Kya Bulijjo Omuntu Okwewulira bw’Ati?

OMWAMI omu eyali afiiriddwa yawandiika bw’ati: “Ng’omwana Omungereza, nnayigirizibwa obutooleka nneewulira zange mu bantu. Nzijukira taata wange eyali yawummula mu magye ng’aŋŋamba, nga bw’alumye n’emba nti, ‘Tokaaba!’ bwe waabangawo ekintu ekyali kindeetedde obulumi. Sijjukira oba nga maama alina omwana gwe yanywegerako oba gwe yagwako mu kifuba (twali abaana bana). Taata wange we yafiira, nnali mpeza emyaka 56. Nnalumwa nnyo. Kyokka, mu kusooka ssaakaaba.”

Mu bitundu ebimu, abantu booleka enneewulira zaabwe mu lujjudde. Ka babe nga basanyuse oba nga banyiize, abalala bamanya engeri gye beewuliramu. Ku luuyi olulala, mu bitundu ebimu eby’ensi, naddala mu bukiika kkono bwa Bulaaya ne mu Bungereza, abantu, okusingira ddala abasajja, bakubirizibwa obutooleka nneewulira zaabwe. Naye bw’oba ofiiriddwa omwagalwa wo, kiba kikyamu okwoleka ennaku yo? Kiki Baibuli ky’egamba?

Abo Abaakaaba Aboogerwako mu Baibuli

Baibuli yawandiikibwa Bebbulaniya abaali babeera e buvanjuba w’ennyanja Meditereniyani, era nga baali bantu abooleka enneewulira. Erimu ebyokulabirako bingi eby’abantu abaayoleka ennaku yaabwe mu lujjudde. Kabaka Dawudi yakungubaga olw’okufa kwa mutabani we Amunoni. Mu butuufu, ‘yakaaba nnyo nnyini.’ (2 Samwiri 13:28-39) Era Dawudi yanakuwala omwana we Abusaalomu ow’enkwe, eyali agezaako okwezza obwakabaka, bwe yafa. Baibuli etugamba bw’eti: “Awo [Dawudi] ne yeeraliikirira nnyo n’alinnya n’agenda mu nju eri ku wankaaki n’akaaba amaziga: awo ng’agenda n’ayogera bw’atyo nti Ai, mwana wange Abusaalomu, mwana wange, mwana wange Abusaalomu! Singa nkufiiridde, ai Abusaalomu, mwana wange, mwana wange!” (2 Samwiri 18:33) Dawudi yakungubaga nga taata omulala yenna bwe yandikungubaze. Mirundi emeka abazadde gye bawulidde nti be bandifudde mu kifo ky’abaana baabwe! Kirabika nga si kya bulijjo omwana okusooka muzadde we okufa.

Yesu yakola atya nga mukwano gwe Lazaalo afudde? Yakaaba amaziga ng’anaatera okutuuka ku ntaana ye. (Yokaana 11:30-38) Ne Malyamu Magudaleene yakaaba ng’ali kumpi n’entaana ya Yesu. (Yokaana 20:11-16) Kyo kituufu nti, Omukristaayo amanyi essuubi eriri mu Baibuli ery’okuzuukira takungubaga kisukkiridde ng’abantu abatamanyi Baibuli ky’eyogera ku mbeera y’abafu. Naye era, ng’omuntu alina enneewulira, Omukristaayo ow’amazima, alina n’essuubi ery’okuzuukira, anakuwala era n’akungubaga ng’afiiriddwa omwagalwa we.—1 Abasessalonika 4:13, 14.

