တၢ်ကီတၢ်ခဲ
တၢ်လၢအမၤဟးဂီၤ ပတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ လၢပကအိၣ်ဘၣ် ပူၤပူၤဖျဲးဖျဲး
“လၢပစိၤခဲအံၤ ပန့ၢ်ဘၣ် အံၣ်လဲးထြီနံး တၢ်ပီးတၢ်လီ လၢအပတီၢ်ထီ, ပထံၣ်ဘၣ်လၢ စဲအ့ၣ်တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ လဲၤထီၣ်လဲၤထီ ဒီးတၢ်ဃုကျိၣ်ဃုစ့ အကျိၤအကျဲန့ၣ် ညီထီၣ်ဝဲ . . . ဘၣ်ဆၣ် ခီဖျိလၢ တၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီတဖၣ်အံၤအဃိ တၢ်ကီတၢ်ခဲ အိၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးလၢ ထံဂ့ၢ်ကီၢ်ဂ့ၢ်တကပၤ, တၢ်ဖံးအီၣ်မၤအီၣ်တကပၤ ဒီးတၢ်မၤဟးဂီၤ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်.”—The Global Risks Report 2018, World Economic Forum.
ဘၣ်မနုၤအဃိ ပှၤအါဂၤ ဘၣ်ယိၣ်တၢ်လၢ အတၢ်အိၣ်မူလၢ ခါဆူညါအဂီၢ် ဒီးဟီၣ်ခိၣ်တဖျၢၣ်အံၤ အဂီၢ်လဲၣ်. ပကကွၢ်သကိး တၢ်ကီတၢ်ခဲတနီၤလၢ ပထံၣ်ဘၣ်ခဲအံၤ.
ပှၤမၤလံၣ်မၤလီတၢ်လၢ အ့ၤထၢၤနဲၣ်အပူၤ– လံာ်တၢ်ကစီၣ် လၢအမ့ၢ် The Australian ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤ ပမ့ၢ်နုာ်လီၤကွၢ်တၢ်လၢ အ့ၤထၢၤနဲၣ်အပူၤန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ် တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ် အိၣ်ဝဲအါမး. ပှၤလၢအအဲၣ်ဒိးမံဃုာ်ဒီးဖိသၣ်, ပှၤလၢအမၤနၢၤအီၣ်ပှၤဂၤ, ပှၤလၢအဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်အ့ၣ်လိာ် ဒီးပှၤလၢအနုာ်လီၤမၤဟးဂီၤတၢ်လၢ အ့ၤထၢၤနဲၣ်အပူၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်သူဝဲ အ့ၤထၢၤနဲၣ် အကျိၤအကျဲအါထီၣ်ဝဲ. ပှၤလၢအမၤလံၣ်မၤလီတၢ် ဒီးဟုၣ်န့ၢ်ပှၤဂၤ အဂ့ၢ်အကျိၤစ့ၢ်ကီး အိၣ်အါထီၣ်မၣ်အါထီၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ညါ. . . . ဒီးအ့ၤထၢၤနဲၣ် အကျိၤအကျဲအံၤ မ့ၢ်ဝဲကျဲတဘိလၢ ပှၤအၢပှၤသီတဖၣ် ကမၤတၢ်လၢ အဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးမၤဝဲ.”
ကျိၣ်စ့တၢ်ဟဲနုာ် တထဲသိးတုၤသိးဘၣ်– အီးစဖဲ (Oxfam) အတၢ်မၤနီၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အဂီၢ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ပှၤကဲဒိၣ်ကတၢၢ်ဃိးဂၤ လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်န့ၣ် အတၢ်ထူးတၢ်တီၤ လီၤလၢဝဲထဲသိးဒီး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိလၢ အအိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢ တဝာ်ညါ. အီးစဖဲ အတၢ်မၤနီၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “ခီဖျိလၢ ကျိၣ်စ့တၢ်ဟဲနုာ် တထဲသိးတုၤသိးဘၣ်အဃိ ပှၤကဲဒိၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဆဲးကဲဒိၣ်ထီၣ်, မ့မ့ၢ် ပှၤလၢအဖှီၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဆဲးဖှီၣ်လီၤဝဲ. ဒီးအါတက့ၢ် ပိာ်မုၣ်တဖၣ် ထံၣ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ကီတၢ်ခဲတဖၣ်အံၤ.” ခီဖျိလၢ ကျိၣ်စ့တၢ်ဟဲနုာ် တထဲသိးတုၤသိးဘၣ် အိၣ်အါထီၣ်အဃိ ပှၤတနီၤ ဘၣ်ယိၣ်ဝဲလၢ ပှၤထီဒါတၢ်ကအါထီၣ်.
တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ဒီးတၢ်မၤအၢမၤနး– ၂၀၁၈ ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢလၢ ပှၤဘၣ်ကီဘၣ်ခဲဖိအဂီၢ် အတၢ်မၤနီၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “ခဲအံၤ ပထံၣ်ဘၣ်လၢ ပှၤလၢအဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ် အဟံၣ်အဃီ ဒီးဘၣ်သုးလီၢ်သုးကျဲန့ၣ် အနီၣ်ဂံၢ် ဟဲအါထီၣ်ဝဲ.” ခီဖျိလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ဒီးတၢ်မၤအၢမၤနးအဃိ ပှၤ ၆၈ ကကွဲၢ်ဘျဲၣ် ဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ် အဟံၣ်အဃီ ဒီးဘၣ်သုးလီၢ်သုးကျဲ. တၢ်မၤနီၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဒ်အံၤ, “လၢ ၂ စဲးကး အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပှၤတဂၤ ဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ် အဟံၣ်အဃီ ဒီးဘၣ်ဃ့ၢ်ဟးထီၣ်ကွံာ်.”
တၢ်မၤဟးဂီၤ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်– The Global Risks Report 2018 ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “တၢ်မုၢ်တၢ်ဘိ ဒီးဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိ အမၠိလီၤတူာ်ဒီဒူၣ်.” ဒီး “ခီဖျိလၢ ကလံၤဘၣ်အၢ ဒီးပီၣ်လဲၣ်ထံဘၣ်အၢ အါထီၣ်မၣ်အါထီၣ်အဃိ တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ် အိၣ်ထီၣ်လၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂီၢ်.” တကးဒံးဘၣ် လၢထံကီၢ်တနီၤန့ၣ် တၢ်ဖိဃၢ်တဖၣ် အမၠိစှၤလီၤဝဲ. ဒီးခီဖျိလၢ တၢ်ဖိဃၢ်တဖၣ် ယူၤစိာ်ဝဲ တၢ်မုၢ်တၢ်ဘိကမူၣ်အဃိ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဟ့ၣ်ပလီၢ်ဝဲလၢ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် “န့ဆၢၣ်လၢ အအိၣ်ဝးတရံးပှၤန့ၣ် ကဟးဂီၤကွံာ် ခဲလၢာ်စီပျီ.” လၢပီၣ်လဲၣ်ပူၤန့ၣ် လၢၢ်ဖီတဖၣ် ဟးဂီၤဝဲစ့ၢ်ကီး. ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ တယာ်ဝဲလၢ ပူၤကွံာ်အနံၣ် ၃၀ န့ၣ်လၢၢ်ဖီ လၢအအိၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် ဟးဂီၤဝဲတဝာ်ညါ.
အဃိ ဒ်သိး ပကအိၣ်ဘၣ် ပူၤပူၤဖျဲးဖျဲး ဒီးဘံၣ်ဘံၣ်ဘၢဘၢအဂီၢ် ပမၤဂ့ၤထီၣ် ဒီးဆီတလဲ တၢ်အိၣ်သး သ့တမံၤမံၤဧါ. ပှၤတနီၤ ဆိကမိၣ်ဝဲလၢ ဒ်သိး ပမၤဂ့ၤထီၣ် ဒီးဆီတလဲ တၢ်အိၣ်သး ကသ့အဂီၢ် ပကလိၣ်ဘၣ် တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့. မ့မ့ၢ်ဒ်န့ၣ်န့ၣ် ပကလိၣ်ဘၣ် တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ ဒ်လဲၣ်တကလုာ်လဲၣ်. ပကကွၢ်သကိး တၢ်သံကွၢ်တဖျၢၣ်အံၤ အတၢ်စံးဆၢလၢ တၢ်ဂ့ၢ်လၢခံတခါ.