Kushinta Mpala ya “Bwine Kidishitu”—Lelo I Kwitabijibwe na Leza?

LANGA’PO bidi shi ubape mufwatudi mwingilo wa kufwatula kilungi kya mpala yobe. Aye pa kupwa’kyo, wakupe kotale, bine i abe abe, potō; ubasangala ne kusangala. Papo kolanga muketembela bobe bana, bankana ne tunkanu tobe pa kutala kilungi kya mpala yobe.

Ino nkongo pa kupita’po, umo wa ku lutundu lobe wamone amba ke biyampepo nywene ishale matōte matōte, waite sendwe wabweja’ko ingi. Mukwabo nandi washikwe mwikadile mulu obe, weushinta mwasakila. Kupwa nkongo ilonda’ko nayo yenda “isendulula” bya kusendulula moisakila, ku mfulo mpala yobe ke ingi. Shi uyukile amba mpala yobe ikonwa uno muswelo, lelo ukeivwana namani? Bine, ukevwana nsungu.

I kya bulanda, monekele kilungi kya mpala’ki mo monekele ne bipwilo bya bwine Kidishitu bwa dijina bitupu. Mānga ilombola amba batumibwa ba Kidishitu pa kufwa, mpala ya “bwine Kidishitu” yāshilwile kushintwa, monka mokyālailwe kala mu Bible.—Mateo 13:24-30, 37-43; Bilongwa 20:30.a

Eyo, ke bibipo shabyo kwingidija misoñanya ya mu Bible mungya bibidiji ne nkongo pala pala. Ino kino i kishile kulampe na kushinta mfundijo ya mu Bible mwanda wa kukwatañanya’yo na mulangilo wa bantu. Inoko kino kyo akyo kilongekele. Tala kifwa kushintwa kushintyilwe myanda imoimo mikatampe.

Kipwilo Kibesonge na Leta

Yesu wāfundije amba buludiki, Bulopwe bwandi, i bwa mūlu, amba pa kitatyi kitungwe, bukonakanya maludiki onsololo a bantu, kadi bukabikala ntanda yonso. (Danyele 2:44; Mateo 6:9, 10) Ino kebwadipo bwa kuludika kupityila ku malongolodi a kipolitike. Yesu wānene amba: “Bwami bulopwe ke bwa ino ntandapo.” (Yoano 17:16; 18:36, NW) O mwanda bana-babwanga bandi kebēkujijepo mu myanda ya kipolitike, nansha byobādi bakōkela ku bijila.

Ino mu myaka ya Constantin Mbikavu mwine Loma, mu myaka tutwa tuná, bavule bādi betela bu bene Kidishitu bāpungila kwilaija kujoka kwa Kidishitu ne kushimikwa kwa Bulopwe bwa Leza. Bāshilula kushinta bityebitye mumweno obādi bamona myanda ya kipolitike. Dibuku dimo (Europe—A History) dinena’mba: “Kumeso kwa Constantin, bene Kidishitu kebādipo bakimba kupebwa bitenta [bya kipolitike] mwanda wa kwendeleja mwingilo wabo kumeso. Ino kunyuma kwa Constantin, bwine Kidishitu ne bakata ba kipolitike bāikala ke ba sheshe na mulembwe.” Ponka’po mu Umbikalo wa Loma, bwine Kidishitu bwalamunwe bwāikadidila mutōtelo wa Leta “wa ntanda yonso,” utelwa bu “wa katolika.”