Okukaaba oba Obutakaaba

Ffe tweyisa tutya nga tufiiriddwa? Muli tuwulira nga tuzibuwalirwa oba nga tuswala okwoleka engeri gye twewuliramu? Kiki abawi b’amagezi kye bagamba? Emirundi egisinga, amagezi ge bawa, Baibuli eba yagawa dda. Bagamba nti tusaanidde okwoleka enneewulira zaffe so si okuzizibiikiriza. Kino kitujjukiza abasajja ab’edda abeesigwa, nga Yobu, Dawudi, ne Yeremiya, abalagibwa mu Baibuli nga booleka ennaku yaabwe. Awatali kubuusabuusa, tebaakweka ngeri gye baali beewuliramu. N’olwekyo, tekiba kya magezi okweyawula ku balala. (Engero 18:1) Kya lwatu, mu nsi nnyingi abantu bakungubaga mu ngeri za njawulo, era ng’oluusi n’enzikiriza zaabwe zirina kye zikola ku ngeri gye bakungubagamu.a

Kiba kitya singa owulira nti oyagala kukaaba? Kya mu butonde omuntu okukaaba. Era, jjukira nti Lazaalo bwe yafa, ne Yesu ‘yasinda mu mwoyo n’akaaba amaziga.’ (Yokaana 11:33, 35) N’olwekyo, yakiraga nti kya bulijjo omuntu okukaaba ng’afiiriddwa omwagalwa we.

Abantu bakungubaga — Kya bulijjo okunakuwala n’okukaaba ng’omwagalwa afudde

Obutuufu bw’ensonga eno bulagibwa mu ekyo ekyaliwo ku maama omu ayitibwa Anne, eyafiirwa omwana we Rachel ekibwatukira. Bbaawe yagamba: “Ekyewuunyisa kiri nti, nze ne Anne tetwakaaba nga tufiiriddwa. Abantu abalala bonna baakaaba.” Anne yayongerezaako: “Ekyo kituufu, naye amaziga ge nkaabye ga bantu babiri. Olumu bwe nnali nzekka mu nju oluvannyuma lwa wiiki ntono nga tumaze okufiirwa, nnawulira obulumi obw’amaanyi. Nnakaaba olunaku lulamba. Naye, nsuubira nti kyannyamba kubanga oluvannyuma nnawulira bulungi. Nnalina okukungubagira omwana wange. Mazima ddala abantu abanakuwadde musaanye okubaleka ne bakaaba. Wadde nga kya bulijjo abantu okugamba nti ‘Tokaaba,’ naye ekyo tekiyamba.”

Engeri Abamu gye Beeyisaamu

Abamu beeyisizza batya nga bakungubaga olw’okufa kw’omwagalwa waabwe? Lowooza ku kyokulabirako kya Juanita. Amanyi bulungi engeri omuntu gy’aba awuliramu ng’afiiriddwa omwana omuwere. Yafuna embuto ttaano naye nga zonna zivaamu. Oluvannyuma yafuna olubuto olulala. Bwe yaweebwa ekitanda oluvannyuma lw’okufuna akabenje k’emmotoka, yali mweraliikirivu nnyo. Oluvannyuma lwa wiiki bbiri yafuna ebissa, kyokka ng’olubuto lukyali luto. Oluvannyuma lw’akaseera katono, yazaala akaana akawala ke yayita Vanesa, nga tekaweza wadde kilo emu. Juanita agamba: “Nnasanyuka nnyo, kubanga kati nnali nfuuse maama!”

Naye, essanyu lye lyamala akaseera katono. Oluvannyuma lw’ennaku nnya Vanessa yafa. Juanita agamba: “Nnalumwa nnyo. Nnali sikyali maama. Nnawulira nga nnina ekimbulako. Kyali kya bulumi nnyo okudda eka mu kisenge kye twali tutegekedde Vanessa n’okutunuulira obugoye bwe nnali mugulidde. Mu myezi egyaddako, nnakubanga akafaananyi k’olunaku lwe nnamuzaalirako. Nnali ssaagala kwesembereza muntu yenna.”

Yanakuwala ekisukkiridde? Abamu bayinza okuzibuwalirwa okukitegeera, naye abo abayiseeko mu mbeera ng’eya Juanita bagamba nti baanakuwalira omwana waabwe omuwere nga bwe bandinakuwalidde omuntu akuze. Kigambibwa nti, ng’ekyabula ekiseera omwana azaalibwe, bazadde be baba bamwagala nnyo. Wabeerawo omukwano ogw’amaanyi wakati wa maama n’omwana. Omwana oyo bw’afa, maama awulira nti afiiriddwa omuntu yennyini. Era ekyo abalala kye balina okutegeera.

