Mwātwelēle Uno Mulangwe mu Mutōtelo wa Bayuda, mu Bipwilo bya Ki-Kidishitu ne mu Kiislamu

“Kadi mutōtelo i muswelo wa kuyukija bantu amba dyakadilwe kantu dino’di bakafwanga, nansha shi balamine mulao wa būmi bulumbuluke bwa mu baya-kalunga, wa kubutulwabutulwa, nansha wa byonso bibidi.” —GERHARD HERM, MULEMBI MWINE ALEMANYE.

MITŌTELO mivule ilayanga’mba kudi būmi bukwabo bwa pa kupwa kufwa, amba muntu udi na muya keufu ukashikatanga mu kīkalo kikwabo nansha kutundulukila’o mu kipangwa kingi shi muntu wafu. Lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muntu lutanwanga mu mitōtelo mivule ya Kutunduka tamba ku ñanjilo kwayo, pamo na mulombwela kipindi kibadikile. Lelo bidi namani mu mutōtelo wa Bayuda, mu Bipwilo bya Ki-kidishitu, ne mu Kiislamu? I muswelo’ka wāikele luno lufundijo ke lwa pa kitako mu ino mitōtelo?

Mwātwelele Milangilo ya Bangidiki mu Mutōtelo wa Bayuda

² Miji ya mutōtelo wa Bayuda i mishilule kudi Abalahama kepadi kintu kya myaka 4 000 kunyuma. Bilembwa bikola bya Kihebelu byāshilwile kulembwa mu myaka tutwa 16 K.K.K., byāvuibwa mu kitatyi kyādi kineñenya ba Socrate ne Platon lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya. Lelo bino Bisonekwa bifundijanga kubulwa kufwa kwa muya?

³ Dibuku dimo (Encyclopaedia Judaica) dilondolola’mba: “I mungya kalāa, Bible ke mupwe kala kulembwa, lo lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muya lupotoloke kadi lusumininwe nalo lwātwela . . . ke dimo dya mu mabwe a mu mafinko mu ngitabijo ya bwine Yuda ne ya bwine Kidishitu.” Dinena kadi amba: “Muntu yense mutuntulu wādi uyukilwe bu kintu kimo mu myaka isekunwinwe mu Bible. Ko kunena’mba, muya kewādipo ushalañanibwa na umbidi.” Bayuda babajinji bādi bakulupile mu lusangukilo lwa bafwe, luno lukulupilo “lufwaninwe kushalañanya na kukulupila mu . . . kubulwa kufwa kwa muya,” mungya mulombwela dino dibuku.

⁴ Luno lufundijo lwāikele namani ke “dimo dya mu mabwe a mu mafinko” a mutōtelo wa Bayuda? Ivwana mulondolwela’po mānga. Mu 332 K.K.K., Alexandre Mukatampe wākwete bibundi bivule bya Moyen-Orient pamo na mu kukopa kwa diso. Pa kutwela kwandi mu Yelusalema, Bayuda bākamutundaila na kumupamba bīpa. Mungya munenena Flavius Josèphe, muyuki wa mānga wa mu myaka katwa imbajinji, bālombwele Alexandre bupolofeto budi mu mukanda wa Danyele, wāsonekelwe myaka 200 kunyuma, bulombola patōka kushindañana kwandi bu “mulopwe wa Ngidiki.” (Danyele 8:​5-8, 21) Bampingakani ba Alexandre bāendelele na mpangiko yandi ya Kwalamwina Bantu ku Bungidiki, bātweja ludimi, bibidiji ne filozofi ya Bangidiki mu bipindi byonso bya umbikalo. Kusobakana kwa bibidiji bya mizo ibidi​—Bangidiki ne Bayuda​—kekwādipo mwa kwepukilwa.

⁵ Ku ngalwilo kwa myaka tutwa tusatu K.K.K., bwalamuni bubajinji bwa Bisonekwa bya Kihebelu mu Kingidiki, bwitwa bu Septante, bwāshilula. Na buno bwalamuni, Bajentaila bavule bāfudile ku kukwata mutōtelo wa Bayuda na bulēme ne kwiuyukidija, bakwabo bāitabila’mo ne kwitabila. Bayuda nabo bāyuka milangwe ya Bangidiki, bamo bāikala ke bafilozofe, kintu kyādi kyeni bininge kobadi. Philo wa mu Alexandria, wa mu myaka katwa imbajinji K.K., i umo wa mu bano bafilozofe Bayuda.

