Myanda ya Kunyemena’ko ya Kabuku ka ku Kupwila Būmi ne Mwingilo
7-13 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | DIVILU 23-24
“Leka Kulonda Kibumbo”
Le Udi na Bubinga Bulombola’mba I Myanda ya Bine?
Lelo usenswe kutumina balunda nobe misapu pa Entelenete ne ku telefone? Shi ubaivwana myanda isangaja mu julunale nansha kwimwena’yo, le wimonanga pamo bwa muneni wa ku bisanji usaka kuzambalaja’yo ponka na ponka? Kumeso kwa kutuma musapu pa Entelenete nansha ku telefone, wiipangule amba: ‘Le nkulupile amba ino myanda i ya bine? Le bine njingulwile myanda yonso?’ Shi bitupu, ubwanya kuzambalaja myanda ya bubela. Nanshi shi ubatatana myanda’ya, nabya kokatumina’yo bakwenu. Bula’yo!
Kudi bubinga bukwabo bulombola’mba kutundulwila bakwetu misapu pa Entelenete nansha ku telefone pampikwa kulanga i kyaka. Mu matanda amo, mwingilo wetu i mukankajibwe nansha kwimikwa. Balwana netu ba mu ano matanda babwanya kukwata nkuku ya kuzambalaja myanda ya bubela mwanda wa kwituzakaja nansha kwitulengeja tuleke kwikulupila batwe bene na bene. Langulukila pa byobya byalongekele mu Inio Sovietike wa kala. Bampulushi ba mu bufyafya, badi bayukene bu ba KGB, bazambaleje myanda ya bubela’mba banabetu bamo bakulupilwe baabile bantu ba Yehova. I kya bulanda, mwanda banabetu bavule baitabije ino myanda ya bubela ne kutamba mu bulongolodi bwa Yehova. Mwenda mafuku bavule bajoka, inoko bakwabo batunya kujoka. Balekele ino myanda ya bubela ityumune lwitabijo lwabo. (1 Temote 1:19) Le i muswelo’ka otubwanya kwepuka ano makambakano? Leka kuzambalaja myanda mibi nansha myanda itatanwa. Kokitabija myanda yo-yonso yoivwana. Ino, bandaula’yo bidi shi i ya bine.
it-1-F p. 11 mus. 3
Alone
Yuka’mba misunsa yonso isatu yāsāsukile Alone, kāsāsukilepo aye mwine ku kusaka, ino bimweka’mba ngikadilo yaātenwe’mo ne kuningilwa na bantu bakwabo byo byāmulengeje asāsuke ku dishinda dyoloke. Nakampata pawālongele kilubo kibajinji wādi ubwanya kwingidija uno musoñanya unena’mba: “Kufwaninwepo kulonda kibumbo kukalonga bibi.” (Div 23:2) Ino nansha nankyo, mwenda mafuku dijina dya Alone dyānenēnwe māya mu Bisonekwa, enka ne Mwanā Leza paādi pano panshi, wādi ulēmekele butobo bwa Alone.—Ñi 115:10, 12; 118:3; 133:1, 2; 135:19; Mat 5:17-19; 8:4.
it-1-F p. 410 mus. 2
Kusabwa Meso
Kunyengakanya butyibi mu kidye kwādi pamo bwa kusabwa meso, o mwanda mu Bijila mudi bidyumu bivule bikankaja kutyibwa milomo, kupebwa byabuntu, ne mboloji. Mwanda bino bintu bibwanya kusaba meso a mutyibi watunya kutyiba mambo moolokele. “Kutyibwa milomo kusabanga meso a bantu bamona biyampe.” (Div 23:8) “Kutyibwa milomo kusabanga meso a bantu ba tunangu.” (Kup 16:19) Nansha shi mutyibi i moloke namani, kyabuntu kimupele bantu badi na mambo mu kidye kibwanya kwikala na lupusa pādi. Kadi Bijila bya Leza bilombola’mba muntu kabwanyapo kusabwa meso’nka na kyabuntu, ino i ne na mwiivwanino, binena’mba: “Kufwaninwepo kwikala na mboloji kudi mulanda nansha kwitabila mpeta.” (Lev 19:15) Inoko mutyibi kādipo ufwaninwe kuponeja mpeta mwanda’po’tu i mpeta pa mwanda wa mwiivwanino nansha pa mwanda wa kulonda kibumbo.—Div 23:2, 3.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
“Kemwakīlwai Kizaji”
Yehova pa kyaba’tu kya kunena bene Isalela balēmeke beni, wādi wibavuluja ne mwikadile kwikala bu mweni. (Tanga Divilu 23:9.) Pādi bene Isalela kebamuninwe bupika mu Edipito, bene Edipito bādi kala bebashikwe mwanda’tu bādi beshile nabo. (Ngalwilo 43:32; 46:34; Divilu 1:11-14) Bene Isalela bāsusukile ku bweni. Yehova wādi wibavuluja kino mwanda wa bekale biyampe na beni bādi umbukata mwabo.—Levi 19:33, 34.