Engeri Obusungu n’Okulumirizibwa gye Biyinza Okukukwatako

Maama omulala yayoleka enneewulira ye bwe baamugamba nti mutabani we ow’emyaka omukaaga yali afudde mbagirawo olw’obulwadde bw’omutima. Agamba: “Nnasannyalala, saakikkiriza, nnalumirizibwa, era nnasunguwalira omwami wange n’omusawo olw’obutamanya nti obulwadde bwali bwa maanyi.”

Akabonero akalala akooleka ennaku kwe kuwulira obusungu. Omuntu ayinza okusunguwalira abasawo ng’alowooza nti bandibadde bakola ekisingawo mu kujjanjaba omugenzi. Oba ayinza okusunguwalira ab’emikwano n’ab’eŋŋanda abayinza okulabika ng’aboogera oba abakola ebintu ebikyamu. Abamu basunguwalira omuntu aba afudde olw’okulagajjalira obulamu bwe. Stella agamba bw’ati: “Nzijukira nga nnanyiigira omwami wange olw’okuba nnali nkimanyi nti yali asobola okuwona. Yali mulwadde nnyo, kyokka n’atassa mu nkola amagezi agaali gamuweereddwa abasawo.” Oluusi, omufu ayinza okunyiigirwa olw’obuvunaanyizibwa obw’amaanyi bw’aba alekedde abasigaddewo.

Abamu balumirizibwa olw’okuwulira obusungu—bayinza okwesalira omusango olw’okuba bawulira nti basunguwavu. Abalala bawulira nti be baviiriddeko okufa kw’omwagalwa waabwe. Bayinza okugamba: “Teyandifudde, singa nnali mututte mangu ew’omusawo,” oba “singa nnali mututte ew’omusawo omulala,” oba “singa nnali mukubirizza okufaayo ku bulamu bwe mu ngeri esingawo.”

Maama ajjukira bwe kyali ng’asitudde omwana we — Kiba kya nnaku nnyo okufiirwa omwana—abazadde bwe basaasirwa mu bwesimbu kibayamba nnyo

Abalala balumirizibwa mu ngeri esingawo, naddala singa omwagalwa waabwe aba afudde mbagirawo oba nga tekisuubirwa. Batandika okujjukira ebiseera lwe baanyiigira oyo aba afudde oba lwe baafuna obutategeeragana naye. Oba bayinza okuwulira nti oyo aba afudde bandimuyisizza mu ngeri esingawo obulungi.

Ekiseera ekiwanvu bamaama bangi kye bamala nga banakuwadde olw’okufa kw’omwana waabwe kiraga obutuufu bw’ekyo bakakensa bangi kye bagamba. Bagamba nti, okufa kw’omwana kuleka eddibu ery’amaanyi mu bulamu bw’abazadde, naddala maama.

Munno mu Bufumbo bw’Afa

Kiba kikangabwa kya maanyi nnyo bw’ofiirwa munno mu bufumbo naddala singa mwembi muba mubadde mukolagana bulungi. Era ebintu, gamba, ng’okutambulirako awamu, okukolera awamu emirimu, okusanyukirako awamu, n’okukolaganira awamu biba bikomye.

Eunice annyonnyola ekyaliwo omwami we bwe yafa embagirawo obulwadde bw’omutima. “Mu wiiki eyasooka nnawunga ng’ebitundu byange eby’omubiri biri ng’ebiffudde. Nnali sisobola kulega oba okuwunyiriza. Kyokka, nnali ntegeera naye ng’ebintu ebimu sibikwataganya bulungi. Olw’okuba nnali n’omwami wange ng’abasawo bagezaako okumujjanjaba, saafuna kubuusabuusa kwonna bwe yafa. Wadde kyali kityo, nnawulira nga nsobeddwa. Nnali ng’atunuulira emmotoka eri ku kagulungujjo ng’egenda kugwa mu lukonko oluwanvu, naye nga sirina kye nnyinza kukolawo.”

Yakaaba? Addamu bw’ati: “Nnakaaba, naddala bwe nnali nsoma ebikumi n’ebikumi bya kaadi ze nnafuna ezaalimu ebigambo ebibudaabuda. Buli kaadi gye nnasomanga nga nkaaba. Ekyo kyannyambanga okuyita mu lunaku. Naye, okumbuza enfunda n’enfunda engeri gye nnali nneewuliramu tekirina kye kyannyamba. Kya lwatu, nnali munakuwavu nnyo.”

