Baibolo Upimpula Bwikalo Bwa Bantu
KI KA kyalengejile mwanamulume wakomejile mu kisemi kya Bakatolika bene bene, wafunjile kufika palepa mu bya mizhilo kwikala Kamonyi wa kwa Yehoba? Ki ka kyalengejile mbanzhi kuleka bukapondo ne kwikala musapwishi? Tangai mwiumvwine byo beambila abo bene.
“Popo nayukile bulongo kyawama ne kyatama.”—SEBASTIÃO ALVES JUNQUEIRA
MWAKA WA KUSEMWA: 1946
KYALO: BRAZIL
MWAPITA BWIKALO BWANJI: MUTONYI
BWIKALO BWA KALA: Twaikalanga kwalepa na muzhi wa Piquete, paji makilomita 6 kufuma mu uno taunyi. Bansemi bajinga na fwamu, kabiji twamwenanga bya mu bwikalo mu bunjimi. Sukulu konayanga wajinga ku Piquete, kyo kyo napotejile nkinga kuba’mba ñendengapo, yampezhezhangako ñendelo. Bantu ba mu mpunzha mo naikalanga bajinga bayanji, pano bino awa muzhi wajinga wa butooto kabiji kechi mwavujile bukapondo ne. Banabalume bavula mu yewa taunyi baingilanga ku kampanyi ilenga bilwilo bya nkondo.
Natanganga bingi kyo kyandengejile ne kuya ku Sukulu ulenga madeke a Bashilikale wajinga pepi na muzhi, napwishishe uno sukulu mu 1966 bampele ne ntepe ya bukulumpe bwa bashilikale. Kabiji nayile ku sukulu ko bakampele digili wa mu bya mizhilo. Palutwe kacheche, nanembele nkalata ya kukebelapo bukulumpe bwa bakapokola. Mu 1976, bansajile panyuma ya kunemba mpeso ya kafulumende. Nkito yami yavwangilemo ne bukulumpe bwa kaleya. Bakamonyi ba kwa Yehoba jimo jimo baiyanga na kulomba lūsa lwa kusapwila ku bakaili. Kabiji ne amiwa bansapwilanga. Nanemekele bingi Lesa. Natemenwe bingi kuyuka kuba’mba Lesa jizhina janji Yehoba, ne kuba’mba twakonsha kwikala balunda nanji.
Natwajijile kufunda bya mizhilo. Mu 1981, panyuma ya kunemba mpeso bansajile kwikala mukulumpe wa bamitonyi. Mu 2005, bantongwele kwikala mukulumpe uchiba mambo a babula kutondwa o babwezha ku kije kya mu kochi mukatampe wa mu São Paulo.
BAIBOLO BYO APIMPWILE BWIKALO BWAMI: Byo napwishishe sukulu wa mizhilo, natendekele kutanga Baibolo, wandengejile kupimpula ndangulukilo. Najinga Katolika mwine mwine. Mu kisemi kyetu mwajinga bamumpe ne bishopu, kabiji amiwa nakwashangako mumpe kunengezha kusekelela kijiilo kyapeleleko kya kwa Kilishitu. Saka akyangye kwamba byambo natanganga milombelo yo banembela jimo mu buku. Bakatolika kechi bajinga na muteeto wa kutanga Baibolo ne. Onkao mambo, bamama bazhingijile bingi byo bayukile’mba natangilenga Baibolo. Banzakamishanga’mba ukakonyenyamotu. Nangwa byonkabyo, natwajijile kutanga bino kechi nakonyenye ne.
Kukebesha kuyuka kwandengejile kutanga Baibolo. Nakebeshanga kuyuka byavula pa bamumpe ne mwingilo ye bengila mu chechi. Natendekele kutanga pa bingila jibumba ja mu Katolika jaimena pa kupwisha makatazho a bantu, pano bino kechi naumvwanga byo natanganga ne.
