Mwātwelēle Uno Mulangwe mu Mitōtelo ya Kutunduka
“Nādi nanga nyeke amba kubulwa kufwa kwa muya bo bubinebine bwine bwitabijibwe na bantu bonso. O mwanda natulumukile mpata pa kuyuka’mba bantu bañeni bamobamo ba Kutunduka ne Kushika bapatanyanga na kininga luno lukulupilo. Pano neipangulanga mwātwelele mu mityima ya mundamunda ya bene Hindu uno mulangwe wa kubulwa kufwa kwa muya.” —MWIFUNDI WA KU INIVELESHITE WĀLELELWE BU MWINE HINDU.
LELO mulangwe wa amba muntu udi na muya keufu wātwelele namani mu bwine Hindu ne mu mitōtelo mikwabo ya Kutunduka? Kino kipangujo kitala nansha ke boba badi Kushika bene kebapotolwele ino mitōtelo, mwanda luno lukulupilo lutenga pa muswelo umonanga muntu yense būmi bwa kumeso. Lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muntu ludi na kishina kimo mu mitōtelo mivule dyalelo, o mwanda kuyuka mwālungulukīle uno mulangwe kubwanya kwitushitwila dishinda dya kwivwanija ne kupēleja mīsambo.
2 Ninian Smart, polofesele wa myanda ya Leza ku Iniveleshite ya Lancaster mu Beletanye, unena’mba: “Kitako kine kikatampe kusulukile milongelo mivule ilondwa mu mitōtelo ya mu Azia i India. Ke kunenapo’mba mwanda’po India yo nsulo ya ngitabijo mivulevule—bwine Hindu, bwine Buddha, bwine Jaina, bwine Sikh, ne mitōtelo mikwabo, mhm—ino i pa mwanda lwitabijo lumo mu ino, lwa bwine Buddha, lwātwelele bininge mu ntanda ya Kutunduka konso kwa Azia.” Matanda mavule ātengelwe mu uno muswelo, mungya munenena Nikhilananda mufundi mwine Hindu, “akimonanga’mba mu India mo mwabo, mu yabo ntanda ya kumushipiditu.” Shi ke pano, luno lufundijo lwa kubulwa kufwa lwātwelele namani mu India ne mu bipindi bikwabo bya Azia?
Lufundijo lwa Bwine Hindu lwa Bungudi
3 Mu myaka tutwa tusamba K.K.K., byādi’tu, koku Pythagore ne balondi bandi mu Ngidiki besabidila kyadi lufundijo lwa kutunduluka kwa myuya, koku nako bene Hindu batunangu bādi bashikata ku mbadi ya munonga wa Indus ne wa Gange mu India nabo balungulula mulangwe umo onka. Arnold Toynbee, muyuki wa mānga, unena’mba kulupukila kya pamo kwa luno lukulupilo “mu ntanda ya Bangidiki ne mu India ke kintupo kya kwilupukila’tu akyo kine.” “Nsulo imo [ya milongelo] ya bantu bonso ilangilwa,” ye Toynbee unena, “i ludindi lwa banjokolokei ba mu Bulaya ne mu Azia, bāitulukile mu myaka tutwa 8 ne tutwa 7 K.K. mu India, mu bwikike bwa Kunshi ne Kushika kwa Azia, mu dilungu didi kungala kwa mbadi ya Kalunga Kafīta, mu Balkan ne mu mishinde ya Anatolo.” Nanshi bino bisaka bya mu Bulaya ne mu Azia byādi bivilukaviluka byo byāile mu India na uno mulangwe wa kutunduluka kwa myuya.
4 Bwine Hindu bwāshilwile mu India kalāa, pa kwiya kwa bene Arya kubwipi kwa 1500 K.K.K. Tamba’nka ku ñanjilo, bwine Hindu bwādi kala na lukulupilo lwa amba muya i mwishile na umbidi, shi muntu wafu, muya ushalanga mūmi. O mwanda bene Hindu bādi batōta bankambo babo ne kutūla bidibwa pa kisengu, amba myuya ya bafwile iye idye’byo. Tutwa twa myaka pa kupita’po, uno mulangwe wa kutunduluka kwa myuya pa kufika’o mu India, wā sangaja batunangu bene Hindu bādi bekonda na makambakano asambakene konso konso a bibi ne masusu adi mu bantu. Batunangu bene Hindu pa kusobakanya uno mulangwe na kyokya kyobatela bu kijila kya Karma, kijila kya kalongelo ne kilongwa, bālupula’ko lufundijo lwa bungudi lunena’mba, biyampe ne bibi bilonga muntu mu buno būmi bikamupadilwa mpalo nansha kumupeja mfuto mu būmi bukwabo.