Kiki ekyayamba Eunice okuyita mu mbeera eyo ey’ennaku? Agamba bw’ati: “Mpolampola, nnasalawo okugenda mu maaso n’obulamu bwange. Kyokka, ekikyannuma kwe kuba nti omwami wange eyali ayagala ennyo obulamu takyaliwo kubweyagaliramu.”

“Tokkiriza Balala Kukusalirawo . . . ”

Abawandiisi b’ekitabo ekiyitibwa Leavetaking—When and How to Say Goodbye bagamba: “Tokkiriza balala kukusalirawo ngeri gy’olina kweyisaamu. Buli muntu anakuwala mu ngeri ya njawulo. Abalala bayinza okukutegeeza nti onakuwadde ekisukkiridde, oba nti tonakuwadde kimala. Basonyiwe era ebyo obyerabire. Okugezaako okweyisa, oba okukola ng’abalala bwe baagala, kikuviirako okulwawo okutereera mu birowoozo.”

Kya lwatu, abantu banakuwala mu ngeri ya njawulo. Tetugezaako kugamba nti engeri emu y’esinga endala. Kyokka, wayinza okubaawo akabi singa omuntu alemererwa okugumira embeera gy’alimu. Mu mbeera ng’eyo, kiyinza okwetaagisa mikwano gye okumuyamba. Baibuli egamba: “Ow’omukwano ayagala mu biro byonna, era ow’oluganda yazaalirwa obuyinike.” N’olw’ekyo, totya kunoonya buyambi, kwogera, n’okukaaba.—Engero 17:17.

Kya bulijjo okunakuwala ng’ofiiriddwa omwagalwa wo, era si kikyamu abalala okukulaba ng’oli munakuwavu. Naye ebibuuzo ebirala byetaaga okuddibwamu: ‘Nnyinza ntya okugumira ennaku yange? Kya bulijjo okulumirizibwa oba okuwulira obusungu? Nnyinza kukola ntya nga nnina enneewulira nga zino? Kiki ekiyinza okunnyamba okugumira okufiirwa n’ennaku?’ Ekitundu ekiddako kijja kuddamu ebibuuzo ebyo n’ebirala.

a Ng’ekyokulabirako, Abayoruba abasangibwa mu Nigeria bakkiriza nti omuntu bw’afa abbulukukira mu muntu omulala. N’olw’ensonga eyo, maama bw’afiirwa omwana we, wabaawo okunakuwala okw’amaanyi naye nga kutwala akaseera katono; anti enjogera yaabwe egamba nti: “Amazzi ge gaba gayiise. Endeku eba teyatise.” Okusinziira ku Bayoruba, kino kitegeeza nti, endeku ebaamu amazzi ye maama, era nti asobola okuzaala omwana omulala—oboolyawo nga mu oyo mwe mujja okubbulukukira oli afudde. Abajulirwa ba Yakuwa tebakkiririza mu kalombolombo konna akeesigamiziddwa ku ndowooza enkyamu ezigamba nti omuntu bw’afa wabaawo ekiwonawo oba nti abbulukukira mu bulamu obulala. Era endowooza zino tezeesigamiziddwa ku Baibuli.—Omubuulizi 9:5, 10; Ezeekyeri 18:4, 20.

Engeri Abantu gye Boolekamu Ennaku

Tewaliiwo nteekateeka nnambike eraga “engeri” omuntu gy’alina okwolekamu ennaku. Abantu booleka ennaku mu ngeri ya njawulo era ng’ekiseera kye bamala nga banakuwavu kisinziira ku muntu kinnoomu. Ebintu abantu bye bayitamu nga banakuwadde olw’okufiirwa bingi nnyo. Bino wammanga bye bimu ku ebyo abantu bye bayinza okuyitamu.

Okusooka: Bafuna ekikangabwa; tebakkiriza kibaddewo; basannyalala; balumirizibwa; basunguwala.