Dokotala wa meno wajinga mu bupopweshi bwa Buddhist wampele buku ye bamupele naye. Uno buku wajinga wa kuba’mba: Did Man Get Here by Evolution or by Creation?a Natambwile uno buku na mulanguluko wa kuba’mba usa kuswañana na byanembwa mu buku wanembele Charles Darwin wa kuba’mba: The Origin of Species. Byaamba buku wa Did Man Get Here by Evolution or by Creation? byaumvwanyikilenga bingi. Nashiinwe kuba’mba lufunjisho lwa kuba’mba bintu bilengeletu bine lwa bubela.
Kutanga uno buku waamba pa bilengwa kwandengejile kwikala na mujojo wa kutanga. Nakebelenga kwikala na mabuku avula anembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba. Bambujile kuba’mba makanyika wa pa sukulu wa madeke wajinga Kamonyi wa kwa Yehoba. Nesambile nanji kabiji wampele mabuku a kutanga. Pa kyo kya kimye kechi naswile kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba ne. Nalangulukilenga’mba nakonsha kumufunda bunke bwami.
Byo natendekele kutanga Baibolo, nafuukwilepo kuba’mba byo nasongola, nafwainwa kutangilanga pamo na kisemi kyami. Pa mulungu pa mulungu twaikalanga na lufunjisho lwa kisemi kabiji twatangilanga pamo Baibolo. Bonse byo twajinga Bakatolika, bavula mu kisemi kyetu bajinga bamumpe ne ba bishopu. Byambo byo natangile pa Yoano 14:6 bya kuba’mba: “Yesu wamukumbwile [Tomase] amba: ‘Amiwa ne jishinda ne bukine ne bumi. Kafwako wiya kwi Batata ne, poso wapichila mwi amiwa.’” byamfikile bingi pa muchima. Panyuma ya kupesapesa pa uno mutwe nashiinwe kuba’mba kupuluka kwetu kwaimena pe Yehoba kupichila mwi Yesu. Byo betufunjishanga bitulengejile kwitabila’mba bamumpe ne ba bishopu bo bene paimena lupulukilo lwetu.
Binembelo bibiji bya mu Baibolo byandengejile kupimpula ndangulukilo yami pa Bakatolika ne pa mafunjisho abo. Kinembelo kimo ke kya Byambo bya Mana 1:7 kyaamba’mba: “Moyo wa kwakamwa Yehoba yo ntendekelo ya mana; pakuba bakosama basula mana ne mafunde.” Kinembelo kikwabo kya Yakoba 1:5, kyaamba’mba: “Umvwe muntu ubena kukeba maana, wafwainwa kulomba kwi Lesa kabiji ukeatambula, mambo Lesa upana na muchima yense ku bonse kabiji kechi uzhingijila yewa umulomba ne.” Nakebeshanga bingi kwikala na maana ne milangwe, byo nakankelwe kutana ku chechi ko nayanga. Kyo kyandengejile kuleka kuyako.
Mu 1980, amiwa ne benakwami twatendekele kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba. Umvwe nji pa nzubo natanwangapo pa lufunjisho. Mu kuya kwa moba naswile kufunda Baibolo. Pano bino papichile kimye kyabaya pa kuba’mba tufuukulepo kubatizhiwa ne kwikala Bakamonyi ba kwa Yehoba. Bakazhi bami babatizhiwe mu 1994, amiwa mu 1998.
BYO NAMWENAMO: Baana bami bana bamwenamo pa kwibakomesha mwayila mafunde a Yehoba. (Efisesa 6:4) Nji na baana babalume babiji, bonse babiji bengila bingi bulongo mu bipwilo mo baji bya Bakamonyi. Baana bami babakazhi babiji batapo bingi muchima pa mwingilo wa kusapwila. Bakazhi bami bengila kimye kyabaya pa ñondo pa ñondo mu mwingilo wa kufunjisha bantu bya mu Baibolo, amiwa ne mukulumpe mu kipwilo.