Dibuku dimo (Great Ages of Man) dinena amba buno busongi bwa Leta na Kipwilo bo bwālengeje, “mu 385 A.D., myaka 80 kete kupwa kwa kupangwapangwa kwa malwa kwa mfulo kwa bene Kidishitu, Kipwilo kyāshilula akyo kine kwipaya bonso bādi bapela kwitabija byokinena, ne bendeji bakyo bāpebwa bitenta bisenselela na bya bambikavu.” Ino yo yādi ngalwilo ya myaka ya kwalamuna bantu na kipete pa kyaba kya kwibanekenya na binenwa, ne bendeji betobelwe bitenta ne lupusa nabo bāpingakena pa basapudi ba kwityepeja ba mu myaka katwa imbajinji. (Mateo 23:9, 10; 28:19, 20) Mulembi wa mānga H. G. Wells nandi wāsoneka myanda ya “kwishila kukatampe kwishidile” bwine Kidishitu bwa mu myaka tutwa tuná “na bufundiji bwa Yesu wa Nazala.” Kuno “kwishila kukatampe” kwātwelele ne mu bufundiji bwa pa kitako butala padi Leza ne Kidishitu.

Leza Washintwa

Kidishitu ne bandi bana-babwanga bāfundije amba kudi “Leza umo, Tata,” dijina dyatelelwa bunka bwandi i Yehova, ditanwa kubwipi kwa misunsa 7 000 mu bilembwa bibajinjibajinji bya Bible. (1 Kodinda 8:6; Mitōto 83:18) Yesu wāpangilwe na Leza; ye “umbedi wa bipangwa byonso,” mo munenena bwalamuni bwa Katolika bwa Bisonekwa Bitokele mu Kolose 1:15. O mwanda Yesu, kipangwa kya Leza, wānene pakubulwa kafinda amba: “Tata untabukile bukata.”—Yoano 14:28.

Ino kufika mu myaka ya tutwa tusatu, bendeji bamo batumbe, bāsangela lufundijo lwa bujentaila lwa busatu lwādi lufundija Platon, filozofe Mungidiki, bāshilula kushinta Leza mwa kumukwatañenya na mulangilo wabo wa Busatu Busantu. Myaka tutwa yālondele’po, luno lufundijo lwampikwa kutanwa mu Bisonekwa lwāzunzwila Yesu pa ludingo lumo na Yehova, mushipiditu sandu wa Leza, bukomo bwandi bwingila, nao wāshintwa ke muntu.

Dibuku dimo (New Catholic Encyclopedia) disambila pa kwitabija kwitabije kipwilo milangwe ya bujentaila ya Busatu Busantu amba: “Mulangilo wa ‘Leza umo mu Bantu basatu’ kewādipo mwimanije nshinkidingi, kewādipo muninge mpata mu būmi bwa bene Kidishitu ne mu lwitabijo lwabo, enka ne byāpwile myaka tutwa tuná. Ino uno mulangilo o onka umbajinji kutelwa bu lufundijo lwa Busatu Busantu. Inoko Batumibwa bene Bashandya kipwilo kebādipo na kintu nansha kimo kityibila ku ino milangwe ne ku uno mulangilo.”

Ne dibuku dikwabo (The Encyclopedia Americana) dinena muswelo umo onka amba: “Lufundijo lwa Busatu Busantu lwa mu myaka tutwa tuná kelulametepo nansha dimo ku lufundijo lwa bene Kidishitu babajinji lutala padi Leza; ino i lusāsuke’ko.” Dibuku dimo (The Oxford Companion to the Bible) ditela Busatu Busantu bu lumo lwa mu “mfundijo yābundilwe ke mungya kala.” Ino mu milangwe ya bujentaila iselelwe na kipwilo kemudipo enka lufundijo lwa Busatu Busantu kete, mhm.

Muya ubaalamunwa

Dyalelo dino bantu bakulupile amba muntu udi na muya keufu, ushalanga mūmi shi umbidi ubafu. Lelo uyukile amba luno lufundijo lwa kipwilo nalo lwābwejibwe’ko ke mungya kala? Yesu wābingije bubinebine bwa mu Bible bunena amba bafwe “kebayukilepo nansha kimo kine,” badi pamo bwa balēle mu tulo. (Musapudi 9:5; Yoano 11:11-13) Ino būmi bwa muntu bukajokejibwa kupityila ku lusangukilo—‘kwimikwa dipya’ na kulanguka mu tulo twa lufu. (Yoano 5:28, 29) Shi muya wadi amba keufwangapo, longa i kutupu kisakilwa lusangukilo, mwanda shi kwadi amba kudi kubulwa kufwa, longa lufu keludi’kopo.