it-2-F p. 280
Mikele
Kutalula’mo Ngabudyele, Mikele ye utelelwe mu Bible bu mwikeulu ujila, kadi aye kete ye utelelwe bu “mwikeulu mukatampe.” (Yud 9) Mikele i mutelwe musunsa mubajinji mu Danyele shapita wa dikumi, mwine mwalombwelwe bu “umo wa mu bamfumu bakatampe”; wāile kukwasha mwikeulu obālwile kudi “mfumu wa ntanda ya bulopwe bwa Peleshia.” Mikele wāityilwe bu ‘mfumu wa bantu ba Dyanyele,’ “mfumu mukatampe wimanine bantu [ba Danyele].” (Dan 10:13, 20, 21; 12:1) Kino kilombola’mba Mikele ye mwikeulu wādi wendeja bene Isalela mu ntanda mutuputupu. (Div 23:20, 21, 23; 32:34; 33:2) Byetulengeja tunene namino i mwanda Bible unena’mba, ‘Mikele mwikeulu mukatampe bēpatenye na Dyabola balwila umbidi wa Mosesa.’—Yud 9.
14-20 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | DIVILU 25-26
“Kipungwa kya Mvubu Mpata mu Kipema”
it-1-F p. 159
Sanduku wa Kipwano
Kimfwa kya Kulondela’po. Yehova paāsoñenye Mosesa kūbaka kipema, dibajinji wāmupele kimfwa kya kulondela’po kya mwa kulongela Sanduku, mwanda Sanduku kyādi kipungwa kya mvubu mpata mu kipema ne mu nkambi yonso ya bene Isalela. Sanduku wādi na maboko abidi ne kipindi mu bula, kuboko kumo ne kipindi mu bunkimbwa, ne kuboko kumo ne kipindi mu bwimwa. Yāpungilwe na mutyi wa akashia, milamikwe’ko olo yonkayonka munda ne panja. Yādi mitungule na “kamulomo ka olo kufulakufula.” Kipindi kya bubidi kya Sanduku i mpūto, yādi milongwe na olo yonkayonka, ke na mutyipo mulamike’ko olo, kadi yādi ibwana pa Sanduku yense mu bula ne mu bunkimbwa bwine. Pangala pa mpūto pādi bakelubi babidi ba olo bafule na bitotwa, umo ku yoi mfulo mukwabo nandi ku yoya mfulo betadidile, bakonkomekele mitwe, babāle mapapa abo dya mūlu bapūtyile Sanduku. (Div 25:10, 11, 17-22; 37:6-9) Ino mpūto yādi itwa ne bu “mpūto ya kupwanija” nansha bu “kifuko kya kupūtyila’po bubi.”— Div 25:17; Bah 9:5, kunshi kwa dyani; tala MPŪTO YA KUPWANIJA.
it-1-F p. 159 mus. 4
Sanduku wa Kipwano
Sanduku kyādi kifuko kijila kya kutūla’mo bivulujo bikola nansha bukamoni, ne kintu kibajinji kyātūdilwe’mo i bipāpo bibidi bya bukamoni, nansha Mbila Dikumi. (Div 25:16) Kadi mwābwejibwe ne “mutyibi wa olo mudi māna ne mukombo wa Alone wāshipukile’wa” ino mwenda mafuku byātalulwa’mo kumeso kwa kūbaka tempelo ya Solomone. (Bah 9:4; Div 16:32-34; Umb 17:10; 1Ba 8:9; 2Bi 5:10) Kumeso’tu kwa kufwa, Mosesa wāpele babitobo bene Levi “mukanda wa Bijila” ne kwibalombola mwa kwiulamina, kebādipo bafwaninwe kwiutūla munda mwa Sanduku, ino wēbasoñenye amba “mwiutūle ku lubavu lwa sanduku wa kipwano kya Yehova Leza wenu, . . . bu kamoni pomudi.”—Kup 31:24-26.