⁶ Philo wādi ulēmekele Platon mpata, wālonga bukomo bwa kushintulula mutōtelo wa Bayuda mu bishima bya filozofi ya Bangidiki. “Pa kusobakanya filozofi ya Platon na misoñanya ya Bible,” mungya munenena dibuku Diulu​—Mānga, (Angele), “Philo wāsebela musebo bañeni bene Kidishitu balonda, [ne Bayuda bene].” Lelo Philo wādi na lukulupilo’ka lutala pa muya? Dino dibuku dyendelela’mba: “Kudi aye, lufu lwalujanga muya ku ngalwilo yao, mu ngikadilo yowādi’mo kumeso kwa kubutulwa’o. Muya byoudi wa mu ntanda ya mishipiditu, būmi budi mu umbidi i bwipi ke kintupo kikatampe, pavule bufulanga’nka ku kishoto, i bwa lupito.” Bayuda bakwabo bañeni bādi bakulupile mu kubulwa kufwa kwa muya i ba Isaac Israeli, muñanga Muyuda wātumbile mu myaka tutwa 10, ne Moses Mendelssohn, filozofe Muyuda mwine Alemanye wa mu myaka tutwa 18.

⁷ Dibuku dyāingidije kadi lupusa lukatampe pa mulangilo ne būmi bwa Bayuda i Talmud​—ditwa bu bijila bya ku kanwa bisonekwe mu kīpi, pamo ne nshintulwilo ne myanda ya ntentekelo ya bino bijila, byāungwijibwe pamo na Balabi tamba mu myaka tutwa tubidi K.K. kutūla ne mu Moyen Âge. “Balabi ba Talmud,” munenena dibuku dimo (Encyclopaedia Judaica), “bādi bakulupile amba muya ushalanga’ko mūmi nyeke, nansha shi muntu wafu.” Dibuku Talmud i dinene ne myanda ya bafu besambanga na bōmi. “Padi bāselele’byo ku lufundijo lwa Platon,” mo munenena dibuku dikwabo (Encyclopædia of Religion and Ethics), “[balabi] bādi bakulupile amba myuya ikalanga’ko kala kumeso kwa kwikala’yo na buno būmi.”

⁸ Kupwa, Cabala, dibuku dya bifyame dya Bayuda, dinena bivule pa bufundiji bwa bungudi. Pa luno lukulupilo, dibuku dimo (The New Standard Jewish Encyclopedia) dinena’mba: “Uno mulangwe umweka bu i mutambe mu India . . . Mu Kabbalah umweka dibajinji mu dibuku Bahir, kupwa, kutamba ku Zohar ne kwenda kumeso, wāitabijibwe na bavule basenswe bifibwe, kadi wāingidijibwa bininge mu lukulupilo ne mu bilembwa bya Bahashidime.” Dyalelo mu Isalela, lufundijo lwa bungudi i lwitabijibwe pi na pi bu lwa Bayuda.

⁹ Enka namino, mulangwe wa kubulwa kufwa kwa muya wātwela mu mutōtelo wa Bayuda, pa kwiula milangilo ya filozofi ya Bangidiki, ebiya dyalelo i mwitabijibwe na bipindi byao bivule bine. Lelo i kika kikanenwa pa mwātwelele luno lufundijo mu Bipwilo bya Ki-kidishitu?

Mwātwelele Milangwe ya Platon mu Bipwilo bya Ki-Kidishitu

¹⁰ Bwine Kidishitu bwabine bwāshilwile na Kidishitu Yesu. Pa mwanda utala Yesu, Miguel de Unamuno, mufundi mutumbe mwine Espanye wa mu myaka tutwa 20, wasonekele’mba: “Wādi ukulupile mu lusangukilo lwa ngitu mungya mulangilo wa Bayuda, ke mu kubulwapo kufwa kwa muya kwa mu mulangilo wa Platon [Mungidiki], mhm. . . . Bukamoni bwa kino bumwekanga mu dibuku dyo-dyonso dyambulwa budimbidimbi dileta’po nshintulwilo.” Ku mfulo unena’mba: “Kubulwa kufwa kwa muya . . . i lufundijo lwa filozofi ya bujentaila.”