Yesu wālongele ne kilomboji kibingija bufundiji bwa Bible bwa lusangukilo pa kusangula bantu bādi bafwe ke bōmi. Tuyate’tu bidi kifwa kya Lazalasa, wāfwile papita ne mafuku aná matuntulu. Yesu pa kumusangula, wātamba mu kibundu ke mūmi, ufoma ne kufoma. Kekudipo muya keufu wāityilwe mūlu mu ndoe wiye utwele dikwabo mu umbidi wa Lazalasa amba asanguke mu lufu. Shi kyadi uno muswelo, longa Yesu kādipo wa kukwatyilwa Lazalasa lusa kakamusangula!—Yoano 11:39, 43, 44.

Shi ke pano, i kwepi kusulukile lufundijo lwa muya keufu? Dibuku dimo (The Westminster Dictionary of Christian Theology) dinena amba uno mulangwe “wāselelwe ku filozofi ya Bangidiki, ke ku myandapo isokwelwe idi mu Bible.” Dibuku dikwabo (The Jewish Encyclopedia) dishintulula’mba: “Lukulupilo lwa amba muya wendelelanga na būmi shi umbidi ubaoneka i mifwatakanyo bitupu ya filozofi nansha ya teoloji, ke myandapo ya lwitabijo, kadi i kutupu pantu nansha pamo polufundijibwa patōkelela mu Bisonekwa Bikola.”

Divule dine bubela bubutulanga bubela bukwabo; ne lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya nalo monka na monka. I lusebele dishinda mulangwe mukwabo wa bujentaila wa masusu a mu kalunganyembo ka mudilo.b Ino Bible aye unena patōkelela amba “mpalo ya bubi i lufu”—ke masusupo a nyeke, mhm. (Loma 6:23) O mwanda Bible umo (King James Version) wisambila pa lusangukilo amba: “Dijiba dyāleta bafwile bādi munda mwadyo; ne lufu ne kalunganyembo byālupula bafwe bādi munda mwabyo.” Bible wa Myanda Miyampe nandi amba “kalunga-lui . . . [ne] lufu ne kalunga-nyembo nabyo byalupula bafu badi’mo.” Eyo, kunena na bubine, boba badi mu kalunganyembo i bafwe, ‘balēle,’ pamo na mwānenene’kyo Yesu.—Kusokwelwa 20:13.

Lelo nobe ukulupile na bubine amba lufundijo lwa masusu a nyeke mu kalunganyembo lufwenyanga bantu kudi Leza? Nansha dimo. Kino i kintu kikomo kufwatakanya mu ñeni ya bantu ba buswe ne boloke! Bible ufundijanga amba “Leza i buswe,” amba kususula bantu, nansha ke banyema bene, i kya munyanji kwadi.—1 Yoano 4:8, BB; Nkindi 12:10; Yelemia 7:31; Yona 4:11.

Kunyengakanya “Kilungi kya Mpala” mu Ano Etu Mafuku

Leza ne bwine Kidishitu bakinyengakanibwanga ne dyalelo dino. Polofesele umo wa mitōtelo walombwele panopano bulwi budi mu kipwilo kyabo kya Mishoni amba i bulwi budi koku “lupusa lwa Bisonekwa ne nkulupilo lwīlwa na lupusa lwa milangwe mipya ya bumuntu, kikōkeji kya kipwilo ku bufumu bwa Kidishitu nakyo kīlwa na milangwe ya kukwatañanya ne kushinta bwine Kidishitu mungya mushipiditu wa lukongo. Mwanda mwine i uno: I ani ufwaninwe kutandika myanda ya kipwilo . . . I Bisonekwa Bikola’ni, i milangwe itumbile mu ano mafuku?”

