Nanchi Milaka Yatendekejile pa “Kyamba kya Babela” Nyi?

“Byonkabyo Yehoba wibapalañenye pano pa ntanda ponse; kabiji ne kuleka balekele kutunga yewa muzhi. Onkao mambo jizhina ja yewa muzhi watumbilwe’mba: Babela, mambo konkakwa ko ko avulanenye Yehoba mulaka ye baambilenga bonse ba pano pa ntanda. Kabiji konkakwa ko ko ebapalañenyejile Yehoba pano pa ntanda ponse.”—Ntendekelo 11:8, 9.

NANCHI jino jishimikila janembwa mu Baibolo kya kine jajingako nyi? Nanchi bantu batendekele kwamba milaka yapusanapusana pa kimye kimotu nyi? Bantu bamo bakonsha kukana byamba Baibolo pa milaka ne byo yatendekele ne kukumbana mwaya ntanda. Nembi umo waambile’mba: “Jishimikila jaamba pa kyamba kya Babela ke ja bubela.” Nangwatu Muyudea aye labi waambile pa jino jishimikila amba “kafwako wafwainwa kulumbulula byatendekele mikoka ya bantu ne.”

Mambo ka bantu o bakaina jishimikila jaamba pa Babela? Ke na mambo a kuba’mba japusana na bilanguluka bantu na byatendekele milaka. Kyakumwenako, Bashayuka bamo bamba’mba milaka kechi yatendekele pa kimye kimotu ne, yayilenga na kuvula pa kupitapo kimye kufuma ku mulaka mutanshi. Bakwabo balanguluka’mba milaka yavula ine itanshi itendekejiletu bunke bunke nobe yakunongotatu kabiji yazhobakana pa kwamba. Bino ne bintutu bikwabo byamba bantu byalengela bavula kuswa na byaambile Shayuka aye W. T Fitch, wanembele mu buku wanji wa The Evolution of Language amba: “Kechi twakiyuka bishinka bine pa byatendekele milaka ne.”

Nga bamfunji ba bya kupoyapoya ne bapesapesa bambapo amba ka pa byatendekele milaka? Nanchi bintu byo batana byumvwañana na bishinka byaambiwapo nyi? Nanchi bintu byo bazhikula byakwatankana na jishimikila ja mu Baibolo jamba pa Babela nyi? Patanshi twayai twisambeko pa jimo jishimikila ja mu Baibolo.

KWEPI KO KYAUBIWE KABIJI KIMYE KA?

Baibolo wamba’mba kupusenamo kwa milaka ne kupalañenamo kwa bantu kwaubiwe “mu kyalo kya Shinala,” ye batendekele kutela amba Babilonya (Ntendekelo 11:2) Kino kyaubiwe kimye ka? Baibolo wamba’mba “baabene ba pano pa ntanda” mu moba a kwa Pelega wasemenwe pepi na myaka 250, Abalahama saka akyangye kusemwa. Ko kuba’mba bintu byamwekele pa Babela byaubiwe kala pabapite ne myaka 4,200.—Ntendekelo 10:25; 11:18-26.

Bashayuka bamo bamba’mba milaka ya mu ano moba yafumine ku mulaka mwine mutanshi ye balanguluka’mba ye waambanga bantu kala pabapite ne myaka 100,000.a Bakwabo nabo bamba’mba milaka ya mu ano moba ipasha na milaka yaambiwanga kala pabapite ne myaka 6,000. Pano nga bantu bafunda pa milaka bayukile byepi byatendekele milaka yaleka ne kwingila? Magazini wa Economist waambile’mba “Kino kikumisha bingi. Kupusanako na bafunda pa bya sayansi, bafunda milaka kechi baji na bintu byanembwa byakonsha kwibakwasha kuyuka byaubiwenga kala ne.” Magazini wanungapo amba “muntu ufunda pa bya milaka kabiji waitabila kuba’mba bintu byaishilekotu bine, wingijisha mashinda a kusombatu kabiji kechi aketekelwa ne.”

Nangwa byonkabyo, “byanembwa byaamba pa milaka” kobiji. Nga bino byanembwa byaamba pa milaka byo bika, kabiji bisololapo ka pa byatendekele milaka? Buku wa The New Encyclopædia Britannica waamba’mba: “Byanembwa byaamba pa mulaka mutanshi wanembelwe byafwainwa kwikala na muntu, kanatu byobya byajingako kala pepi na 4,000 nangwa 5,000 myaka yapitapo.” Kwepi bamfunji ba bya kupoyapoya ko bataine “mabwe panembelwe milaka”? Ku mukulo wa Mesopotamya kwipi na Shinala wa kukala.b Bino byonse byatana bantu byakwatankana bingi na byaamba Baibolo.

MILAKA YAPUSANA, NE NDANGULUKILO

Jishimikila ja mu Baibolo jamba kuba’mba pa Babela Lesa waambile’mba “tuvulañanye mulaka wabo amba kechi beumvwe bene na bene pa kwamba ne.” (Ntendekelo 11:7) Kyafuminemo, baingijilenga “balekele kutunga yewa muzhi” wa Babela kabiji “wibapalañenye pano pa ntanda ponse.” (Ntendekelo 11:8, 9) Baibolo waamba kuba’mba milaka yambiwa luno kechi yafumine ku “mulaka umo” ne. Bino Baibolo walumbulula byatendekele milaka yakatataka ne byo yapusene na ikwabo pa kwiyamba.

