Lingomba ya ba “Frères Polonais” mpo na nini banyokolaki bango?

Na mobu 1638 parlema ya ekólo Pologne ebimisaki mobeko moko makasi mpo na kopekisa mwa lingomba oyo eyebanaki na nkombo ya ba Frères Polonais. Babebisaki ndakonzambe na bango mpe masini na bango ya konyata mikanda (imprimerie). Bakangaki Iniversite ya Raków, mpe baprofɛsɛrɛ oyo bazalaki kotángisa kuna basɛngaki bango bálongwa na mboka.

Nsima ya mbula ntuku mibale, parlema ebakisaki lisusu likambo mosusu. Epesaki mobeko ete bandimi nyonso ya lingomba yango, baoyo bazalaki soki 10 000 to koleka, bálongwa na Pologne. Nini esalaki ete makambo ekóma tii na esika wana na ekólo oyo na ntango wana, bazalaki kotalela yango lokola moko ya bikólo ya Mpoto oyo bato bazalaki na bonsomi mingi? Ba Frères Polonais basalaki nini mpo báyoka mpasi ndenge wana?

MAKAMBO ebandaki na matata oyo ebimaki na kati ya Lingomba ya Protesta ya bato oyo bazalaki kolanda makanisi ya Calvin na Pologne. Matata eutaki nde na liteya ya Trinite. Bakambi ya mwa etuluku moko oyo ebimaki na kati ya Lingomba ya Calvin baboyaki liteya ya Trinite, balobaki ete liteya yango ezali na Biblia te. Likambo yango epesaki bakonzi ya lingomba nkanda mpe esalaki ete mwa etuluku wana ekabwana na lingomba yango.

Balandi ya Calvin babengaki bato oyo balongwaki na lingomba ete ba Ariens,a kasi bango moko bamibengaki baklisto to ba Frères Polonais. Bato yango bayebani lisusu na nkombo ya ba Sociniens, oyo eutaki na nkombo ya Lélius Socin, moto ya Italie, ye alandaki makanisi ya Servet. Mpe Fauste Socin azalaki mwana ya ndeko ya Socin, ye akendaki na Pologne mpe akómaki moto monene na etuluku yango.

Na ntango yango, Jan Sienieński, moto ya lokumu na Pologne alingaki ete lingomba ya sika ezala na esika oyo ye abengaki “esika ya kimya mpe ebombami” mpo ekoka kokola. Lokola mokonzi ya Pologne apesaki ye nzela asala likambo yango; Sienieński atongaki mboka ya sika na nkombo Raków, oyo na nsima ekómaki esika monene ya mateya ya Socin na Pologne. Sienieński atikelaki bato ya Raków bonsomi ya kosala makambo mwa mingi, bakisa mpe bonsomi ya kosambela.

Bato ya misala ya mabɔkɔ, minganga, bato ya farmasi, bato ya bamboka minene, mpe bato ya lokumu ya bisika ndenge na ndenge bakómaki kofanda na mboka wana ya sika. Lisusu, bateyi mingi bautaki na Pologne, Lithuanie, Transylvanie, France, mpe ata na Angleterre, bakendaki kofanda kuna. Kasi, na kati ya bato ya sika yango bamosusu bandimaki mateya ya Socin mpe bamosusu bandimaki yango te; na yango, na mbula misato oyo elandaki, banda na mobu 1569 tii na mobu 1572, Raków ekómaki mboka epai bato ya teoloji bazalaki kotyana ntembe mingi. Esukaki ndenge nini?

Ndako ekabwani

Balandi ya Socin bakabwanaki bango na bango: bamosusu baboyaki mpenza makambo nyonso ya kala, mpe bamosusu bazalaki na mwa bokatikati. Kasi, atako bango na bango bazalaki na likanisi moko te, bindimeli oyo bazalaki na yango bango nyonso ekesenisaki mpenza bango na mangomba mosusu. Baboyaki liteya ya Trinite; baboyaki kobatisa bana mike; bazalaki kokɔta mosala ya soda te mpe mbala mingi bazalaki kokɔta na makambo ya politiki te.b Bazalaki mpe kondima te ete lifelo ezali esika ya minyoko. Na makambo nyonso wana, baboyaki mateya ya mangomba ya kala oyo bato nyonso bazalaki kolanda.

Balandi ya Calvin na bakonzi ya Lingomba ya Katolike batɛmɛlaki makasi etuluku yango, kasi bateyi ya Lingomba ya ba Sociniens bazalaki kaka koteya bindimeli na bango mpamba te mokonzi Sigismond II Auguste na mokonzi Báthory Étienne, bandimaki mangomba mosusu na Pologne.