5 Ino kudi kadi mulangwe mukwabo wimanine’po bininge lufundijo lwa bwine Hindu lutala pa muya. “Bimweka bu byabine, mu kitatyi kyonka kyākadilwe ñeni ya lufundijo lwa kutunduluka ne lwa karma, pakwabo i kunyuma bininge,” mungya munenena dibuku dimo (Encyclopædia of Religion and Ethics), “mulangwe mukwabo . . . wādi wenda ulunguluka mu kakibumbo ka bantu bañeni ba K[ungala] kwa India—wa filozofi ya Brahman-Ātman [Brahman, mwinemukatakata kadi wanyeke, bubine butabukile bonso].” Uno mulangwe wāsobakanibwe pamo na lufundijo lwa bungudi mwanda wa kushintulula kitungo kya bene Hindu, kya—kulupulwa mu lutonto lwa kutunduluka kwa muya, kwikala mwinemwine na bubine butabukile bonso. Bene Hindu bakulupile amba kufikila pa dino ditabula kilomba kwielela’ko kwikala na mwikadilo usangaja bantu ne na buyuki bwa pa bula bwa Hindu.
6 Enka namino, bene Hindu batunangu pa kusambakanya kijila kya Karma na mulangilo wa Brahman, bāneñenya uno mulangwe wa kutunduluka kwa myuya ke lufundijo lwa bungudi. Octavio Paz, musāsudi wapadilwe Mpalo ya Nobel kadi ntunguluji wa kala wa Mexike mu India, i musoneke amba: “Pādi penda palunguluka bwine Hindu, ne mulangwe nao monka . . . utumbile mu bwine Brahman, mu bwine Buddha, ne mu mitōtelo mikwabo ya mu Azia: uno mulangwe i buyaba, ko kunena’mba, kutunduluka kwa myuya mu miswelo milondakane ya būmi.”
7 Lufundijo lwa bungudi kyo kitako kya bwine Hindu bwa dyalelo. Nikhilananda, filozofe mwine Hindu unena’mba: “Kufikila pa kubulwa kufwa ke madyesepo a bantu babala-banga batongwe, ehe, i kyepelo kya bonso, i kikulupiji kya mwine Hindu ye-yense mwipāne.”
Lutonto lwa Kubutulwabutulwa mu Bwine Buddha
8 Bwine Buddha bwāshimikilwe mu India kubwipi na 500 K.K.K. Mungya mulombwela mānga ya kishi kya bene Buddha, mwana mulopwe wa India wa dijina dya bu Siddhārtha Gautama, wātelelwe bu Buddha pa kupwa kutambula kitōkeji, ye wāshimikile bwine Buddha. I butambe ku bwine Hindu, o mwanda mfundijo yabo i miifwane mu bintu bivule na ya mu bwine Hindu. Mwendele bwine Buddha, būmi i lutonto lwaendaenda lwa kubutulwabutulwa ne kufwa, ebiya ngikadilo idi na muntu mu būmi bwadi nabo pano ilondanga mungya bilongwa bya mu būmi bwaādi nabo dibajinji, pamo’nka na munenenwa mu bwine Hindu.
9 Ino bwine Buddha kebushintululangapo būmi mu bishima bilombola patōka’mba muya wa muntu ushalanga mūmi pa kufwa. Arnold Toynbee wānene’mba: “[Buddha] wādi umona’mba muya wa muntu i mulongo’tu wa nsambukilo yaendaenda ifikilanga’po muya, iluñwanga pamo enka na kusaka kete.” Inoko Buddha wādi ukulupile amba kudi kintu kimo—dilango nansha bukomo kampanda—kisambukanga kutamba mu buno būmi kwenda mu būmi bukwabo. Dr. Walpola Rahula, mufundi mwine Buddha, ushintulula namino:
10 “Bu muntu i enka’tu kusambakanibwa kwa bukomo nansha buninge bwa ngitu ne ñeni kete. Kyokya kyotwitanga bu lufu i kuleka kwingila kwa umbidi onso mutuntulu. Lelo buno bukomo ne buninge bonso bulekanga’byo kwingila palekanga kwingila umbidi? Bwine Buddha bulondolola’mba ‘Mhm.’ Kiswamutyima, butyibi, kwabila, melu a kusaka kwikala’ko, a kwendelela, a kwikala mūmi nyeke, bo bukomo bwine butantanya būmi bonso, bintu byonso bidi’ko, kadi bo bonka butantanya ne ntanda yonso. Buno ye bukomo bukatakata, buninge bukatakata mu ino ntanda. Mungya munenena bwine Buddha, buno bukomo kebwimikwangapo na kuleka kwingila kwa umbidi, kutelwanga bu lufu; ino abo bwendelelanga na kwilombola mu muswelo mukwabo, bwalupula būmi bukwabo bwitwa bu kubutulwa dikwabo.”