Kimye kyo naikele Kamonyi wa kwa Yehoba popo nayukile bulongo kyawama ne kyatama. Byonji mutonyi, ndondela mafunde a Yehoba pa kuchiba mambo, ndangulukapo bulongo pa kyalengela, kechi nashinta ne, inge kyalengela kyabaya nebobila lusa.
Nachiba mambo avula bingi, a bukapondo, bumbanzhi, kuyanjisha baana, ne akwabotu mambo abulala a kwipayañana. Nangwa byonkabyo, kechi nsenda bintu nzenzekela ne. Inge kantambe bibena kumweka mwaya ntanda pa televizhonyi, kinkola bingi kumuchima pa kumona bubi ne kubula bukishinka byo kwasampukila ne pa katele. Namusanchila bingi Yehoba pa kunkwasha kuyuka kyalengela bubi kuvula, ne pa kwikala na luketekelo lwa kukekala bwikalo bwawama kulutwe na lwendo.
BWIKALO BWA KALA: Nasemenwe mu 1961 mu muzhi wa Portadown mwavula bingi bantu mu kyalo kya Northern Ireland. Nakomejile mu kisemi kyayanga ku chechi yafumine mu Katolika. Mu kimasamasa mo twaikalanga mwajinga Bakatolika ne bayanga ku machechi afumine mu Katolika. Bisemi byavula byajinga biyanji. Bavula kechi bajinga na mwakumwena mali ne, pano bino twakwatankene bingi.
Naikalanga bwikalo bubula kundetela lusekelo. Natwelele mu malwañano a bupopweshi ajinga mu Northern Ireland mu 1974. Mu oa moba, bwikalo bwatendekele kutama mu kimasamasa. Juba jimo bufuku, batata saka baji bakulumpe pa kampanyi walenganga mikeka bafunjishenga mingilo bakyanyike babiji bakatolika motwaikelanga kinkalankulo (Ulster Carpet Factory). Muntu umo watayile bomba mu nzubo mwaikalanga bano bansongwalume, bashabo, bainabo ne nkasabo wamulume bonse bafwile.
Ino milukuchi yakolomwene nkondo. Ba mu machechi afumine mu Katolika bebapangile mu mpunzha ne kwibasokela mazubo, kabiji Bakatolika nabo bebamanyikilenga mu bimasamasa mwavujile bafumine mu Katolika. Mu kimasamasa mo twaikalanga mwavujile bafumine mu Katolika. Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, bankashile myaka isatu na mambo a kwingijisha mabomba.
Mu kaleya najinga na mulunda nami kaili wajinga mu kipanyi kyakupwanya kyalo kya Northern Ireland na United Kingdom. Twajingatu nobe bankasa ne nkolo, naikele ne kabala pa masongola anji. Kaleya kakankelwe kwitulengela kwikala na byubilo byawama. Byo twafumine pa kaleya, twabwelele jibiji mu bumulwila ntanda, popo twakizhizhemo ne kukizhamo. Mu kuya kwa moba mukwetu bamutayile jibiji pa kazhima. Bamwipayile monka mu kaleya.
Ne amiwa bankebele kebelenga, juba jimo motoka wami bamululumikile na bomba. Kino kyandengejiletu mukoyo kubayilako mu uno mukwekele mo twaambanga’mba: “Lesa ne Ulster.”
Naingijileko ne mwingilo wa kulenga filimu wa malwañano ye batambishanga pa Televizhonyi ya mu Britain. Uno filimu wandetelejile makatazho akwabo. Bufuku bwa juba jimo nataine bakazhi bami banyema. Na mambo a uno yenka filimu, bansendejile ne mwanami wamulume. Mvuluka byo naambile saka mbena kutala mu kimbonyi amba, “Inge kya kine anweba Lesa ko muji, nkwashai.”
