko kuba’mba mutwe wa butanu wa lukinyama walukukile bantu ba Lesa. Antiokasi wa buna (Antiochus IV) wajinga pa boba baswaine Alekasanda kimye kyaabenwe bufumu bwanji, washimikile kyakusokelapo bitapisho pa lubanza wa nzubo ya Lesa mu Yelusalema kabiji wabikileko mukambizho wa kuba’mba yense ukalondelanga bupopweshi bwa Bayudea bakamwipaya. Buno bwajinga bulwanyi bwabaya bingi bwamwesheshe lukunwa wa Satana. Nangwa byonkabyo, papichiletu kimye kicheche bufumu bwa Greece bebufumishepo. Ñanyi wajinga mutwe wa butanu na bumo wa lukinyama?
MUTWE WA BUTANU NA BUMO “WAKATAZHA, ULENGA MOYO,” WIMENAKO LOMA
17. Mutwe wa butanu na bumo waingijile ñanyi lubaji lwabaya mu kufikizha bungauzhi buji mu Ntendekelo 3:15?
17 Bufumu bwa Loma bo bwalaminenga ntanda yonse kimye kyamwene Yoano kimwesho kya lukinyama. (Lum. 17:10) Mutwe wa butanu na bumo waingijile lubaji lwabaya bingi mu kufikizha bungauzhi bwanembwa mu Ntendekelo 3:15. Satana waingijishe babinemanga bena Loma kulemeka lukunwa pa kakimye kacheche kupichila mu ‘kumufumpa ku kashiko.’ Mu ñanyi jishinda? Yesu bamupelemo mambo a bubela a kuba’mba walengejile bantu kusatuka kabiji bamwipayile. (Mat. 27:26) Pano bino, kino kilonda kechi kyabanjile kupwa ne, mambo Yehoba wamusangwile.
18. (a) Yehoba wasajile ñanyi kisaka kipya, kabiji mambo ka? (b) Lukunwa wa muloolo watwajijila byepi kushikwa lukunwa wa mwanamukazhi?
18 Bantangi ba bupopweshi ba bena Isalela bamumvwañenejile Yesu na bena Loma, kabiji bavula bamukaine. Onkao mambo, Yehoba wakaine bena Isalela ba kisemwa kwikala bantu banji. (Mat. 23:38; Byu. 2:22, 23) Kepo asajile kisaka kipya kya “bena Isalela ba Lesa.”(Nga. 3:26-29; 6:16) Kino kisaka kyajinga kipwilo kya bena Kilishitu bashingwa bafuma mu Bayudea ne mu bantu ba mu bisaka bikwabo. (Efi. 2:11-18) Panyuma ya kuba Yesu wafwa ne kusangulwa, lukunwa wa muloolo watwajijila kushikwa lukunwa wa mwanamukazhi. Pa bimye byavula, bena Loma bakebelenga kuzhimañanya kipwilo kya bena Kilishitu, baikala lubaji lwa bubiji lwa lukunwa wa mwanamukazhi.c
19. (a) Danyela walumbulula byepi bufumu bwa butanu na bumo? (b) Kibaba kikwabo kikakumbula ñanyi mepuzho?
19 Mu kiloto kya kwa Nebukaneza kyalumbulwile Danyela, bufumu bwa Loma bwaimenejilwengako na mikupa ya kyela kya kapotwe. (Da. 2:33) Kabiji Danyela wamwene kimwesho kyalumbulula bulongo bufumu bwa Loma ne bufumu bukwabo bwa ntanda yonse bwafumine mu bufumu bwa bena Loma. (Tangai Danyela 7:7, 8.) Pa myaka yavula, bufumu bwa bena Loma bwamwekelenga ku balwanyi babo kwikala ‘bwakatazha, bulenga moyo, buji na bulume bungitu.’ Pano bino, bungauzhi bwaambijile jimo amba nsengo “jikumi” ikafuma mu buno bufumu, kabiji lusengo umo ukekala na bulume bukatampe. Nga ino nsengo jikumi imenako ka, kabiji lusengo mucheche wimenako ka? Mu ñanyi jishinda lusengo mucheche mo epashisha na lukipashañano mukatampe wamwene Nebukaneza mu kiloto? Kibaba kiji pa jipa 14 kikakumbula ano mepuzho.
[Tubyambo twa mushi]
a Uno mwanamukazhi wimenako jibumba ja mwiulu ja bilengwa bya mupashi jiji nobe mukazhi wa Yehoba.—Isa. 54:1; Nga. 4:26; Lum. 12:1, 2.
b Bufumu bwa Babilona bwaimenejilwengako na mutwe wa lukipashañano uji mu buku wa Danyela kabiji ne na mutwe wa busatu wa lukinyama watongolwa mu Lumwekesho. Monai byambo ne bipikichala biji pa mapa 12-13.
c Nangwa kya kuba bena Loma baonawine Yelusalema mu mwaka wa 70 C.E., kino kintu kyo baubile kechi kyajinga lubaji lwa kufika kwa bungauzhi buji mu Ntendekelo 3:15 ne. Pa kikye kimye, bena Isalela ba kisemwa kechi bajinga bantu ba Lesa bo asalulwile ne.