I kya bulanda, “milangwe itumbile mu ano mafuku” yo yenda inekenya. Kifwa, i biyukane patōka amba mu bipwilo bivule mushintwanga myanda mishileshile mwanda wa kumweka bu bantu ba ñeni mipūtuke, bendelela kumeso. Mu myanda ya mwikadilo wa bantu mo mwine, bipwilo i bipāne bwanapabo bwa muntu ulonga mwasakila, na mwikilombwela kishinte kibajinji. Ino Bible ketushilepo mu kitonto, ulombola biyampe amba busekese, makoji, ne buenda bwa bantu ba ngitu imo i bubi bukatampe ku meso a Leza, amba bonso bebulonga “kebakapyanapo bulopwe bwa Leza, mhm.”—1 Kodinda 6:9, 10; Mateo 5:27-32; Loma 1:26, 27.

Kyaba kyāsonekele mutumibwa Polo myanda idi kūlu’i, ntanda ya Bangidiki ne bene Loma yaādi ushikete’mo yādi ibikelwe na bubi bwa miswelo ne miswelo. Polo wādi ukokeja kulanga’mba: ‘Leza wāsokele Sodoma ne Ngomola ke buto pangala pa bubi bwabo bwa busekese bwa munyanji, ino pano ke papite myaka 2 000 mituntulu! Kakibwanyapo kuleta mfuto monka mwanda luno lukongo ke lushidimuke mpata.’ Ino Polo kālangilepo uno muswelo; wāpelele kunyengakanya bubinebine bwa mu Bible.—Ngalatea 5:19-23.

Kujokela ku “Kilungi kya Mpala” Kinekine

Yesu wānene bendeji ba bipwilo bya Bayuda ba mu andi mafuku amba mutōtelo wabo wādi ‘wa bitupubitupu, mwanda bādi bafundija bijila bya bantu bu nkulupilo.’ (Mateo 15:9) Bintu byālongele boba bendeji ku Bijila bya Yehova byāpelwe Mosesa byo byonka byālongele bendeji ba Bipwilo bya Ki-kidishitu ku bufundiji bwa Kidishitu, ne dyalelo bakibilonga—bashinga “pentyi” ya bisela byabo pa bubinebine bwa Leza. Ino Yesu wākulwile pentyi ya bubela bwabo bonso mwanda wa bantu ba mityima myoloke bamwene’ko. (Mako 7:7-13) Yesu wādi unena bubinebine, nansha bupelwe, bwitabijibwe, ke mwandapo. Wādi ulonda nyeke binena Kinenwa kya Leza.—Yoano 17:17.

Bine, Yesu i mwishile kulampe na bantu bavule betela bu bene Kidishitu! Kyo kinenena Bible amba: “Bantu . . . mungya lwiso lwabo, bakata matwi ku binenwa bya lusinganya, bakeungwizya milwi ya bafundizi. Bakapuwakanya matwi abo ku bubine, bakata o ku mfumo.” (2 Temote 4:3, 4, BB) Ino “mfumo,” kifwa mityetye yotwabandaula’i, yonanga bantu ku mushipiditu, ino bubinebine budi mu Kinenwa kya Leza abo būbakanga, butwala ku būmi bwa nyeke. Buno bo bubinebine bukusakila Batumoni ba Yehova kubandaula.—Yoano 4:24; 8: 32; 17:3.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 7]

Mwingilo wingila Batumoni ba Yehova ku meso a bantu bonso uludikilanga bantu ku Bible, Kinenwa kya Leza.

[Kutambile Kifwatulo pa paje 4]

Kya busatu kutamba ku lunkuso: United Nations/Photo mikwatwe na Saw Lwin