Mosala monene ya Budny

Batangi mingi bazalaki na mikakatano na Biblia ya balandi ya Calvin, oyo ezalaki kosalelama mingi na ntango wana. Babongolaki Biblia yango na minɔkɔ ya ebandeli te, kasi na Biblia ya Latin oyo babengi Vulgate mpe na Biblia moko ya Lifalanse oyo bato bazalaki koloba na ntango wana. Molimboli moko ya Biblia alobi boye: “Bakanisaki kaka kokoma na maloba ya kitoko, kasi babongolaki makanisi na bosembo mpe na bosikisiki te.” Mabunga mingi ekɔtaki. Yango wana, babengaki Szymon Budny, moto moko ya mayele oyo ayebanaki mingi mpo na kosembola Biblia yango. Budny alobaki ete ekoleka malamu kobongola lisusu Biblia mobimba na esika ya koluka kosembola libongoli wana ya kala. Budny abandaki mosala yango soki na mobu 1567.

Na mosala na ye, Budny alandelaki malamumalamu liloba na liloba mpe bandimbola na yango na ndenge oyo moto mosusu te na Pologne asalaki yango liboso. Ntango akutani na kwɔkɔsɔ mpo na kobongola sikisiki liloba ya Liebele na Pologne, azalaki kobongola liloba na liloba na mopanzi ya lokasa. Soki amoni ete ezali na ntina asala yango, azalaki kobimisa maloba ya sika mpe komeka kosalela lokota ya Polonais ya pɛtɛɛ oyo bato bazalaki koloba na ntango wana. Mposa na ye ezalaki abimisa Biblia oyo ezali sembo mpe sikisiki.

Babimisaki Biblia oyo Budny abongolaki na mobu 1572. Nzokande, bato oyo babimisaki Biblia yango babakisaki to balongolaki makambo mosusu na Makomami ya Greke ya Biblia na ye. Budny alɛmbaki te, abandaki mosala ya kotalela lisusu Biblia oyo abongolaki, mpe esilaki nsima ya mbula mibale. Makomami ya Greke oyo Budny abongolaki elekaki Babiblia nyonso ya liboso na lokota ya Polonais. Lisusu, na bisika mingi, azongisaki nkombo ya Nzambe, Yehova.

Kobanda na nsuka ya ekeke ya 16 tii na mbula ntuku misato ya ekeke ya 17, Raków, mboka monene ya ba Sociniens, ekómaki esika monene na makambo ya mangomba mpe ya bato ya mayele. Bakambi mpe bakomi ya Lingomba ya ba Frères Polonais bazalaki kobimisa batrakte na mikanda na bango kuna.

Balendisaki likambo ya kokɔta kelasi

Mosala ya ba Frères Polonais etali kobimisa mikanda ekómaki makasi pene na mobu 1600 ntango batyaki masini ya konyata mikanda na Raków. Masini yango ezalaki na likoki ya kobimisa mikanda ya mike mpe ya minene na minɔkɔ ebele. Raków ekómaki esika monene ya kobimisa mikanda mpe ekómaki na lokumu ndenge moko na bamboka ya Mpoto oyo ezalaki kobimisa mikanda malamu koleka. Bato balobaka ete mikanda koleka 200 ebimaki na imprimerie wana na boumeli ya mbula 40 oyo elandaki. Izini moko ya papye ya ba Frères Polonais ezalaki kobimisa bapapye ya kitoko mpo na mikanda yango.

Ba Frères Polonais bamonaki ete ebongi kosala bakelasi mpo na kotángisa bandimi na bango na bato mosusu. Yango wana, bafungolaki Iniversite ya Raków na mobu 1602. Bana ya ba Frères Polonais, na bana ya Bakatolike mpe Baprotesta bakɔtaki bakelasi kuna. Atako iniversite yango ezalaki ya teoloji, bazalaki koteya kaka makambo ya lingomba te. Bazalaki mpe kotángisa minɔkɔ ya bapaya, bizaleli malamu, ekonomi, istware, makambo ya mibeko, mateya babengi logique, siansi, matematiki, mosala ya monganga, mpe masano. Iniversite ezalaki na ndako monene ya mikanda, bazalaki se kobakisa mikanda oyo bazalaki konyata na masini oyo ezalaki wana.

Lokola ekeke ya 17 ezalaki kokende na nsuka, emonanaki lokola ete Lingomba ya ba Frères Polonais ekolanda kokóma na bandimi ebele. Kasi, esalemaki bongo te.