it-1-F p. 159 mus. 5
Sanduku wa Kipwano
Kifuko kyādi kilombwela’po Leza. Sanduku i kifuko kyādi kilombwela’po Leza. Yehova wālaile amba: “E ponkelombwela kodi ne kwisamba nobe pa mpūto. Pa bukata bwa bakelubi babidi badi pa sanduku wa Bukamoni.” “Nkamweka pa mpūto mu dikumbi.” (Div 25:22; Lev 16:2) Samwele wālembele amba Yehova “ushikete pa lupona peulu pa bakelubi” (1Sa 4:4); nanshi bakelubi kyādi “kyelekejo kya dikalo” dya Yehova. (1Bi 28:18) Bine, “kitatyi kyonso kyadi kitwela Mosesa mu pema wa kubungakena’ko kukesamba na Leza, wadi wivwana diwi dīsamba nandi pangala pa mpūto ya sanduku wa Bukamoni, pa bukata bwa bakelubi babidi; Leza wadi wisamba nandi.” (Umb 7:89) Mwenda mafuku, Yoshua ne Kitobo Mukatampe Finease, nabo bāipangwile Yehova ku meso kwa Sanduku. (Yos 7:6-10; Bat 20:27, 28) Inoko kitobo mukatampe kete ye wādi utwela mu Kijila Nakampata difuku dimo pa mwaka ne kumona Sanduku, kādipo utwela’mo mwanda wa kwisamba na Yehova, ino i mwanda wa kuvuija mingilo ya mu Difuku dya Kupūta Bubi.—Lev 16:2, 3, 13, 15, 17; Bah 9:7.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-1-F p. 437 mus. 1
Kelubi
Mu kipema kyāpungilwe mu ntanda mutuputupu, mwādi ne bifwatulo bya bakelubi. Pangala pa mpūto ya Sanduku pādi bakelubi babidi ba olo bafule na kitotwa, umo ku yoi mfulo mukwabo nandi ku yoya mfulo. Bādi betadidile, bakonkomeke mitwe yabo pa mpūto mu muswelo wa kutōta. Upita ne upita wādi na mapapa abidi mabāle dya mūlu apūtyile mpūto mu muswelo wa kwiilama ne kwiikinga. (Div 25:10-21; 37:7-9) Kadi ku bisandi byālongelwe nabyo kipema ne ku mpashila yādi ikalañanya Kijila na Kijila Nakampata, kwādi kutungule bakelubi.—Div 26:1, 31; 36:8, 35.
it-2-F p. 472
Mikate Milombolwe
I mikate dikumi ne ibidi yādi itūlwa pa meza mu Kijila kya kipema nansha kya tempelo kadi yādi ipingakanibwa na mipya mu dya Sabato ne dya Sabato. (Div 35:13; 39:36; 1Ba 7:48; 2Bi 13:11; Neh 10:32, 33) Kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu mikate milombolwe kishintulula’mba i “mikate mitūlwe ku mpala kwa.” Kyaba kimo kishima “mpala” kishintulula’mba “ku meso a” (2Ba 13:23), nanshi mikate milombolwe yādi mitūlwe ku meso a Yehova bu kyamulambu kya nyeke. (Div 25:30) Kadi mikate milombolwe yādi itwa ne bu “mikate mitentakanye” (2Bi 2:4), bu “mikate milambulwe” (Mak 2:26), nansha’tu bu “mikate” (Bah 9:2).
