Mwa Kulongela Mwadijo

BANTU bavule bapebwanga bipindi bya kunena bekwatanga’ko na kwibilemba, bashilula na ntwelelo kutūla’nka ne ku mvuyo. Pa kunena amba kipindi kipwe, mapapye nao mapwile patupu. Kulonga namino kukokeja kwija mansaa na mansaa.

Lelo nobe mo moteakenyanga bipindi byobe? Ubulwe’po kusaka kuyuka muswelo upēla wa kuteakanya’o? Shi uyuke mwa kuteakenya mwadijo, kekikakulombepo kadi kulemba myanda yonso kamo ne kamo. Kino kikakushila kitatyi kivule kya kupituluka mu kipindi kyobe. Mīsambo yobe ikekala ipēla pa kunena, ne kadi ikasangaja bemvwaniki ne kwibakunka ku mutyima mpata.

Eyo, mashikulu a bantu bonso anenwanga mu kipwilo ekalanga kala na myadijo. Ino mashikulu mavule makwabo keekalangapo nayo. Pamo bakokeja kukupa’tu enka mwanda nansha mutwe wa mwanda wa kwisambila’po kubapu. Pakwabo bakunena kwisamba myanda kampanda mitampwe kala. Kyaba kimo bakupa’tu misoñanya ibala-inga kete. Ku bipindi byonso bya uno muswelo, abe mwine ye unenwe kuteakanya mwadijo obe.

Kimfwa kya kulondela’po kidi pa paje 41 kikakupa milangwe ya mwa kuteakenya mwadijo mwīpi. Tadija biyampe, usa kumona amba mulangwe onso mukatampe i mushilwile ku musebo wa ku lunkuso kadi i mulembwe na masomo makatampe. Munshi mwa mwanda onso mukatampe mudi milangwe iubingija. Myanda mikwabo ya kuvungulula nayo ino milangwe i mitūlwe munshi mwayo kadi i milembwe mitwele, misonsoloke bityetye ku musebo wa ku lunkuso. Bandaula uno mwadijo senene. Usa kumona amba myanda mikatampe ibidi idi’po i mikwatañane bininge na mutwe wa mwanda. Tadija, ukamona kadi amba myanda mityemitye ke milangwepo isangaja’tu kete, mhm. Ino umo ne umo ubingijanga mulangwe mukatampe kobeutūdile.

Shi koteakanya mwadijo, kokalanga amba ufwaninwe kwiifwana potō na kino kimfwa kya kulondela’po. Inoko shi ubaivwanija bine binenenwa’po pano, bikakukwasha uyuke kulongolola myanda yobe ne kuteakanya mwisambo muyampe mu kitatyi kifikile. Le ufwaninwe kulonga namani?

Bandaula, Tonga, Kupwa Longolola

Ufwaninwe kusokola mutwe wa mwanda. Mutwe wa mwanda obe ke’nkapo’tu kishima kimo kete kiselele myanda kapwila. Ino, i mulangwe wa pa kitako osaka kwisambila’po, kadi ulombola ne mutamba osa kulēmenena’ko pa kunena obe mwanda. Shi mutwe wa mwanda i muletwe kala, bandaula bya binebine kishima ne kishima kikatampe kidi’mo. Shi mutwe wa mwanda obakupele i wa kuvungulula na myanda ilembelwe kala mu dibuku kampanda, nankyo wifunde’yo koku ulamine mutwe wa mwanda mu ñeni yobe. Ino shi i bakupe’nka mwanda kete, papo i abe mwine wa kutonga mutwe wa mwanda. Inoko, kumeso kwa kwiutonga, i biyampe kulonga bidi bukimbi kampanda. Wivwane ute’ko mutyima bininge, kukabulwepo kusokola milangwe mipya.

Ponso poenda utabula ano matabula, wiipangule amba: ‘Ino myanda idi na mvubu’ka ku bemvwaniki bami? Le kitungo kyami kine i kitungo’ka?’ Kitungo ke kupityijapo’tu myanda nansha kunena mwisambo utobala kete, mhm, ino i ne kulonga kintu kampanda kidi na kamweno ku bemvwaniki bobe. Shi ubajingulula kitungo kyobe senene, lemba’kyo. Vuluka’kyo kyaba ne kyaba kitatyi kyoteakanya.

Shi ubapu kuyuka kitungo kyobe, ubapu ne kutonga mutwe wa mwanda ukwatañene nakyo (nansha ubapu kubandaula mukwatañenine mutwe wa mwanda ukupelwe na kine kitungo’kyo), ukokeja kulonga bukimbi bwimanine’nka pa kino kitungo. Kimba myanda ikekala na mvubu kampanda ku bemvwaniki bobe. Kokatonga myanda iselele milangwe mivulevule, ino tonga myanda mipotoloke ifundija, ikwasha bya binebine. Tadija biyampe buvule bwa myanda yokimba. Divule ukasokola myanda kapwila ikoma’nka ne kwiinena yonso, o mwanda ufwaninwe kuyuka kutonga.