Okunakuwala okw’amaanyi kuyinza okuzingiramu: Okwerabira n’okubulwa otulo; okukoowa ennyo; omuntu okukyukakyuka mu mbeera; okusalawo mu ngeri enkyamu; okukaabakaaba; obutaagala kulya oba okwagala ennyo okulya, ne kivaamu okukogga oba okugejja; okulwalalwala, obutaba na maanyi; obutasobola kukola bulungi mirimu nga bwe gyandikoleddwa; okulaba oba okuwulira ebintu ebitaliiwo, gamba ng’ekifaananyi ky’omugenzi oba eddoboozi lye; bwe kituuka ku kufiirwa omwana, omu ayinza okunyiigira munne mu bufumbo.

Ekiseera eky’okukakkana: Okunakuwala awamu n’okwegomba eby’emabega; okujjukira ebintu ebirungi ku mufu, nga mu bino mulimu n’ebisesa.

Okuvaamu Olubuto n’Okuzaala Omwana Afudde—Ennaku ya Bamaama

Wadde nga yalina abaana, Monna yali yeesunga okuzaalibwa kw’omwana we omulala. Wadde nga yali akyali mu lubuto, “yazannyanga naye, yayogeranga naye, era yamulowoozangako.”

Omukwano wakati wa maama ono n’omwana we eyali tannazaalibwa gwali gwa maanyi. Monna agamba nti: “Rachel Anne yansambanga mu lubuto, era yannemesanga okwebaka ekiro. Nkyajjukira engeri gye yansambangamu empolampola. Nnawuliranga essanyu buli lwe yeekyusanga. Nnali mmumanyi bulungi ne kiba nti bwe yali mu bulumi nga mulwadde nnamanya.”

Monna ayongera n’agamba: “Omusawo we yakkiririza bye mmugamba nga tekikyayamba. Yaŋŋamba ndekere awo okweraliikirira. Awatali kubuusabuusa, nnawulira ng’omwana wange afa. Yeekyusa n’amaanyi omulundi gumu. Enkeera yali mufu.”

Embeera eyo tetuuse ku Monna yekka. Okusinziira ku kitabo ekiyitibwa Surviving Pregnancy Loss, ekyawandiikibwa Friedman ne Gradstein, mu Amerika, abakazi nga akakadde kamu buli mwaka be bazaala omwana ng’afudde. Kya lwatu, omuwendo gw’abakyala abazaala abaana nga bafudde gusingawo nnyo okwetooloola ensi.

Abantu tebatera kukimanya nti okuvaamu olubuto oba okuzaala omwana afudde, kinakuwaza nnyo omukazi, era nti takyerabira—oboolyawo obulamu bwe bwonna. Ng’ekyokulabirako, Veronica, kati ali mu myaka ataano n’omusobyo, ajjukira embuto ze ezaavaamu, era okusingira ddala ajjukira omwana gwe yazaala ng’afudde. Omwana oyo yali mulamu okutuukira ddala mu mwezi ogw’omwenda naye n’afa ng’ebula wiiki bbiri azaalibwe, era yali azitowa kilo mukaaga. Agamba bw’ati: “Bamaama banyolwa nnyo bwe bazaala omwana ng’afudde.”

Abantu bayinza obutategeera buzibu bamaama bano bwe bayitamu ka babe bakazi bannaabwe. Omukyala omu eyavaamu olubuto agamba nti: “Kye njize kiri nti, ekizibu kino bwe kyali tekinnantuukako nnali simanyi buzibu bannange bwe bayitamu. Nnali sikwatibwako era nga sibalumirirwa. Era nange kati mpulira nti abantu tebannumirirwa.”

Ekizibu ekirala maama afiiriddwa ky’alina kwe kulowooza nti bbaawe ayinza okuba talumwa nnyo nga ye. Omukyala omu yagamba bw’ati: “Ebiseera ebimu nnanyiigiranga omwami wange. Gy’ali nnali ng’ataalina lubuto. Yali tamanyi nnaku gye nnalimu. Yansaasira nnyo olw’okutya kwe nnalimu so si olw’ennaku yange.”