11 Mumweno umonwanga Ntanda ya Baya-kalunga na mwine Buddha i uno: Būmi bwikalanga bwanyeke’nka poso muntu wafikila pa Nirvâna, pa kitungo kyamfulo kya kulupulwa mu lutonto lwa kubutulwabutulwa. Nirvâna ke ngikadilopo ya kusepelela kwanyeke nansha ya kwikala mwinemwine mupwane na bubine butabukile bonso. I ngikadilo’tu ya kwikala kutupu’ye—“kifuko kyambulwa’mo lufu” kya mu bayaba. Dibuku dimo, (Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary), dishintulula’mba “Nirvâna” i “kifuko nansha ngikadilo yambulwa masusu, busanshi, nansha bintu bilongwa panja.” Bene Buddha kebakimbangapo kubulwa kufwa, ino bakankamikwanga kufikila’po na kupwa bidi Nirvâna.
12 Pendanga pasambakana bwine Buddha mu bifuko bishileshile bya mu Azia, mfundijo yabo yendanga isendululwa mungya nkulupilo ya mu bifuko mobufika. Kifwa bwine Buddha bwa Mahayana, bwa muswelo mukwabo butādile mu Shine ne mu Jampani, bufundijanga kukulupila mu babodhisattva ba mūlu, nansha Babuddha bakāya’ko. Babodhisattva i bantu bapenyeñanga kutwela mu Nirvâna wabo, basaka kwikala mu būmi bwa kubutulwabutulwa, amba bengidile bidi bakwabo ne kwibakwasha nabo bafikile pa Nirvâna. Ko kunena’mba, muntu ukokeja kutonga kwendelela mu lutonto lwa kubutulwabutulwa nansha shi ke mupwe kala kufikila pa Nirvâna.
13 Bujadiki bukwabo bwālondelwe na bantu bavule mu Shine ne mu Jampani i buno bwa lufundijo lwa Ntanda Ikola ya Kushika, lwāshilwile Buddha Amitabha, witwa ne bu Amida. Boba badi na lwitabijo betanga pa dijina dya Buddha bakabutwilwa dikwabo mu Ntanda Ikola, mu paladisa, mudi ngikadilo ipēleja kufikila pa kutōkejibwa kwamfulo. I kika kitambile ku luno lufundijo? Polofesele Smart, utelelwe kala, ushintulula’mba: “Momuyukile kala, paladisa ya ntumbo, yanwa mu bisonekwa bimobimo bya Mahayana, yāikele kupingakena pa nirvâna mu mifwatakanyo ya bantu bavule amba kyo kitungo kine kikatakata.”
14 Bwine Buddha bwa Tibet i bupapamune nkulupilo mivule ya mu bifuko mobutwelele. Kifwa, dibuku dya Tibet dya bafwile i dilombole ditabula dya ngikadilo ya pa bukata ikalanga’mo muntu kumeso kwa kubutulwa’ye dikwabo. Bafwile banenwe kutūlwa ku mwinya wa kitōkeji kya bubine butabukile bonso, boba bakankalwa kūminina ku uno mwinya kebanyongololwangapo, ino babutulwanga monka dikwabo. Nanshi, bwine Buddha mu miswelo yabo yonso buselele mulangwe wa kubulwa kufwa.
Mutōtelo wa Bankambo wa Shinto wa mu Jampani
15 Mu Jampani mwādi kala mutōtelo kumeso kwa bwine Buddha kufika’mo mu myaka tutwa tusamba K.K. Wādi mutōtelo wambulwa dijina, nkulupilo yao yādi misobakane na mikadilo ne bibidiji bya kishi bya bantu. Ino bwine Buddha pa kutwela, kyālomba kwikale kushiyañana kwa mutōtelo wa bene Jampani na uno mutōtelo mweni. Ko kwinika wāinikwa bu “Shinto,” kushintulula ko kunena’mba “dishinda dya baleza.”
