Būmi Kupwa Kwa Kufwa—Lelo Bantu Bakulupile Bika?

“Shi muntu afwe, ekale mūmi monka’ni, a?” ​—YOBA 14:14.

MU NJIBO ya madilo mu New York City, balunda ne balongo bakunkamene nkū kubwipi na sanduku wa lufu mupūtule, mulēle umbidi wa nsongwalume wa myaka 17 ufwile mubishimubishi na misongo ya dyaya. Inamwana papo mutyima i mumutumbuke, udila’nka kudila’mba: “Tommy pano kadi mu nsangaji. Leza waite Tommy akekale nandi mūlu.” Bino byo bintu byakulupile mungya mobamufundijije.

² Kisengele ku makilometele 11 000 na kuno, mu Jamnagar, mu India, tutu wandya bana-balume basatu wakija bibanze bya nkuni na kikuku kya mudilo pa kisōkelo kya bafwe bya kusoka umbidi wa shabo ufwile. Nsasensase ya mudilo pa kutoloka, Brahman kaimbe utoba mu Kisanskrite amba: “Abe muya kafu endelela enda, wielele’ko ukafikile pa bu mwinemwine udi na bubine butabukile bonso.”

³ Kuyuka bubinebine butala pa lufu i mwanda witutala batwe bonso. (Loma 5:​12) I kyendele’mo kwiipangula shi lufu yo mfulo ya bintu byonso. Yoba, mwingidi wakikōkeji wa pa kala wa Yehova Leza, pa kulanguluka pa mwialwijijanga mityi dipya, wānene amba: “Mutyi nao udi ne lukulupilo, shi i mutyibwe, amba ukashipuka monka, kadi amba musambo munekene wao keukalekapo.” Le ku bantu nako bidi namani? “Shi muntu afwe, ekale mūmi monka’ni, a?” Mo mwāipangwidile Yoba. (Yoba 14:​7, 14) Mu nkongo yonso, bantu ba miswelo ne miswelo bekondanga na bino bipangujo: Lelo kudi būmi kupwa kwa kufwa? Shi budi’ko, le i būmi bwa muswelo’ka? Lelo bantu pano i bakulupile bika? Ne mwanda waka?

Kipangujo Kimo, Malondololo Mavule

⁴ Bavule betela bu bene Kidishitu bakulupile amba shi muntu wafu, wendanga mūlu nansha mu kalunganyembo. Bene Hindu abo bakulupile mu bungudi bwa kutundulukila mu kintu kikwabo. Kukwatañana na nkulupilo ya Kiislamu, kudi difuku dya butyibi kupwa kwa kufwa pakabandaula Allah lwendo lwa umbūmi lwa umo ne umo ne kumutūla mu paladisa nansha mu kalunganyembo ka mudilo. Mu matanda amoamo, nkulupilo itala pa bafwe ilupukile ku kusobakanya bibidiji bya kishi ne bwine Kidishitu bwa dijina bitupu. Kifwa mu Sri Lanka, shi muntu wafu mu yabo njibo, bene Buddha ne bene Katolika bashitulanga bibelo ne madidisha, batūla sanduku wa lufu, maulu a ufwile atadidile ku kibelo kya kumeso. Balanga’mba kulonga namino ko kulupula mushipiditu, nansha muya wa yewa ufwile mu njibo. Bene Katolika bavule ne bene Mishoni ba mu Afrika wa Kushika badi na kibidiji kya kufya makalashi shi muntu wafu, batyina’mba shi batale’mo bakamona kibanda kya ufwile. Mafuku 40 kupwa kwa kufwa kwandi, ba kisaka ne balunda nandi bavuluka kukanda mūlu kwa muya wa ufwile.