Pa Kibelushi kyalondejilepo, nasambakene mulunda nami Paul, waishile kwikala Kamonyi wa kwa Yehoba. Watendekele kwisamba ne amiwa pa bya mu Baibolo. Byo papichile moba abiji wantumijile Kyamba kya Usopa. Kibaba kimo kyajingamo kyaambile pa byambo bya kwa Yesu biji pa Yoano 18:36 bya kuba’mba: “Bufumu bwami kechi bwa pano pa ntanda ne. Umvwe bwajinga bwa pano pa ntanda, inge bakalume bami bajikundwilako kuba amba babule kunsolola ku Bayudea. Pakuba bufumu bwami kechi bwa pano pa ntanda ne.” Bino byambo byamfikile bingi pa muchima. Jino jo juba jo natendekele kupimpula bwikalo bwami.
BAIBOLO BYO APIMPWILE BWIKALO BWAMI: Uno mukwetu Paul watendekele kumfunjisha Baibolo. Naishile kutwajijila kufunda na Kamonyi mukwabo aye Bill. Nayuka nakatezhe kumfunjisha mambo naipuzhanga bingi. Kabiji naletanga ne basapwishi ba mu machechi amba bamushinawine Bill kuba’mba byo abena kufunjisha bya bubela. Bino kyeya kya bukine bwa mu Mambo a Lesa kyasamine.
Mvuluka juba jimo naambijile Bill amba kukeya ne, mambo babelamina mu mikwakwa, kwendapo bakwangata motoka ne kumusoka. Bino Bill wayishile ne kufunda twafunjile. Washile motoka, waishiletu na nkinga. Kafwako wateleko ne muchima ku nkinga ne. Juba jikwabo, amiwa ne Bill saka twaikala mu nzubo yami na kufunda Baibolo, bakapokola ne bashilikale baishile na kunkwata. Byo bansendelenga, Bill wabijikile’mba ketekela mwi Yehoba. A bino byonse byalengejile bukine kumfika pa muchima.
Kimye kitanshi kyo nayile ku Nzubo ya Bufumu ya Bakamonyi ba kwa Yehoba bamo bafwainwa balekaminetu pa kumona. Najinga na nsuki yalepa ne masikiyo ku matwi saka navwala ne kibaki paji kayukilo ka kipanyi kya bamulwilantanda mo najinga. Nangwa byonkabyo, Bakamonyi bantambwijile bingi bulongo. Naumvwine bingi bulongo pa byo bantambwijile na kifyele.
Nangwa nafunjilenga Baibolo, nakijinga na balunda nami bakala. Bino mu kuya kwa moba bukine bwa mu Baibolo bonafunjile bwamfikile pa muchima kya kine kine. Popo namwene kuba’mba inge nkeba kwingijila Yehoba, nafwainwa kusankilapo bumulwilantanda ne balunda nami bakala. Kuba bino kechi kwapelele ne. Bino byo nafunjile byavula mu Baibolo, Yehoba wampele bulume bwa kupimpula bwikalo bwami. Natendele nsuki, nataile ne masikiyo, napota ne suchi. Byo nafunjilenga byandengejile kutendeka kutemwa bantu.
BYO NAMWENAMO: Najinga mbanzhi kabiji natanwanga bingi mu malwañano. Bamizhilo bonse bangyukile. Luno bwikalo bwami bwapimpula. Kimye kitanshi kyo natainwe ku kushonkena kwa nkambi kwa Bakamonyi ba kwa Yehoba kwaikejile mu Navan, bamizhilo bandamangizhe kufuma ku Ireland kufika ne ku Northern Ireland. Pano luno ngyatu na kushonkena kwakubula wa kundondalonda. Kabiji ngya na kusapwila na Bakamonyi bakwetu ba mu kipwilo nabiji Paul ne Bill.
Byo napimpwile bwikalo bwami, naikele mu kipwilo kimo. Koko nakataine Kamonyi wa jizhina ja Louise ye nasongwele. Kabiji twasambakene jibiji na mwanami wamulume.
