Mwanda Waka Kutanga I kwa Kamweno ku Bana—Kipindi 1: Kutanga’ni, Kutala?

Mu kitatyi kya kukōkolokwa, le bobe bana basenswe kulonga bika: kutala mavideo’ni, kutanga? Le basenswe kutonga’po kyepi: telefone’ni, dibuku?

Mu myaka mivule, bantu bavule kebakitañengapo pa mwanda wa televijo ne bintu byobabwanya kutala ne kulonga pa Entelenete. Jane Healy walembele mu dibuku dyandi (Endangered Minds) amba, “kilongwa kya kutanga kibwanya kumweka bu i kwela kyaba.”

Mu mafuku a ku nyuma, kunena namino kwadi kumweka bu kwela’mo kepo. Ino pano, myaka mivule pa kupita’po, bafundiji bamo ba mu matanda mwingidijibwa bininge bya busendwe bamwene amba, bankasampe bavule kebabwanyapo kutanga senene enka na kemwadipo mubwaninya bantu mafuku kunyuma.

Mu kino kishinte

• Mwanda waka kutanga i kwa kamweno ku bana?

• Mwa kwibakankamikila batange

• Binena bambutwile

Mwanda waka kutanga i kwa kamweno ku bana?

• Kitatyi kyotanga wilangulujanga. Kimfwa, kitatyi kyotanga mānga, le diwi divwanwanga namani? Le bimweka namani? Le myanda īsambilwe’po idi namani? Mulembi i mushintulule bintu kampanda, ino mutangi wafwatakanya bishele’ko.

  

  Inabana umo witwa bu Laura unena’mba, “kitatyi kyotutala mafilime nansha mavideo, tumonanga muntu mukwabo ufwatakanya mwikadile mānga. Potutala mobikokeja kwikadila, kudi kintu kikwabo kya pa bula kitala kutanga—ukamona mu ñeni bintu bilemba muntu mukwabo.”

• Kutanga kukwashanga bana bekale na ngikadila miyampe. Shi bana batanga, batamijanga bukomo bwabo bwa kulangulukila pa myanda ne kwiipwa. Kadi pa kutanga, bana bemikanga milangwe pamo. Shi batanga, bekalanga na ngikadila pamo bwa kitūkijetyima, kwīfula ne kwitūla pa kyaba kya bakwabo.

  Kwitūla pa kyaba kya bakwabo? En-en! Bakimbi bamo betabije amba, shi bana batanga mānga bityebitye kadi na katentekeji, kutanga kukebakwasha bayuke mwadi mwiivwanina muntu obesambila’po. Kuyuka bino bintu nako kubwanya kukwasha bana betūle pa kyaba kya bantu bobayukile.

• Kutanga kukwashanga bana balanguluke bininge. Batangi bayampe batangilanga ku abo mobo—enka ne kutangulula’mo shi bibwanika—mwanda wa kwivwanija milangwe ya mulembi. Kitatyi kyobalonga namino, kebatunyangapo kuvuluka byobatanga ne kumwena’mo.—1 Temote 4:15.

  Shabana uno witwa bu Joseph unena’mba: “Kitatyi kyotanga, ubwanya kupēlelwa kulangulukila pa nshintulwilo ya binenwa, kwibikwatañanya na byoyukile, ne kumona ñeni yobwanya kuboila’ko. Divule dine mavideo ne mafilime keetukankamikangapo tulangulukile bininge pa bintu.”

Mu kīpi: Nansha mavideo ne mafilime byoadi na kamweno, bobe bana babwanya kubulwa bintu bya kamweno bininge shi kebetūdila’kopo kitatyi kya kutanga.

Mwa kwibakankamikila batange

• Alwila’ko. Chloe, inabana wa bana babidi unena’mba: “Twadi tutangila betu bana kitatyi kyobadi bakidi munda, kadi twaendelela kwibatangila pa kupwa kubutulwa. Bine, twi basangale mwanda twaendelele kwibatangila. Mwenda mafuku, baikala na kibidiji kya kutanga nansha ke kuno’tu kwa kwisangaja’ku.”

  Musoñanya wa mu Bible: “Tamba ku bwanuke uyukile bilembwa bijila”—2 Temote 3:15.

• Teakanya pa kutangila senene. Kwasha obe mwana apēlelwe kutanga na kumuteakenya bya kutanga. Tamara inabana wa bana baná uleta madingi amba, “kimba mabuku akasangela kutanga obe mwana, kadi mutūdile’o kubwipi na bwandi butanda.”

  Musoñanya wa mu Bible: “Fundija mwana mwana-mulume dishinda dyafwaninwe kwenda’mo; nansha shi wanunupa kakasāsuka’mopo.”—Nkindi 22:6.

• Tyepeja kitatyi kya kutwela pa Entelenete. Shabana umo witwa bu Daniel uleta madingi a kutonga’ko kyolwa kimo kya kuleka kwingidija bya busendwe. Unena’mba: “Nansha shi i kyolwa’tu kimo kete ku yenga, tukekala na kyolwa kiyampe kya kupityija pampikwa kutala televijo. Tukekala na kitatyi kya kutanga pamo nansha wa pandi wa pandi.”

  Musoñanya wa mu Bible: “Mujingulule bintu bya mvubu mikatampe.”—Bene Fidipai 1:10.

• Ikala bu kimfwa. Karina, inabana wa bana babidi bana-bakaji uleta madingi amba: “Kwasha bobe bana bamone nsekununi wa ayo ilongeka kupityila ku muswelo owibatangila ne ku muswelo osangedile myanda yotanga. Shi usenswe kutanga, bobe bana nabo bakalonda kimfwa kyobe.”

  Musoñanya wa mu Bible: “Wielele’ko nyeke kutanga ku meso a bantu.”—1 Temote 4:13.

Ke banapo bonso bakasanswa kutanga. Inoko bukankamane bobe kebukabulwepo kukankamika bobe bana. David, shandya bana babidi bana-bakaji uloñanga kupita ne papo. Unena’mba: “Ntañanga bintu byadi bitanga bami bana, bine binkwashanga ndyuke bintu byobasangela ne kwitukwasha tuyuke myanda ya kwisambila’po. Twadi balonge kakisumpi katyetye motwadi tutangila. Byadi’nka na makayo!”