Oboolyawo, kya bulijjo omwami okweyisa bw’atyo olw’okuba taba na nkolagana ya ku lusegere ebaawo wakati w’omwana ali mu lubuto ne maama we. Wadde kiri kityo, naye aba alumwa olw’okufiirwa. Kikulu nnyo omwami n’omukyala okukitegeera nti bombi balumirwa wamu, wadde nga balumwa mu ngeri za njawulo. Bombi basaanidde okunakuwala. Singa omwami tayoleka nnaku ye, omukyala ayinza okulowooza nti talumiddwa. N’olwekyo, bombi basaanidde okukaabira awamu, era buli omu okubuulira munne ekimuli ku mutima. Buli omu asaanidde okulaga nti yeetaaga munne n’okusinga bwe kyali kibadde. Yee, abaami mulage nti mufaayo.

Abaana Abawere Abafa Ekibwatukira—Okwolekagana n’Ennaku Eyo

Kinakuwaza nnyo omwana wo omuwere bw’afa ekibwatukira. Olunaku luyinza okukya, omwana abadde alabika nga mulamu bulungi n’afa. Kino kiba tekisuubirwa n’akatono, olw’okuba omwana aba talowoozebwa kusooka bazadde be kufa. Mu kaseera katono, omwana nnyina gw’abadde ayagala ennyo afuuka nsibuko ye ey’ennaku.

Abazadde batandika okulumirizibwa mu mutima. Bayinza okuwulira nti be bavunaanyizibwa olw’okufa kw’omwana waabwe, nga gy’obeera nti afudde lwa bulagajjavu bwabwe. Bayinza okwebuuza: ‘Kiki kye twandikoze okuziyiza omwana waffe okufa ekibwatukira?’b Mu mbeera ezimu, omwami ayinza n’okunenya mukyala we awatali nsonga kw’asinziira. We yagendedde okukola, omwana yabadde mulamu bulungi. Bwe yakomyewo eka, yasanze omwana oyo afiiridde mu buliri. Muli ayinza okwebuuza: Omukyala yabadde akola ki? Yabadde wa mu kiseera ekyo? Ebibuuzo bino birina okuddibwamu okusobola okwewala ebizibu ebiyinza okujjawo mu bufumbo.

Embeera ezitasuubirawa ze ziviirako ekizibu ekyo okubaawo. Baibuli etugamba bw’eti: “Awo ne nzirayo ne ndaba wansi w’enjuba ng’ab’embiro si be basinga empaka z’embiro, so n’ab’amaanyi si be basinga okulwana, so n’abagezigezi si be bafuna emmere, so n’abantu abategeevu si be bafuna obugagga, so n’abakabakaba si be baganja, naye bonna ebiseera n’embeera ezitasuubirwa bibagwira bugwizi.”—Omubuulizi 9:11, NW.

Abalala bayinza batya okuyamba amaka agafiiriddwa omwana? Maama omu eyali afiiddwa omwana yagamba: “Mukwano gwange omu yajja n’ayonja enju nga sirina kigambo na kimu kye mugambye. Abalala baatufumbiranga emmere. Abalala bankwatanga ku kibegaabega, nga tebalina kigambo kyonna kye baŋŋamba wabula okunkwatako. Nnali saagala kwogera ku kizibu kyange. Nnali saagala kunnyonnyola nfunda na nfunda kyabaddewo. Nnali saagala kubuuzibwa bibuuzo nga gy’obeera nti nnina kye nnali nnemereddwa okukola. Nnali muzadde; nnandibadde nkola kyonna kye nsobola okutaakiriza obulamu bw’omwana wange.”

b Omwana omuwere okufa ekibwatukira, mu Lungereza kimanyiddwa nga Sudden Infant Death Syndrome (SIDS). Okufa okw’engeri eno kutera okutuuka ku baana abali wakati w’omwezi ogumu n’emyezi omukaaga, era nga ekikuviirako tekimanyiddwa. Kirowoozebwa nti kusobola okwewalibwa singa omwana bamwebasa nga tebamuvuunise. Naye, tewali ngeri yonna mwana gye bayinza kumwebasaamu esobola okuziyiza buli mbeera yonna eyinza okuviirako omwana okufa ekibwatukira.