Lingomba na Leta batomboki

Zbigniew Ogonowski, molakisi na Académie de science na Pologne alobi boye: “Na nsuka ya bambula ya 30 na ekeke ya 17, makambo ya ba Ariens ebandaki kobeba nokinoki.” Ezalaki bongo mpamba te bakonzi ya Lingomba ya Katolike basalaki milende mingi mpo na kotɛmɛla bango. Bakonzi ya mangomba basalelaki mayele nyonso, na ndakisa lokuta mpe bakomaki mikanda ya mabe mpo na kobebisa lokumu ya Lingomba ya ba Frères Polonais. Likambo yango elongaki mpo na mbongwana ya politiki oyo ekɔtaki na Pologne. Sigismond III Vasa, mokonzi ya sika ya Pologne azalaki kolinga ba Frères Polonais te. Bakonzi oyo bayaki na nsima na ye, mingimingi John II Casimir Vasa, bakɔtelaki Lingomba ya Katolike mpo na kotɛmɛla ba Frères Polonais.

Likambo yango eyaki ndɔngɔ ntango balobaki ete bayekoli mosusu ya Iniversite ya Raków batyolaki bosantu ya ekulusu. Bakonzi bamonaki na likambo yango nzela ya kobebisa esika ya mateya ya ba Frères Polonais. Bafundaki mokonzi ya Iniversite ya Raków na parlema mpe balobaki ete, lokola azali kopesa mbongo mpo iniversite na masini ya konyata mikanda esala mosala azali ‘kopalanganisa makambo mabe.’ Bafundaki ba Frères Polonais ete bazali na misala ya kokosa bato, bamipesi na makambo ya bosɔtɔ, mpe bazali bato ya pite. Parlema ezwaki mokano ete basengeli kokanga Iniversite ya Raków mpe koboma masini ya konyata mikanda na ndakonzambe ya Lingomba ya ba Frères Polonais. Bayebisaki bandimi ya lingomba yango bálongwa na mboka wana. Balobaki na baprofɛsɛrɛ ya iniversite bálongwa mpe bákende na mboka mopaya soki te bakozwa etumbu ya liwa. Mpo na kobatela bomoi na bango, ba Frères Polonais mosusu bakendaki na bamboka ya bapaya, na ndakisa na Silésie mpe na Slovaquie.

Na mobu 1658 parlema ebimisaki mobeko ete na mbula misato oyo elandaki, ba Frères Polonais basengelaki kotekisa biloko na bango mpe kokende na mboka mopaya. Na nsima, balobaki ete ezali lisusu mbula misato te, kasi mbula mibale. Moto nyonso oyo alobi ete ye andimaka Lingomba ya ba Frères Polonais nsima ya mbula mibale wana basengelaki koboma ye.

Ba Sociniens mosusu bakendaki kofanda na Pays-Bas, epai bakobaki mosala ya kobimisa mikanda. Na Transylvanie lisangá moko ezalaki mpe basangani na yango basalaki mosala tii na ebandeli ya ekeke ya 18. Na makita na bango, oyo ezalaki kosalema mbala misato na pɔsɔ, bazalaki koyemba nzembo, kolanda masolo bandeko bazalaki kosala, mpe kotánga mikanda ya losambo oyo ebongisamaki mpo na kolimbola mateya na bango. Mpo lingomba ezala pɛto, bandimi oyo bazalaki kosala mabe bazalaki kosembolama, kolendisama mpe, soki esengeli, kolongolama na lingomba.

Ba Frères Polonais bazalaki bayekoli ya Liloba ya Nzambe. Bazalaki kokanga ntina ya mateya mosusu ya solo oyo ezali na ntina mingi, mpe bazalaki kokakatana te mpo na koyebisa bamosusu mateya yango. Kasi, nsukansuka, bapalanganaki na Mpoto mpe ekómaki mpasi mingi mpo bábatela bomoko na bango. Na nsuka, Lingomba ya ba Frères Polonais elimwaki.

[Maloba na nse ya lokasa]

[Elilingi na lokasa 23]

Ndako ya moteyi moko ya ba Sociniens

[Bililingi na lokasa 23]

Na likoló: Raków lelo oyo; na lobɔkɔ ya mobali tomoni monastɛrɛ oyo etongamaki na mobu 1650 mpo na kolimwisa makambo nyonso ya “ba Ariens”; na nse: Na esika oyo bakonzi ya Lingomba ya Katolike batɛlɛmisaki ekulusu mpo na koluka ba Frères Polonais na matata

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 21]

Ezipeli ya Biblia nieświeska ya Szymon Budny, 1572