21-27 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | DIVILU 27-28
“Le Bivwalwa Byādi Bivwala Babitobo Bitufundija Bika?”
it-2-F p. 465
Udimi ne Tumimi
Befundi bavule ba Bible bakulupile amba Udimi ne Tumimi bwādi bubale. Mu bwalamuni bwa James Moffatt i bitelwe bu “bubale bukola” mu Divilu 28:30. Bamo balanga’mba byādi bintu bisatu, pa kibajinji palembe amba “en-en,” pa kya bubidi palembe amba “aa,” ne pa kya busatu patupu kintu kilembelwe’po. Bino bintu byādi bilupulwa pa kulondolola kipangujo kipangwile muntu, ne shi kubalupuka kya kubulwa bilembwa, kino kyādi kishintulula’mba i kutupu kilondololwa. Bakwabo nabo balanga’mba byādi bipāpo bibidi bya mabwe, bukila bumo butōka, bukila bukwabo bufīta. Shi abebyela panshi byonso bibidi bibalombola bukila butōka, nankyo malondololo i “en-en,” ino shi byonso bibidi bibalombola bukila bufīta, malondololo i “aa,” kadi shi kyoki kibalombola bukila butōka kikwabo bukila bufīta, nabya i kutupu malondololo. Difuku dimo Solo pawāipangwile Yehova kupityila kudi kitobo mwanda wa kusaka kuyuka shi ufwaninwe kukatamba monka bene Fidishitia, kātambwilepo kilondololwa. Wālanga’mba kudi muntu ulongele bubi, penepo wālomba Yehova amba: “Abe Leza wa Isalela, londolola na Tumimi!” Kupwa Yonafane ne Solo bātongwa ino bantu batamba batōka; ebiya bāta monka bubale pa abo babidi. Mu ino nsekununi, bimweka’mba kulomba kwālombele Solo amba, “Londolola na Tumimi,” kekufunkilapo pa bubale bobātele, inoko kulombola’mba kwādi kukwatañana pa bukata bwa bino bintu bibidi.—1Sa 14:36-42.
it-1-F p. 931 mus. 5
Mpala
Kitobo Mukatampe Mwine Isalela. Pa kivwalwa kya ku mutwe kya kitobo mukatampe mwine Isalela, pādi kipāpo kya olo pa mpala, “kiyukeno kijila kya kwipāna,” palembe “enka mulembelwanga pa kashé amba: ‘Buujila i bwa Yehova.’” (Div 28:36-38; 39:30) Kitobo mukatampe byaādi wimanina butōtyi bwa Yehova mu Isalela, kino kyādi kilombola’mba mwingilo wandi ufwaninwe kwikala nyeke ujila, kadi bino bilembwa byādi bivuluja bene Isalela bonso mvubu ya kwikala bajila mu mwingilo wa Yehova. Ne kadi byādi bifunkila pa Kitobo Mukatampe kutabuka, Yesu Kidishitu, mwine utongelwe na Yehova mwanda wa kwingila uno mwingilo wa butobo na kukwatakanya nyeke buujila bwa Leza.—Bah 7:26.
Lēmeka Yehova na Kwikala na Bulēme
Tufwaninwe kuta mutyima ku kwikala na bulēme potutōta Yehova. Musapudi 5:1 unena’mba: “Kokitwelapo kitweletwele mu njibo ya Leza.” Ba Mosesa ne Yoshua bānenwe kuvula bilato pobādi pa kifuko kikola. (Div. 3:5; Yos. 5:15) Bādi bafwaninwe kulonga namino mwanda wa kulombola bulēme ne kalēmo. Babitobo ba mu Isalela bāsoñanibwe kuvwala mizanza ya butonge mwanda wa “kufya pa ngitu ya mutaka wabo.” (Div. 28:42, 43) Kino kyādi kibakankaja kumwekeja ngitu yabo ya bumvu pobādi bakanda ku madabahu. Ense wa mu kisaka kya babitobo wādi ufwaninwe kulama misoñanya ya bulēme ya bwine Leza.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
w12-F 1/8 p. 26 mus. 1-3
Lelo Wadi Uyukile Kala?
Lelo mabwe malēme ādi ku kivwalwa kya pa kyadi kya kitobo mukatampe mwine Isalela ātambile kwepi?
Bene Isalela pobātambile mu Edipito ne kutwela mu ntanda mutuputupu, Leza wēbasoñenye balonge kino kivwalwa kya pa kyadi. (Divilu 28:15-21) Ku kivwalwa kya pa kyadi kwādi kwele mabwe a lubi, topaze, emelode, tilekwaze, safile, yasepe, lesheme, angate, ametesete, kisodite, onikise, ne yade. Le bene Isalela bāsokwele ano mabwe a bulēme kwepi?