⁵ Nansha byokudi kuno kwishila, inoko kimweka amba mitōtelo mivule itabije mulangwe umo wa pa kitako. Ikulupile amba kudi kintu kampanda kekifu kidi munda mwa muntu​—kitelwa bu muya, bu mushipiditu, nansha bu ngudi—​kyendelelanga na būmi pa kupwa kufwa kwa umbidi. Kubwipi kwa tutwa na tutwa twa mitōtelo ne tutangotango twa Bipwilo bya Ki-kidishitu tubingijanga lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muya. Luno lukulupilo i lufundijo lwitabijibwe ne mu mutōtelo wa Bayuda. Kadi kyo kyalwilo kya bufundiji bwa bwine Hindu bwa bungudi. Bamizilma bakulupile amba muya ushalanga mūmi pa kupwa kufwa kwa umbidi. Bene Australia, batōtyi ba bilezaleza ba mu Afrika, bene Shinto, ne bene Buddha kumo, bonso bano bafundijanga bintu bishileshile pa uno mwanda umo onka.

⁶ Ino kudi bantu bakulupile amba shi muntu wafu ne būmi nabo bubafule. Kudi abo, mulangwe wa amba kudi būmi bwa ñeni ne malango bwendelelanga na muya wakubulwa ngitu ya bu muntu, wa kyelevwe, musansane na umbidi, i mulangwe wakubulwa kwendela’mo. Miguel de Unamuno, mufundi mwine Espanye wa mu myaka tutwa 20, usonekele amba: “Kwitabija kubulwa kufwa kwa muya i kusaka amba muya uleke kufwa, ino kusaka kino na lukalamino i kutyimpila mulangilo muluji panshi ne kukongoloka’o.” Mu boba bapelanga kwitabija kubulwa kufwa kwa muya mudi ne bafilozofe batumbe ba kala, ba Aristote ne Épicure, muñanga Hippocrate, David Hume filozofe mwine Ekose, Mwalabu mufundi Averroès, ne Jawaharlal Nehru, wādi ntyikala umbajinji mu India poyapwile kupebwa bwanapabo.

⁷ Pa kwivwana ino milangwe ne nkulupilo īpatanya, tudi na buluji bwa kwiipangula’mba: Lelo binebine tudi na muya keufu? Shi binebine muya ufwanga, lelo lufundijo lwa bubela uno muswelo lwāikele kutwela namani mu mitōtelo mivule ya dyalelo? I kwepi kwāshilwile uno mulangwe? Bine tufwaninwe kutana malondololo abine kadi otutondwa ku bino bipangujo, mwanda būmi bwetu bwa kumeso bwimanine ponka pa abyo. (1 Kodinda 15:19) Ino tubandaulei bidi mwāshilwidile luno lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya.

Nsulo ya Lufundijo

⁸ Mu myaka tutwa tutano K.K.K. Socrate ne mukwabo Platon, bafilozofe Bangidiki, bātumbile amba bo badi mu mulongo wa bantu babajinji kulupula mulangwe wa’mba muya keufwangapo. Ino ke abopo bāshilwile uno mulangwe. Ino abo bo bāneñenye’o, bēwalamuna ke lufundijo lwa filozofi, enka namino, bēlusombela mwa kukokela’lo bantu bafunde ba tamba mu yabo myaka’ya ne kwenda kumeso. Mwanda mwine udi’po i uno, bene Zoroastre ba mu Peleshia wa kala ne bene Edipito bēbabadikidile bādi kala bakulupile mu kubulwa kufwa kwa muya. Kipangujo pano i kino, Lelo i nsulo’ka yātambile’ko luno lufundijo?

⁹ “Mu ntanda ya kala,” dyo dibuku Mutōtelo wa Babiloni ne wa Ashidia (Angele) dinena, “Edipito, Peleshia, ne Ngidiki bāiwile milongelo ya mutōtelo wa Babiloni.” Dino dibuku dishintulwila’ko mwanda utala nkulupilo ya mutōtelo ya bene Edipito amba: “Mu kukumankena pamo kubajinji kwa bene Edipito ne bene Babiloni, mungya mwikilombwela bipapo bya El-Amarna, bine kwādi mikenga mivule ya kutweja milangwe ne bibidiji bya kine Babiloni mu mitōtelo ya bene Edipito.”a Kino kyo kyonka kyāfikīle ne bisela bya bene Peleshia ne Bangidiki.