Sañuna myanda mikatampe yosaka kwisambila’po mwa kuvungulwila mutwe wa mwanda obe ne kufikila pa kitungo kyobe. Ino myanda yo ikekala bu kyalwilo, bu mwadijo obe wa pa kitako. Le myanda mikatampe ifwaninwe kwikala inga? Mu mwisambo mwīpi ikokeja kwikala’mo ibidi kete, divule itano i mibwane shi i mu mashikulu a nsaa umo. Shi myanda mikatampe i mityetye, bemvwaniki bobe nabo kebakakolelwapo kwiivuluka.

Shi kodi kala na mutwe wa mwanda ne myanda mikatampe, longolola milangwe yowasokola. Tala i yepi ikwatañene bininge na myanda mikatampe yotongele. Tonga myanda mityemitye ilundila muneñenya ku mwisambo obe. Shi kotonge bisonekwa bya kubingija nabyo myanda mikatampe, soneka ne milangwe ikakukwasha umone muswelo wa kulanguluka’po biyampe shē. Tūla mulangwe ne mulangwe munshi mwa mwanda mukatampe oubingija. Shi kudi milangwe imo keikwatañenepo na mwanda mukatampe nansha umo, wiitalule​—nansha shi isangaja namani​—shi usaka, wiitūle mu doshe yobe mwa kukengidijija’yo kyaba kikwabo. Lama’nka myanda milumbuluke kete. Shi wikale na bivule bya kunena, kikakulomba kunena lubilolubilo, ne mwisambo obe mwine keukekalapo na mushike. I kipite buya kunena myanda mityetye ayo’ko ya mvubu ya binebine ku bemvwaniki, kadi minenwe biyampe shē. Kokapityija kitatyi kikupelwe.

Shi ubafika pano, tūla myanda yobe mu ndudi senene, shi wadi kweitūdile’mo dibajinji. Mo mwālongele Luka, mulembi wa Evanjile. Wākongakenye milangwe mivule isambila pa mwanda waādi usaka kunena, kupwa wēitūla “mo ilondakenine.” (Luka 1:3, BB) Nobe ubwanya kupangika milangwe mungya bitatyi byayo nansha mungya kwiifwana kwayo, kekubulwe padi ukeipangika mungya nsulo ya mwanda ne bipa byao, nansha mungya makambakano ne mpwilo yao, kukwatañana na byomona amba byo bibwanya kufikidija biyampe kitungo kyobe. Ke biyampepo kukila myanda wadi ku ou kodi kala ku mukwabo. Ino ufwaninwe kutwala bemvwaniki bobe ku mulangwe umo kupwa ke ku mukwabo, pampikwa kushiya’po bipanya bikoma kutūla’po nungilo. Bubinga boleta bufwaninwe kufudija bemvwaniki ku milangwe miluji. Kitatyi kyolongolola myanda yobe, fwatakanya bidi muswelo oikapona mu matwi a bemvwaniki bobe. Lelo bakalonda biyampe milangwe yobe moilondela? Le mityima yabo ikebatonona kulongela mungya myanda yobevwana, kukwatañana na kitungo kyobe kyolamine mu ñeni?

Kupwa pano, teakanya ntwelelo ilengeja bantu basangele kishinte kyobe, ilombola bemvwaniki bobe amba myanda yosa kwisamba idi binebine na mvubu kobadi. Kulemba misemwa ibala-inga imbajinji kubwanya kukukwasha. Ku mfulo, sheteka biyampe mvuyo ikunka ku mutyima, ikwatañene na kitungo kyobe.

Shi uteakanye mwadijo obe mafuku mavule kumeso, ukekala na kitatyi kya kwiusāsa senene kumeso kwa kukanena kishinte kyobe. Padi ukamona amba i biyampe kukwatakanya myanda imoimo na kuleta’ko bibalwa kampanda, kyelekejo kankenge nansha mwanda kamukaya ulongekele. Shi wingidije myanda ilupukile panopano nansha bintu bikoka bantu ba mu kibundi kyenu, ukakwasha bemvwaniki bobe basokole bukidi bonka mvubu ya milangwe yobe. Ponso popituluka mu mwisambo obe, kukabulwepo kuyukila’ko miswelo mikwabo ya kukwatañanya milangwe na bemvwaniki bobe. Uno mulongelo wa kubandaula ne kusāsa myanda udi na mvubu, mwanda ukukwasha uyuke kupangika milangwe miyampe ikale ke mwisambo mulumbuluke.

Eyo, baneni bamo basakanga kwingidija bilembwa bivule kupita bakwabo. Ino shi ubalongolola milangwe yobe mu myanda ibala-inga mikatampe, ubatalula yoya keibingija’yopo, kadi ubatūla ne myanda yobe mu ndudi miluji senene, ukamona amba, mu mafuku matyetye onka, kukasakilwapo kadi kulemba myanda yonso pa papye. Bine, kino kikakūla kitatyi kyobe kashā! Kadi mwisambo obe ukaneñenena’ko. Bine, kikamwekelela amba binebine umwenanga byabuyabuya mu bufundiji bwa Masomo a Mwingilo wa Kiteokratike.