Mu kitatyi kyālembelwe Bible, bantu bādi bamwene ano mabwe a bulēme na mvubu kadi bādi beasunga. Kimfwa bene Edipito ba pa kala, bādi bakakimba ano mabwe a bulēme kulampe, pamo bwa mu matanda etwa dyalelo bu Iran, Afuganista, pakwabo ne mu India. Mu Edipito namo bādi bakola’mo mabwe a bulēme meshileshile. Bambikavu bene Edipito bādi na mingotyi mobādi bakoleja mabwe a bulēme. Mukulutuba Yoba wēsambīle pa muswelo wādi ukola bantu ba mu andi mafuku mingotyi mwanda wa kukimba mabwe a bulēme. Mu ano mabwe ādi akolwa panshi, Yoba i mutele’mo safile ne topaze.—Yoba 28:1-11, 19.
Mānga ya Divilu ilombola’mba bene Isalela ‘bātūtyile bene Edipito’ bintu bya bulēme pobātambile’mo. (Divilu 12:35, 36) Nanshi bimweka’mba mabwe a bulēme āelele bene Isalela ku kivwalwa kya pa kyadi kyādi kivwala kitobo mukatampe, bātambile nao mu Edipito.
it-2-F p. 861 mus. 8
Buujila
Banyema ne byangulwa. Banyema balume babajinji kubutulwa ba bañombe, mikōko, ne ba bambuji bādi bamonwa bu bajila ku meso a Yehova kadi kebādipo ba kukūla. Bādi bapandulwe mwanda wa kwibalambula bu kitapwa, bipindi bimo byāpebwa babitobo bapandulwe. (Umb 18:17-19) Byangulwa bibajinji ne kya kujikija dikumi byādi bijila, enka ne bitapwa ne byabuntu byonso byādi bitūlwa mwanda wa mwingilo wa ku kipandulwe. (Div 28:38) Bintu byonso bijila ku meso a Yehova byādi bikola, bifwaninwe kukwata na bulēme, kadi kebyādipo bifwaninwe kwingidijibwa mu muswelo wampikwa kufwaninwa. Kimfwa kimo bidi i kijila kitala bya kujikija dikumi. Shi muntu watūla pafula bintu bya kujikija dikumi kimfwa miseke ya ñano, ino aye nansha muntu mukwabo wa mwinjibo weingidija pampikwa kuyuka, watēka’yo, muntu’wa wādi ujilula kijila kya Leza kitala kulēmeka bintu bijila. Mungya Bijila wādi ufwaninwe kukalwija ku kipandulwe buvule bumo bonka kupwa wābweja’ko ne musubu, kadi wādi ufwaninwe ne kulambula kitapwa kya mukōko mulume wa mu luombe lwandi. Kino kyādi kilengeja bantu balēmeke bininge bintu bijila bipēnwe kudi Yehova.— Lev 5:14-16.
28 KWEJI 9–4 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | DIVILU 29-30
“Kyabuntu Kudi Yehova”
it-1-F p. 767
Kubalwa
Ku Shinai. Yehova wāletele musoñanya wa kubala bene Isalela musunsa mubajinji, pobāfikile ku Shinai mu kweji wa bubidi ne mu mwaka wa bubidi na pobātambile mu Edipito. Pa kukwasha Mosesa ku uno mwingilo, kwātongelwe muntu umo umo mu kisaka ne kisaka mwanda wa kwimanina uno mwingilo wa kubala bantu. Bana-balume bonso ba myaka 20 ne kukanda, bābadilwe mwanda wa kwingila mwingilo wa busola, kadi Bijila byānenene amba muntu ense mubalwe ukasonka musonko wa kipindi kimo kya shekele (dolala 1,10) mwanda wa mwingilo wa ku kipema. (Div 30:11-16; Umb 1:1-16, 18, 19) Bantu bonso bābadilwe bābwene 603 550, kutalula’mo bene Levi, bene kebādipo na bupyani mu ntanda’ya. Abo, kebādipo bafuta musonko wa ku kipema nansha kwingila mwingilo wa busola.—Umb 1:44-47; 2:32, 33; 18:20, 24.