¹⁰ Lelo bene Babiloni ba kala bādi bakulupile mu kubulwa kufwa kwa muya? Pa uno mwanda, Polofesele Morris Jastrow, Jr., wa ku Iniveleshite ya Pennsylvania, mu États-Unis, wāsonekele’mba: “Ne bantu, ne bendeji bemanine lufundijo lwa mutōtelo [wa kine Babiloni], abo bonso i kutupu witabijanga kujimina jimejime kwa kintu kyādi’ko. Lufu [mungya mumweno wabo] i kusambukila ku būmi bwa muswelo mukwabo, kadi kupatanya kobādi bapatanya kubulwa kufwa [mu buno būmi], i kusakwija mulangwe wa’mba i kutupu muntu ukokeja kwepuka kwalamuka kwa būmi kuletwanga na lufu.” Eyo, bene Babiloni bādi kadi bakulupile amba kudi būmi bwa muswelo kampanda, bwendelelanga mu muswelo kabidye shi muntu wafu. Bādi balombola kino pa kujika bafwa na bintu byabo, amba bakebingidija mu Ntanda ya Baya-kalunga mobenda.

¹¹ I bine, nanshi lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya i lwa tamba pa Babiloni wa kala. Lelo i amo namino? I amo, ke-pantu mungya munenena Bible, kibundi kitwa bu Babele, nansha bu Babiloni kyāshimikilwe na Nimiloda, kankanu ka Noa. Kupwa kwa Dilobe dya ntanda dya mu mafuku a Noa, kwādi enka ludimi lumo ne mutōtelo umo kete. Nimiloda kādipo’nka ‘kiluwe mukatakata wa lwana na Yehova,’ mhm, aye ne balondi bandi bāsakile ‘kutumbija dijina’ dyabo. O mwanda Nimiloda pa kushimika kibundi, wāūbaka’mo ne kiteba, wāshilwile mutōtelo ungi.​—Ngalwilo 10:​1, 6, 8-​10; 11:​1-4.

¹² Mungya munenena mānga, Nimiloda wāfwile lufu lwa malwa. O mwanda bantu bāshele bamutembaula mpata bu mushimiki, mūbaki, ne mulopwe umbajinji wa kibundi kya Babiloni. Befundi bamobamo banenanga’mba Marduk (Melodake), ye aye yenka Nimiloda ulēmekwa bu leza, mwanda Marduk utelwanga bu mushimiki wa Babiloni kadi balopwe ba Babiloni bādi benikwa ne dijina dyandi. (2 Balopwe 25:27; Isaya 39:1; Yelemia 50:2) Wivwane i amo namino, nankyo mulangwe wa amba muya ushalanga mūmi pafwanga muntu, wādi muyukane mu kitatyi kyāfwile Nimiloda. Mu bino byonso, mānga ilombola’mba kupwa kwa Dilobe, ku kifuko kwāsulukile lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya i ku Babele, ku Babiloni.

¹³ Bible ulombola kadi amba Leza wākalakenye bukomo bwa bōbaki ba kiteba kya Babele na kuvutakanya ludimi lwabo. Pa kukomenwa kwiivwana mu mīsambo yabo, bāshiya mwingilo wabo, bākusankana “konso konso ku meso a ntanda.” (Ngalwilo 11:​5-9) Tufwaninwe kuyuka amba nansha muneneno wa bano bāsakile kūbaka kiteba byowāvutakanibwe, ino mulangilo wabo ne byobādi bakulupile kebyāvutakenepo. O mwanda konso konso kobāendele, bāselele ne milangwe yabo ya mutōtelo. I mu uno muswelo mwākusankanine mfundijo ya mutōtelo wa kine Babiloni​—kubadila’mo ne lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muya​—yāsambakana pano panshi ponso, yātwela ne mu bipwilo bikatampe bya ntanda. Enka namino, umbikalo wa ntanda wa mutōtelo wa bubela wāshimikwa, i kyabine, Bible udi na bubinga pa kwiutela bu “Babiloni Mukatakata, inandya babwitwa ne inandya byamunyanji bya panopanshi.”​—Kusokwelwa 17:5.