¹¹ I kitatyi’ka ne i muswelo’ka wēkujije luno “lufundijo lwa filozofi ya bujentaila” mu bwine Kidishitu? Dibuku dimo (New Encyclopædia Britannica) dilombola’mba: “Tamba pa bukata bwa myaka tutwa 2 AD, bene Kidishitu bamobamo bādi bafundijibwa filozofi ya Bangidiki bāshilwile kunena’mba i biyampe nabo bālombole lwitabijo lwabo mu bishima byayo, nabya bamone kuloelelwa pa mityima ne kukoka bajentaila bafunde. Filozofi yēbasangeje kutabuka i ya Platon.”

¹² Bafilozofe babidi babajinji ba uno muswelo i bakune milangilo yabo mu mfundijo ya Bipwilo bya Ki-kidishitu. Umo i Origène wa mu Alexandria (185-​254 K.K.), mukwabo i Augustin wa mu Hippone (354-​430 K.K.). Dibuku dimo (New Catholic Encyclopedia) dinenena pa bano bantu amba: “Bādi’tu Origène Kutunduka, Augustin Musanto nandi Kushika, bāshimika mulangwe amba muya i kintu kya kumushipiditu, enka namino, mulangwe wa filozofi wāshadidila mowikadile ne pano.” Lelo ba Origène ne Augustin bāimanine pa kyalwilo’ka mu milangwe yabo itala pa muya?

¹³ Origène wādi mwanā masomo wa Clément wa Alexandria, “muntu umbajinji mu Bashandya Kipwilo uyukene bu wāapwile bisela bya Bangidiki bitala pa muya,” mo munenena dibuku dimo (New Catholic Encyclopedia). Milangwe ya Platon itala pa muya yo mine yāiwile Origène. “[Origène] wātwejeje mu lufundijo lwa bwine Kidishitu bufundiji bonso bukatakata butala pa muya, bwaāselele kwa Platon,” ye Werner Jaeger, mwifundi wa teoloji unena mu dibuku dimo (The Harvard Theological Review).

¹⁴ Augustin umonwanga na Bipwilo bya Ki-kidishitu bu mukala-ñeni mukatakata wa mu myaka ya kala. Kumeso kwa Augustin kwitabila mu “bwine Kidishitu” na myaka 33, wādi usangela filozofi bininge, wāikala mwitabije bwine Platon Buneñenye.a Nansha byaālamukile, wāshele nyeke mu mulangilo wandi na milangwe ya Platon Mineñenye. “Ñeni yandi yādi pamo bwa mu kyabiko mwādi musobakene mutōtelo wa Kipwanino Kipya na bisela bya Platon bya filozofi ya Bangidiki,” mo munenena dibuku dimo, The New Encyclopædia Britannica. Dibuku dikwabo (New Catholic Encyclopedia) dinena’mba “lufundijo [lwa muya lwa Augustin], lwāsambakene Kushika kutūla ne mu myaka tutwa 12, lwāselelwe nakampata . . . ku bwine Platon Buneñenye.”

¹⁵ Mu myaka tutwa 13, mfundijo ya Aristote yātumbile mpata mu Bulaya, mwanda mingilo ya bafundi bavule Balabu bādi besambila pa bilembwa bya Aristote yādi milembwe mu Kilatini. Mufundi umo mwine Katolika witwa dya bu Thomas Aquinas wālondele bininge mulangilo wa Aristote. Kipwilo kyāiwile milangwe ya Aristote bininge mu bufundiji bwakyo pa mwanda wa bilembwa bya Aquinas kupita ne mokyāiwidile ya Platon. Inoko, uno mumweno kewāalamwinepo lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya.