Ibyepi pa milaka yambiwa lelo jino? Nanchi ipasha nyi, inyi yapusana? Shayuka wa bya sayansi, aye Lera Boroditsky wanembele amba: “Kimye bafunda pa bya milaka kyo bapeselepeselenga pa milaka yambiwa mu ntanda, (pa milaka 7,000 nangwa kukilapo bapeselepotu icheche) bataine kuba’mba milaka yavula yapusana bingi.” Nangwa kya kuba milaka biji nobe Kikaonde ne Kibemba ipashako, bino yapusenshatu na milaka ikwabo nabiji Kiloshi

Milaka ilengela bantu kulanguluka ne kulumbulula bintu mu jishinda japusanapusana na biji musombelo wa kintu, kuvula kwa bintu, mpunzha ne kwaikela bintu. Kyakumwenako, mu mulaka umo muntu wakonsha kwamba’mba “Kizhitula kya kwikala ku kuboko kwa kilujo.” Bino mu mulaka mukwabo bakonsha kwamba’mba “Kizhitula kya kwikala kukuboko kwa ku bulenge muzhika.” Ñambilo ya uno mutundu yakonsha kulengela kubula kumvwañana bulongo. O ene mambo, batungilenga Babela o bakankejilwe kutwajijila kushimika.

YAJINGA ÑAMBILO YA KUNONGOTATU NYI, INYI YAZHOBAKANA?

Nga mulaka waambanga bantu batanshi wajinga byepi? Baibolo wamba kuba’mba muntu mutanshi aye Adama waingijishengatu byambo byakatataka pa kutumba banyama ne bañonyi bonse. (Ntendekelo 2:20) Kabiji Adama wasombeletu nsansawilo ya byo eumvwinenga kabiji walumbulwile bulongo byakambizhe Lesa ne bikafumamo inge babula kukokela mikambizho Yanji. (Ntendekelo 2:23; 3:1-3) Mulaka mutanshi walengejile bantu kumvwañananga ne kumwamba bulongo.

Kuvulañanya kwa milaka pa Babela kwalengejile bantu kukankalwa kubila bintu mumo. Bino milaka yalengelwe yakatezhe byonka byajingatu mulaka mutanshi. Mu kuya kwa myaka bantu bashimikile mizhi ikatampe, kunengezha mazhita ajinga na bulume ne kutendeka busulu bwa pakachi ka byalo. (Ntendekelo 13:12; 14:1-11; 37:25) Nanchi inge bakonsheshe kuba bino byonse kwa kubula mulaka wajinga na byambo ne mwakwambila mwapusana pusana nyi? Byonka byaambatu Baibolo, mulaka mutanshi waambanga bantu ne milaka yo batendekele kwamba pa Babela kechi yajingatu ya kunongota ne, bino yazhobakana.

Kupesapesa kwa mu ano moba nako kwitabizha bino byaambiwapo. Buku wa The Cambridge Encyclopedia of Language waamba’mba: “Nangwa kya kuba bisho bimo bya bantu bikala biyanji, bino milaka yo bamba yazhobakana bingi. Ne mu buku wanji wa The Language Instinct Shayuka aye Steven Pinker waamba’mba: “Kafwako mulaka wapeela ne.”

KIKOBIWA KU MILAKA KULUTWE

Panyuma ya kwisamba pa byatendekele milaka ne mabwe po yanembelwe ko beataine, lupusano luji pakachi ka milaka ne byakatezhe milaka ya kala, tusakwambapo amba ka? Bavula balanguluka amba jishimikila ja mu Baibolo jaamba pa byamwekele pa Babela bejilumbulula bulongo.

Baibolo witubula kuba’mba Yehoba Lesa wavulañenye mulaka waambanga bantu mambo bamusatukijile. (Ntendekelo 11:4-7) Nangwa byonkabyo, walaya kuba’mba “nkalula ñambilo ya mitundu ya bantu ke yafwainwa, namba bonse bakete pa jizhina jami amiwa Yehoba ne kuñingijila na muchima umotu.” (Zefwaniya 3:9) Ino “ñambilo yafwainwa,” bukine bwa mu Mambo a Lesa bukwatankanya bantu mu ntanda yonse lelo jino. Kyamwekeshatu patoka kuba’mba kulutwe Lesa ukakwatankanya bantu kupichila mu kwibapa mulaka umotu ne kufumyapo kuvulañana kwa milaka kwaubiwe pa Babela.

[Tubyambo twa mushi]

[Kipikichala pa peja 10]

[Kipikichala pa peja 11]

Jibwe ja buchimba paji nembelo ya mu bukipikichala, ja ku Mesopotamya kiumbi kya myaka kya busatu B.C.E.

[Byambo bya Muntu Ungi]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Kitenguluzha pa peja 12]

MASHIMIKILA EPASHA NA A MU BAIBOLO

Mukoka wa bantu bekala mu tutumbatumba ba ku Myanmar bashimikizha kuba’mba “kwajingapo kimye kimo bantu bavula kyo baikalanga pamo mu muzhi mukatampe kabiji baambanga ne mulaka umo.” Kimye kyo bashimikilenga kyamba kikatampe “batendekele pachepache kupimpula byubilo byabo, bisho ne mulaka, ko kyakayanga batendekele kupalañenamo mwaya ntanda.” Kintu kya uno mutundu kyaubiwepo ne ku bantu bekala mu Africa, East Asia, Mexico ne mu mapunzhatu akwabo.

Umvwe kya kuba’mba jishimikila jaamba pa Babela jajinga ja kwa Mosesa, nembi Muhebelu wanembele Ntendekelo, nanchi inge jayukanyikwa ku bantu ba milaka yapusanapusana nyi? Ine, kwalepeshatu. Onkao mambo, mashimikila auno mutundu amwesha kuba’mba jishimikila jiji mu Baibolo jaamba pa Babela ja kine.