Umbikalo wa Ntanda wa Mutōtelo wa Bubela Ubaandabila Kutunduka

¹⁴ Bafundi ba mānga bamobamo banenanga’mba myaka 3 500 kunyuma, ludindi lwa banjokolokei lo lwāfikije kunshi bene Arya, bantu ba lukoba lutōkoloka bātambile mu bwikike bwa kungala ne kushika mu Lupongo lwa Indus, dyalelo badi nakampata mu Pakistan ne mu India. Kutamba kuno, bāzambalala mu misanza ya Munonga wa Gange ne kwabukila mu India. Bayuki bamobamo banena’mba milangwe ya mitōtelo ya bano banjokolokei yādi imanine pa mfundijo ya bene Iran ne bene Babiloni ba kala. Ino milangwe ya mutōtelo yo yāikele ke miji ya mutōtelo wa Hindu.

¹⁵ Mu India, mulangwe wa muya keufu wāikele ke lufundijo lwa bungudi. Bene Hindu batunangu, bādi bekonda na makambakano a bibi ne masusu asambakene konso konso mu bantu, bāfudile ku kyokya kitelwa bu kijila kya Karma, kijila kya kalongelo ne kilongwa. Pa kusobakanya kino kijila na lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muya, bālupula’ko lufundijo lwa bungudi, ko kunena’mba biyampe nansha bibi byolonga mu buno būmi bikakupadilwa mpalo nansha kukupeja lufuto mu būmi bukwabo bulonda’po. Kitungo kya bantu bakikōkeji i kufikila pa moksha, ko kunena’mba kunyongololwa mu lutonto lwa kubutulwabutulwa, ne pa kwilunga na kyokya kyobatela bu bubine butabukile bonso. Mu bula bwa myaka, pādi penda pakusankana bwine Hindu, ne lufundijo lwa bungudi nalo monka na monka. O mwanda luno lufundijo lubaikala ke kitako kya bwine Hindu bwa dyalelo.

¹⁶ Ku bwine Hindu kwābutukile ngitabijo mikwabo, kifwa bwine Buddha, bwine Jaina, ne bwine Sikh. Ayo yonso idi na lukulupilo lwa bungudi. Ebiya bwine Buddha byobwātwelele bininge Kutunduka kwa Azia,​—mu Shine, mu Korea, mu Jampani, ne kukwabokwabo​—bwāalamwine mushikatyilo ne mutōtelo wa mu matanda onso’a. Kino kyālupwile mitōtelo ya nkulupilo misobakanye, ya bisela bya bwine Buddha, bya majende, ne bya mutōtelo wa bankambo. Mu ino mitōtelo, itumbile’mo bininge i bwine Tao, bwine Conficius ne bwine Shinto. Enka namino, lukulupilo lwa būmi bwendelela pa kupwa kufwa kwa umbidi lubatādila mulangilo wa bipwilo ne bilongwa bya bantu bavulevule ba mu kino kipindi kya ntanda.

Le Mutōtelo wa Bayuda Bipwilo bya Ki-kidishitu ne Kiislamu Nabyo?

¹⁷ Balondi ba mu Bipwilo bya Ki-kidishitu, mu mutōtelo wa Bayuda, ne mu Kiislamu bakulupile bika pa būmi bulangilwa amba budi’ko pa kupwa kwa kufwa? Pa ino mitōtelo, mutōtelo wa Bayuda o mukulu. Miji yao i mishilule kudi Abalahama kubwipi kwa myaka 4 000 kunyuma—ne ba Socrate ne Platon bene kebakadile ñeni ya lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya. Bayuda ba kala bādi bakulupile mu lusangukilo lwa bafwe, ke mu kubulwapo kufwa kwa muntu, mhm. (Mateo 22:​31, 32; Bahebelu 11:19) Penepo lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwātwelele namani mu mutōtelo wa Bayuda? Mānga yo itupa malondololo.

¹⁸ Mu 332 K.K.K., Alexandre Mukatampe wāshindile bibundi bya Moyen-Orient, ne Yelusalema mwine kumo. Bampingakani ba Alexandre pa kwendelela na mpangiko yandi ya Kwalamwina Bantu ku Bungidiki, bibidiji bya mizo ibidi​—wa Bangidiki ne wa Bayuda​—byāsobakana. Bayuda ba mu kine kitatyi’kya bāalamukila ku milangwe ya Bangidiki, enka namino, bamobamo bāikala ke bafilozofe.