¹⁶ Aristote wādi ufundija’mba muya i mulamate ku ngitu, kekudipo muswelo wa kwiukalañanya nayo, kadi kewendelelangapo shi muntu wafu, ne amba shi binebine kudi kintu kampanda kingi kidi mu muntu, nankyo kekimwekangapo, i kintu kekiyukwa na ñeni bitupu. Uno muswelo wa kumona muya kewādipo mukwatañane na lukulupilo lwādi na kipwilo lwa amba, myuya ya bantu ikalanga myūmi pa kupwa kwa kufwa. Ebiya Aquinas nandi wāshinta mumweno wa Aristote utala pa muya, amba kubulwa kufwa kwa muya kubwanya kushotololwa na buluji. Enka namino, lukulupilo lwa kipwilo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwāshala lwampikwa kwalamunwa.

¹⁷ Mu myaka tutwa 14 ne 15, ku ngalwilo kwa Renaissance, bantu bālangwile monka milangwe ya Platon. Kisaka kitumbe kya Medici mu Itali kyākweshe mu Florence ku kushimikwa kwa kitango kya bakala-ñeni balonda milangwe yāshile Platon mwanda wa kwendeleja bwifundi bwa filozofi yandi. Mu myaka tutwa 16 ne 17, bantu bāshilula kusūla Aristote. O mwanda ne Kwalamuka kwa Bipwilo mu myaka tutwa 16 kekwātengelepo ku bufundiji butala pa muya. Nansha bene Mishoni bāimanine kuno Kwalamuka byobāpatenye bufundiji bwa kikendelo kya myuya, ino bāitabije mulangwe wa masusu anyeke nansha mpalo yanyeke.

¹⁸ O mwanda bufundiji bwa kubulwa kufwa kwa muya i busambakane mu bipwilo bivulevule bya Ki-kidishitu. Mufundi umo mwine Amerika wābandawile kino usonekele amba: “Kunena kuyampe, kikatampe kine kiputuminanga batōtyi bavule ba mu wetu musaka, i kukamona kubulwa kufwa, ke kingipo. Leza ye uletele kubulwa kufwa.”

Kubulwa Kufwa ne Kiislamu

¹⁹ Kiislamu kyāshilwile pāityilwe Muḥammad kwikala mupolofeto, aye papo na myaka kubwipi kwa 40. Bamizilma bavule bakulupile amba kusokwelwa kwāmufikile mu bula bwa myaka 20 ku 23, tamba mu 610 K.K. kutūla ku lufu lwandi mu 632 K.K. Kuno kusokwelwa i kusonekwe mu Koran, dibuku dikola dya Bamizilma. Kitatyi kyāshilwile Kiislamu, mulangilo wa Platon utala pa muya wādi kala ke mutwele mu mutōtelo wa Bayuda ne mu Bipwilo bya Ki-kidishitu.

²⁰ Bamizilma bakulupile amba lwitabijo lwabo yo nkotokelo ya kusokwelwa konso kwāpelwe Bahebelu bakikōkeji ne bene Kidishitu ba pa kala. Koran utelanga Bisonekwa bya Kihebelu ne bya Kingidiki. Ino pa lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya, Koran i mwitupe na bino bilembwa. Koran ufundijanga’mba muntu udi na muya wendelelanga na būmi nansha shi muntu wafu. Kadi wisambila ne pa lusangukilo lwa bafwe, pa difuku dya butyibi, ne pa kitungo kyamfulo kya muya​—būmi mu budimi bwa mūlu bwa paladisa nansha mfuto mu kalunganyembo mutēma mudilo.

²¹ Bamizilma balamine amba muya wa muntu ufwile wendanga mu Barzakh, “Lupango,” “kifuko nansha ngikadilo ikalanga’mo bantu pa kupwa kufwa ne kumeso kwa Butyibi.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, kunshi kwa dyani) Muya uyukanga byoulongwa’mo ne byoulonga, bitelwa bu “Kusanshijibwa kwa mu Kibundu” shi muntu wādi mubi, nansha kumona nsangaji shi wādi wabinebine. Ino bantu babinebine banenwe nabo kususulwa’mo bidi, mwanda wa bubi butyebutye bobālongele pobādi bakidi bōmi. Mu difuku dya butyibi, umo ne umo ukavuija kitungo kyandi kyanyeke, kya kufudija ngikadilo ya pa bukata.