16 I lukulupilo’ka lwādi mu bwine Shinto bubajinjibajinji lutala pa Ntanda ya Baya-kalunga? Pa kutwela kwa madimi a mutyele a mu misanza, ano “madimi a mu misanza ālombele bantu bekale kwikongela mu bisumpi bilongolole senene, bimanije,” mo mushintulwila dibuku dimo (Kodansha Encyclopedia of Japan), “kadi bisela bya mwa kudimina—byākweshe bininge mwenda mafuku mu bwine Shintō—byālungulukile.” Moyo wa kutyina myuya ya baya-kalunga wāfikije bano bantu ba kala ku kutūla’ko bisela bya kwiitalaja. Bino bisela byo byālungulukile ke mutōtelo wa mishipiditu ya bankambo.
17 Mwendele lukulupilo lwa bwine Shinto, muya wa ‘muya-kalunga’ udi nyeke mowikadilanga, ao’ko mushingwe kishoto na lufu. Bafwidilwe pobaloñanga bisela bya kulangula kisao, ko kusubula kobasubulanga muya ne kwiutalula kizwa kyonso, kwapwa ke wa ndoe, ulonga biyampe. Mwenda myaka, mushipiditu wa nkambo wakanda kitenta ke leza wa bankambo, mulami. Bwine Shinto byobudi njibo na kibelo na bwine Buddha, i busele mfundijo imoimo ya bene Buddha, kubadila’mo ne lufundijo lwa paladisa. O mwanda lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muya i lwa pa kitako ne mu bwine Shinto.
Kubulwa Kufwa mu Bwine Tao,
Butōtyi bwa Bankambo mu Bwine Confucius
18 Bwine Tao bwāshimikilwe na Lao-tzu, ulangilwanga’mba wādi mu Shine mu myaka tutwa tusamba K.K.K. Mungya mulombwela bwine Tao, kitungo kya umbūmi i kukwatañanya mingilo ya muntu na Tao—dishinda dya kipangila. Mulangilo wa bene Tao utala pa kubulwa kufwa ukokeja kunenwa mu kīpi namino: Tao i kijila kyendeja diulu ne ntanda. Tao kadipo na ngalwilo nansha na mfulo. Shi muntu ekale kukwatañanya būmi bwandi na Tao, kubapu nandi kadi’mo, ke wanyeke ne nyeke.
19 Mu bukomo bwa bene Tao bwa kusaka kwikala umbumo na kipangila, bādi bakimba nakampata kusokola kuleka kununupa kwakyo ne kwialuja dipya kwakyo. Mwanda bādi balanga’mba shi muntu alonde musakila Tao, dishinda dya kipangila, ubwanya kusokola bifibwe bya kipangila ne kwishīka ku kwitapa bilonda, ku misongo, ne ku lufu kwine.
20 Bene Tao bāshilwile kulanguluka, kukaya makayo a kwesa, kujila bidibwa bimobimo, amba padi kulonga namino ko kwishīka ku kununupa kwa umbidi ne ku lufu. Lubilo lonka, mfumo yāshilula kusambakana amba kudi bantu kebafu balelembanga pa makumbi, bamweka kadi bajimina monso mobasakila, bashikete pa ngulu ikola nansha pa bisanga bya kulampe mu bula bwa myaka keibadika, badya lumé nansha bipa bya majende. Mānga ya mu Shine isekununa’mba mu 219 K.K.K., mulopwe Ch’in Shih Huang Ti wātumine mulongo wa byombo na bansongwalume ne bansongwakaji 3 000 ba kukasokola kisanga kya P’eng-lai kya mu lufumo, kīkalo kya bantu kebafu, amba bamuletele’ko kiyombo kya kwishīka lufu. Kekudipo kinenenwa bivule, bājokele’ko makasa, pampikwa bwanga bwa kwishīka lufu.
21 Kukimba būmi bwanyeke kwātwele bene Tao ku kushilula kwenga malawa a kwishīka lufu. Mungya mumweno wa bene Tao, būmi butambanga ku kusambakanya bukomo bwishile bwa yin ne yang (kikaji ne kilume). O mwanda batuenga ba malawa bādi beula mulongelanga kipangila, basambakanya dikala (difīta, ditelwa bu yin) na dibwe dya musungusungu, mercure, (dikelema, ditelwa bu yang) mwanda bādi bafwatakanya’mba bikokeja kulupula bwanga bwa kwishīka lufu.