¹⁹ Philo wa mu Alexandria, wa mu myaka katwa imbajinji K.K., i umo wa mu bano bafilozofe Bayuda. Wādi upele Platon bulēme, wālonga bukomo bwa kushintulula mutōtelo wa Bayuda mu bishima bya filozofi ya Bangidiki, wāsebela Bayuda ba ñeni dishinda dya kulonda. Talmud​—dibuku dya myanda ya bijila bya ku kanwa misonekwe na balabi (bakulumpe bafundiji ba bijila)⁠—​nandi wātengwa na mulangilo wa Bangidiki. “Balabi ba Talmud,” mungya munenena dibuku dimo (Encyclopaedia Judaica), “bādi bakulupile amba muya ushalanga’ko mūmi nyeke, nansha shi muntu wafu.” Kupwa, mabuku a bifyame a Bayuda, kifwa Kabala, āfika ne ku kufundija bungudi. Mo mwātwelele mulangwe wa kubulwa kufwa kwa muya mu mutōtelo wa Bayuda i enka namino’u, pa kwiula milangilo ya filozofi ya Bangidiki. Lelo mu Bipwilo bya Ki-kidishitu namo buno bufundiji bwātwelele’mo namani?

²⁰ Bwine Kidishitu bwabine bwāshilwile na Yesu Kidishitu. Pa mwanda utala Yesu, Miguel de Unamuno, utelelwe kūlu’ku, wasonekele amba: “Wādi ukulupile mu lusangukilo lwa ngitu, mungya mulangilo wa Bayuda, ke mu kubulwapo kufwa kwa muya kwa mu mulangilo wa Platon [Mungidiki], mhm.” Ku mfulo wanena’mba: “Kubulwa kufwa kwa muya . . . i lufundijo lwa filozofi lwa bujentaila.” Motwamwena muswelo wālungulukile bino byonso, i kipēla kwivwanija kyādyumwinine mutumibwa Polo na bukomo bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji ku ‘byamanwa [filozofi], ne kyongo kyampikwa kwendela’mo, monka mwikadile bisela bya bantu, ne bya bunkasampe bya ino ntanda, ke mwikadilepo bya Kidishitu nabya, mhm.’​—Kolose 2:8.

²¹ I kitatyi’ka ne i muswelo’ka wēkujije luno “lufundijo lwa filozofi lwa bujentaila” mu Bipwilo bya Ki-kidishitu? Dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica) dishintulula’mba: “Tamba pa bukata bwa myaka tutwa 2 K.K., bene Kidishitu bamobamo bādi bafundijibwa filozofi ya Bangidiki bo bāshilwile kunena’mba i biyampe nabo bālombole lwitabijo lwabo mu bishima byayo, nabya bamone kuloelelwa pa mityima ne kukoka bajentaila bafunde. Filozofi yēbasangeje kutabuka i ya Platon.” Bafilozofe babidi babajinji ba uno muswelo bākunine milangilo yabo mu mfundijo ya Bipwilo bya Ki-kidishitu i ba Origène wa mu Alexandria ne Augustin wa mu Hippone. Abo bonso babidi bāiwile milangwe ya Platon, bēkwata’ko na kusobakanya ino milangwe na mfundijo ya bwine Kidishitu.

²² Mulangwe wa kubulwa kufwa kwa muya wātwelele mu mutōtelo wa Bayuda ne mu Bipwilo bya Ki-kidishitu pa mwanda wa lupusa lwa bwine Platon, ino uno mulangilo wāshimikilwe mu Kiislamu tamba’nka ku ngalwilo kwakyo. Koran, dibuku dikola dya Kiislamu, difundijanga’mba muntu udi na muya wendelelanga na būmi pa kupwa kwa kufwa. Kadi disambila ne pa kitungo kya mfulo kya muya amba i būmi mu budimi bwa mūlu bwa paladisa, nansha mfuto mu kalunganyembo mutēma mudilo. Kino kekishintululapo amba Balabu bafundi kebātompelepo kusobakanya mfundijo ya Kiislamu na filozofi ya Kingidiki. I kyabine, ntanda ya Balabu yāiwile bininge mingilo yāshile Aristote, kadi kubulwa kufwa kwa muya kushele nyeke bu lukulupilo lwa Bamizilma.