²² Mulangwe wa kubulwa kufwa kwa muya wāmwekele mu mutōtelo wa Bayuda ne mu Bipwilo bya Ki-kidishitu pātwelele’mo milangilo ya Platon, inoko ino milangilo yāshimikilwe mu Kiislamu tamba’nka ku ngalwilo kwakyo. Kino kekishintululapo amba Balabu bafundi kebātompelepo kusobakanya mfundijo ya Kiislamu na filozofi ya Kingidiki. I kyabine, ntanda ya Balabu yāiwile bininge milongelo yāshile Aristote. Bafundi Balabu bantumbo, kifwa ba Avicenne ne Averroès, bābingije ne kushimika milangwe yāshile Aristote. Mu bukomo bwabo bwa kukimba kulondeja milangwe ya Bangidiki mu bufundiji bwa Bamizilma itala muya, bāfudile ku milangwe mishile. Kifwa Avicenne, wānene amba muya wa muntu keufwangapo. Ino Averroès wāpatanya’byo. Nansha byokwādi ino mimweno, ino kubulwa kufwa kwa muya kushele nyeke bu lukulupilo lwa Bamizilma.

²³ I kimweke patōka amba mutōtelo wa Bayuda, Bipwilo bya Ki-kidishitu, ne Kiislamu byonso bifundijanga lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya.

[Footnotes]

[Questions]

1. Mitōtelo mivulevule i mimanije mulao wayo wa kukamona būmi bwa pa kupwa kufwa kukwatañana na lukulupilo’ka lwa pa kitako?

2, 3. Mungya munenena dibuku dimo (Encyclopaedia Judaica), le bilembwa bikola bya Kihebelu bifundijanga kubulwa kufwa kwa muya?

4-6. Lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwāikele namani ke “dimo dya mu mabwe a mu mafinko” a mutōtelo wa Bayuda?

7, 8. (a) Dibuku Talmud dishintululanga muya muswelo’ka? (b) Dibuku dya bifyame dya Bayuda i dinene kika pa mwanda utala muya?

9. Bipindi bivule bya mutōtelo wa Bayuda wa dyalelo bidi na mumweno’ka mu myanda itala kubulwa kufwa kwa muya?

10. Mufundi umo mutumbe mwine Espanye wāfudile ku mulangwe’ka utala pa kubulwa kufwa kwa muya mungya lukulupilo lwa Yesu?

11. I kitatyi’ka kyāshilwile kutwela filozofi ya Bangidiki mu bwine Kidishitu?

12-14. Le i mwingilo’ka wāingile ba Origène ne Augustin mu kusobakanya filozofi ya Platon na bwine Kidishitu?

15, 16. Lelo kusangelwa kwa bufundiji bwa Aristote mu myaka tutwa 13 kwāshintyile mwimanino wa kipwilo utala pa bufundiji bwa kubulwa kufwa kwa muya?

17, 18. (a) Le Kwalamuka kwa mu myaka tutwa 16 kwāalamwine lufundijo lutala pa muya? (b) Bipwilo bivule bya Ki-kidishitu bidi na mwimanino’ka mu myanda itala kubulwa kufwa kwa muya?

19. Kiislamu kyāshimikilwe kitatyi’ka, ne na ani?

20, 21. Bamizilma badi na lukulupilo’ka pa Ntanda ya Baya-kalunga?

22. I milangwe’ka mishile itala pa kitungo kya muya yādi na bafilozofe bamobamo Balabu?

23. Mutōtelo wa Bayuda, Bipwilo bya Ki-kidishitu, ne Kiislamu bidi na mwimanino’ka mu myanda itala kubulwa kufwa kwa muya?

[Caption on page 14]

Kunekenya kwa Alexandre Mukatampe kwāletele kusobakanya bibidiji bya Bangidiki na bya Bayuda

[Caption on page 15]

Origène udi pangala, ne Augustin, bālongele bukomo bwa kusobakanya filozofi ya Platon na bwine Kidishitu

[Caption on page 16]

Avicenne, udi pangala, wānene amba muya wa muntu keufwangapo. Ino Averroès wāpatanya’byo