Inge navuluka mwapita bwikalo bwami, nelangulusha bingi pa byonse byatama byo naubile bantu. Pano luno nasumininwa kuba’mba Baibolo ulengela bantu bajinga na byubilo byaluwankana kutendeka kwikala bwikalo bwawama bwa na luketekelo lwa kimye kya kulutwe.
“Kaleya kankankelwe.”—KEITH WOODS
MWAKA WA KUSEMWA: 1961
KYALO: NORTHERN IRELAND
MWAPITA BWIKALO BWANJI: MBANZHI
BWIKALO BWA KALA: Nasemenwe mu 1961 mu muzhi wa Portadown mwavula bingi bantu mu kyalo kya Northern Ireland. Nakomejile mu kisemi kyayanga ku chechi yafumine mu Katolika. Mu kimasamasa mo twaikalanga mwajinga Bakatolika ne bayanga ku machechi afumine mu Katolika. Bisemi byavula byajinga biyanji. Bavula kechi bajinga na mwakumwena mali ne, pano bino twakwatankene bingi.
Naikalanga bwikalo bubula kundetela lusekelo. Natwelele mu malwañano a bupopweshi ajinga mu Northern Ireland mu 1974. Mu oa moba, bwikalo bwatendekele kutama mu kimasamasa. Juba jimo bufuku, batata saka baji bakulumpe pa kampanyi walenganga mikeka bafunjishenga mingilo bakyanyike babiji bakatolika motwaikelanga kinkalankulo (Ulster Carpet Factory). Muntu umo watayile bomba mu nzubo mwaikalanga bano bansongwalume, bashabo, bainabo ne nkasabo wamulume bonse bafwile.
Ino milukuchi yakolomwene nkondo. Ba mu machechi afumine mu Katolika bebapangile mu mpunzha ne kwibasokela mazubo, kabiji Bakatolika nabo bebamanyikilenga mu bimasamasa mwavujile bafumine mu Katolika. Mu kimasamasa mo twaikalanga mwavujile bafumine mu Katolika. Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, bankashile myaka isatu na mambo a kwingijisha mabomba.
Mu kaleya najinga na mulunda nami kaili wajinga mu kipanyi kyakupwanya kyalo kya Northern Ireland na United Kingdom. Twajingatu nobe bankasa ne nkolo, naikele ne kabala pa masongola anji. Kaleya kakankelwe kwitulengela kwikala na byubilo byawama. Byo twafumine pa kaleya, twabwelele jibiji mu bumulwila ntanda, popo twakizhizhemo ne kukizhamo. Mu kuya kwa moba mukwetu bamutayile jibiji pa kazhima. Bamwipayile monka mu kaleya.
Ne amiwa bankebele kebelenga, juba jimo motoka wami bamululumikile na bomba. Kino kyandengejiletu mukoyo kubayilako mu uno mukwekele mo twaambanga’mba: “Lesa ne Ulster.”
Naingijileko ne mwingilo wa kulenga filimu wa malwañano ye batambishanga pa Televizhonyi ya mu Britain. Uno filimu wandetelejile makatazho akwabo. Bufuku bwa juba jimo nataine bakazhi bami banyema. Na mambo a uno yenka filimu, bansendejile ne mwanami wamulume. Mvuluka byo naambile saka mbena kutala mu kimbonyi amba, “Inge kya kine anweba Lesa ko muji, nkwashai.”
Pa Kibelushi kyalondejilepo, nasambakene mulunda nami Paul, waishile kwikala Kamonyi wa kwa Yehoba. Watendekele kwisamba ne amiwa pa bya mu Baibolo. Byo papichile moba abiji wantumijile Kyamba kya Usopa. Kibaba kimo kyajingamo kyaambile pa byambo bya kwa Yesu biji pa Yoano 18:36 bya kuba’mba: “Bufumu bwami kechi bwa pano pa ntanda ne. Umvwe bwajinga bwa pano pa ntanda, inge bakalume bami bajikundwilako kuba amba babule kunsolola ku Bayudea. Pakuba bufumu bwami kechi bwa pano pa ntanda ne.” Bino byambo byamfikile bingi pa muchima. Jino jo juba jo natendekele kupimpula bwikalo bwami.