²³ I kimweke patōka’mba mitōtelo mivule kujokoloka ntanda yonso i mitabije nkulupilo ya Ntanda ya Baya-kalunga ilubija bantu, imanine pa mulangwe wa amba muya keufwangapo. Ino nkulupilo i mitenge midiyala ne midiyala ya bantu, bine i mibatādile ne kwibamuna bupika. Pa kumona byonso bino, tukokeja kwiipangula’mba: Lelo tubwanya kuyuka bubinebine butala pa kyokya kitufikilanga potufwanga? Lelo kudi būmi kupwa kwa kufwa? I bika binena’po Bible? Bino byo byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko.

[Footnotes]

[Questions]

1, 2. Bantu bavule bakimbanga muswelo’ka busengi pobafwilwanga muntu obasenswe?

3. I bipangujo’ka bīkondanga nabyo bantu tamba kala ne kala kene?

4. Bantu ba mu mitōtelo mishileshile bakulupile bika pa būmi kupwa kwa kufwa?

5. Le i lukulupilo’ka lwitabijibwe na mitōtelo mivule bu lwabo lwa pa kitako?

6. Bafundi bamobamo bamwene muswelo’ka mulangwe wa’mba muya keufwangapo?

7. I bipangujo’ka bikatampe bitala pa lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya byotufwaninwe kubandaula?

8. I mwingilo’ka wāingile ba Socrate ne Platon mu kulungulula mulangwe wa’mba muya keufwangapo?

9. Lelo i ku nsulo’ka imo kwāiwile Edipito, Peleshia ne Ngidiki bisela byabo bya pa kala?

10. Bene Babiloni bādi bamwene namani būmi kupwa kwa lufu?

11, 12. Kupwa kwa Dilobe, i kwepi kwāsulukile lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya?

13. Lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwāsambakene pano pantanda ponso namani, ne i bipa’ka byālupukile’ko?

14. Nkulupilo ya mutōtelo wa kine Babiloni yāsambakene muswelo’ka mu busanga bwa India?

15. I muswelo’ka wātwelele mulangwe wa muya keufu mu bwine Hindu bwa dyalelo?

16. Le i nkulupilo’ka itala pa Ntanda ya Baya-kalunga yāikele kutādila mulangilo ne bilongwa bya mutōtelo wa bantu bavule ba Kutunduka kwa Azia?

17. Bayuda ba kala bādi bakulupile bika pa būmi kupwa kwa kufwa?

18, 19. Lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwātwelele muswelo’ka mu mutōtelo wa Bayuda?

20, 21. (a) I mumweno’ka wādi na bene Kidishitu babajinji pa filozofi ya Platon, ya Bangidiki? (b) I kika kyāfikije ku kwisoba kwa milangwe ya Platon na bufundiji bwa bwine Kidishitu?

22. I muswelo’ka wāshele lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya bu lufundijo lukatampe mu Kiislamu?

23. I bipangujo’ka bilanguluja bitala pa būmi kupwa kwa kufwa byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko?

[Caption on page 22]

Kukwata bibundi kwa Alexandre Mukatampe kwāletele kusobakanya bibidiji bya muzo wa Bangidiki ne wa BayudaMusei

[Captions on page 23]

Alexandre: Musei Capitolini, Roma; Augustin: Bilupwilwe mu dibuku Great Men and Famous Women

Augustin wāikele kusobakanya filozofi ya Platon na bwine Kidishitu

[Review on page 23]

Lelo Ubwanya Kushintulula?

◻ I mutwe wa mwanda’ka umo wimanine’po nkulupilo ya mitōtelo mivule utala pa būmi kupwa kwa kufwa?

◻ Bible ne mānga i biyukije muswelo’ka amba Babiloni wa kala kyo kifuko kwāsulukile lufundijo lwa muya keufu?

◻ Mitōtelo ya Kutunduka i miule namani lufundijo lwa kine Babiloni lwa muya keufu?

◻ Lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwēkujije muswelo’ka mu mutōtelo wa Bayuda, mu Bipwilo bya Ki-kidishitu ne mu Kiislamu?