it-1-F p. 517
Kyabuntu
Byabuntu bimobimo byādi bisoñanibwe mu Bijila. Mosesa pawābadile bene Isalela, mwana-mulume ense wa myaka 20 ne kukanda wādi ufwaninwe kuleta kinkūlwa pa mwanda wa būmi bwandi, “kipindi kimo kya shekele [padi i dolala 1,10] mungya shekele ya ku kifuko kijila.” Kyādi “kyabuntu kudi Yehova” kya kupūta bubi pa mwanda wa būmi bwabo ne “mwanda wa mwingilo wa pema wa kubungakena’ko.” (Div 30:11-16) Mungya Jozefu, mulembi wa mānga Muyuda (The Jewish War, VII, 218 [vi, 6]), mwenda mafuku uno “musonko ujila” wādi ke ufutwa pa mwaka.—2Bi 24:6-10; Mat 17:24; tala KUSONKA MUSONKO.
w11-F 1/11 p. 12 mus. 1-2
Lelo Wadi Uyukile Kala?
Lelo lupeto lwādi lwingidijibwa ku mingilo ya ku tempelo ya Yehova lwādi lutamba kwepi?
Mingilo mivule ya ku tempelo yādi ikwatakanibwa na misonko, nakampata bya kujikija dikumi. Kadi kwādi kwingidijibwa ne misonko mikwabo. Kimfwa pa kūbaka kipema, Yehova wāsoñenye Mosesa akonge kipindi kimo kya shekele ya ndalama ku mwine Isalela ense wābadilwe, bu “kyabuntu kudi Yehova.”—Divilu 30:12-16.
Mobimwekela kyāikele ke kibidiji ku Muyuda ense kuleta kyabuntu kya lupeto lwādi lulombelwe bu musonko wa pa mwaka wa ku tempelo. Ye ao musonko Yesu waāsoñenye Petelo akafute na kityele kyaātambije mukanwa mwa mushipa.—Mateo 17:24-27.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-2-F p. 185 mus. 5
Makasa
Kutenteka Makasa. Makasa ādi atentekwa muntu nansha kintu pa bubinga bwishileshile. Buluji bubajinji bwa kino kilongwa, bwādi bwa kuyukanya kutongwa kwa muntu nansha kuyukanya kintu mu muswelo kampanda. Pātūdilwe’ko mwingilo wa butobo, Alone ne bandi bana bātentekele makasa abo pa mutwe wa ñombe mulume ne pa mikōko ibidi milume yādi ya kwelwa bu kitapwa, pa kino bālombwele amba abaitabija bano banyema belwe bu kitapwa pa mwanda wabo amba bekale bu babitobo ba Yehova Leza. (Div 29:10, 15, 19; Lev 8:14, 18, 22) Leza pawāsoñenye Mosesa atonge Yoshua bu mpingakani wandi, Mosesa wātentekele Yoshua dikasa, penepo Yoshua wāyulwa “mushipiditu wa tunangu” kadi wāludika Isalela biyampe. (Kup 34:9) Kadi makasa ādi atentekwa pa bantu mwanda wa kulombola’mba abaeselwa dyese. (Ngo 48:14; Mak 10:16) Yesu Kidishitu nandi wādi utenga bantu bamo baābelwile nansha kwibatenteka makasa. (Mat 8:3; Mak 6:5; Luk 13:13) Kyaba kimo batumibwa bādi batenteka bantu makasa mwanda wa kwibapa kyabuntu kya mushipiditu ujila.—Bil 8:14-20; 19:6.
it-2-F p. 437 mus. 1
Mushingwe Māni, Kushingwa Māni
Mu Bijila byaāpele Mosesa, Yehova wālombwele’mo mwa kulongela māni a kushinga. Ālongelwe na mananshi malumbuluke kutabuka—mpakwa, shinamona inunka bīya, malao anunka bīya, mutyi wa kasia, ne māni a impafu. (Div 30:22-25) Kyādi kilubo kikatampe shi muntu walonga māni a uno muswelo ne kwiengidija mu muswelo wa kubulwa kwitabijibwa. (Div 30:31-33) Muntu wādi ushingwa māni ajila mwanda wa kulombola’mba watongwe kwingila mwingilo wa mvubu kadi ujila.