BAIBOLO BYO APIMPWILE BWIKALO BWAMI: Uno mukwetu Paul watendekele kumfunjisha Baibolo. Naishile kutwajijila kufunda na Kamonyi mukwabo aye Bill. Nayuka nakatezhe kumfunjisha mambo naipuzhanga bingi. Kabiji naletanga ne basapwishi ba mu machechi amba bamushinawine Bill kuba’mba byo abena kufunjisha bya bubela. Bino kyeya kya bukine bwa mu Mambo a Lesa kyasamine.
Mvuluka juba jimo naambijile Bill amba kukeya ne, mambo babelamina mu mikwakwa, kwendapo bakwangata motoka ne kumusoka. Bino Bill wayishile ne kufunda twafunjile. Washile motoka, waishiletu na nkinga. Kafwako wateleko ne muchima ku nkinga ne. Juba jikwabo, amiwa ne Bill saka twaikala mu nzubo yami na kufunda Baibolo, bakapokola ne bashilikale baishile na kunkwata. Byo bansendelenga, Bill wabijikile’mba ketekela mwi Yehoba. A bino byonse byalengejile bukine kumfika pa muchima.
Kimye kitanshi kyo nayile ku Nzubo ya Bufumu ya Bakamonyi ba kwa Yehoba bamo bafwainwa balekaminetu pa kumona. Najinga na nsuki yalepa ne masikiyo ku matwi saka navwala ne kibaki paji kayukilo ka kipanyi kya bamulwilantanda mo najinga. Nangwa byonkabyo, Bakamonyi bantambwijile bingi bulongo. Naumvwine bingi bulongo pa byo bantambwijile na kifyele.
Nangwa nafunjilenga Baibolo, nakijinga na balunda nami bakala. Bino mu kuya kwa moba bukine bwa mu Baibolo bonafunjile bwamfikile pa muchima kya kine kine. Popo namwene kuba’mba inge nkeba kwingijila Yehoba, nafwainwa kusankilapo bumulwilantanda ne balunda nami bakala. Kuba bino kechi kwapelele ne. Bino byo nafunjile byavula mu Baibolo, Yehoba wampele bulume bwa kupimpula bwikalo bwami. Natendele nsuki, nataile ne masikiyo, napota ne suchi. Byo nafunjilenga byandengejile kutendeka kutemwa bantu.
BYO NAMWENAMO: Najinga mbanzhi kabiji natanwanga bingi mu malwañano. Bamizhilo bonse bangyukile. Luno bwikalo bwami bwapimpula. Kimye kitanshi kyo natainwe ku kushonkena kwa nkambi kwa Bakamonyi ba kwa Yehoba kwaikejile mu Navan, bamizhilo bandamangizhe kufuma ku Ireland kufika ne ku Northern Ireland. Pano luno ngyatu na kushonkena kwakubula wa kundondalonda. Kabiji ngya na kusapwila na Bakamonyi bakwetu ba mu kipwilo nabiji Paul ne Bill.
Byo napimpwile bwikalo bwami, naikele mu kipwilo kimo. Koko nakataine Kamonyi wa jizhina ja Louise ye nasongwele. Kabiji twasambakene jibiji na mwanami wamulume.
Inge navuluka mwapita bwikalo bwami, nelangulusha bingi pa byonse byatama byo naubile bantu. Pano luno nasumininwa kuba’mba Baibolo ulengela bantu bajinga na byubilo byaluwankana kutendeka kwikala bwikalo bwawama bwa na luketekelo lwa kimye kya kulutwe.
Bamama bazhingijile bingi byo bayukile’mba natangilenga Baibolo
[Tubyambo twa mushi]
a Wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba, luno baleka kumunemba.