22 Mu myaka tutwa tusamba-tubidi K.K., bwine Buddha bwāshilula kutwela bityebitye mu mitōtelo ya mu Shine. Kwālupuka kusobakana kwa nkulupilo ya bwine Buddha, ya majende, ne ya mutōtelo wa bankambo. “Bwine Buddha ne bwine Tao,” mungya munenena Polofesele Smart, “bwālangwile nkulupilo inena’mba kudi būmi bukwabo kupwa kwa kufwa yādi kala miyukane mu mutōtelo wa bankambo mu Shine wa kala.”
23 Confucius, watunangu mukwabo wa ntumbo mu Shine wa mu myaka tutwa tusamba K.K.K., mwinē filozofi yāikele ke kyalwilo kya bwine Confucius, kānenepo bivule bitala pa Ntanda ya Baya-kalunga. Inoko wāimanine bininge pa mvubu ya mwikadilo wanwa, usaka bantu. Ino wādi umwene amba i biyampe kutōta bankambo, o mwanda wādi ukoma ukomeneja kulama bisela ne bibidiji bitala pa mishipiditu ya bankambo baya-kalunga.
Mitōtelo Mikwabo ya Kutunduka
24 Bwine Jaina bwāshimikilwe mu India mu myaka tutwa tusamba K.K.K. Mushimiki wabo, Mahāvīra, wādi ufundija’mba bintu byonso byūmi bidi na mūya wanyeke, ne amba kupandija mūya ku bupika bwa Karma kubwanika’nka na kwipela kwa muntu mwine kwabinebine ne kwidingila kwa aye mwine ne kwikala na kasuminiji ka kuleka kususula bipangwa byonso. Bene Jaina bakilamine ino nkulupilo ne dyalelo dino.
25 Kadi mu India mo monka mwāsulukile ne bwine Sikh, mutōtelo ulondwa na bantu midiyo 19. Uno mutōtelo wāshilwile mu myaka tutwa 16, pākadile Guru Nānak ñeni ya kukongela pamo mfundijo milumbuluke ya bwine Hindu ne ya Kiislamu ke mutōtelo umo. Bwine Sikh bwāselele nkulupilo ya bene Hindu ya kubulwa kufwa kwa mūya, bungudi, ne Karma.
26 I bine, lukulupilo lwa amba būmi bwendelelanga nansha shi umbidi ubafu lutanwa mu mitōtelo mivule ya Kutunduka. Lelo mu Bipwilo bya Ki-kidishitu, mu mutōtelo wa Bayuda ne mu Kiislamu namo?
[Questions]
1. I kika kinenenwa’mba kuyuka mwālungulukile ne mwāsambakanine lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muntu mu mitōtelo mishileshile i kintu kitutala ne batwe?
2. I kika kinenenwa’mba kitako kine kikatampe kusulukile milongelo mivule ilondwa mu mitōtelo ya mu Azia i India?
3. Mungya munenene muyuki wa mānga, mulangwe wa kutunduluka kwa myuya wāletelwe na bāni mu India?
4. Mwanda waka mulangilo wa kutunduluka kwa myuya wāsangeje batunangu bene Hindu?
5. Mwendele kunena kwa bwine Hindu, kitungo kine kya myuya i kitungo’ka?
6, 7. I lukulupilo’ka lwa bwine Hindu bwa dyalelo lutala pa Ntanda ya Baya-kalunga?
8-10. (a) Bwine Buddha bushintululanga namani būmi bwa muntu? (b) Mufundi umo mwine Buddha i mushintulule namani kubutulwabutulwa?
11. I mumweno’ka udi na bene Buddha pa mwanda utala Ntanda ya Baya-kalunga?
12-14. I kika kinenenwa’mba miswelo pala pala ya bwine Buddha i misele mulangwe wa kubulwa kufwa?
15-17. (a) I muswelo’ka wālungulukile mutōtelo wa mishipiditu ya bankambo mu bwine Shinto? (b) Lukulupilo lwa kubulwa kufwa kwa muya ludi namani bu kitako mu bwine Shinto?
18. Mwine Tao ulañanga namani pa mwanda utala kubulwa kufwa?
19-21. Bukomo bwādi bulonga bene Tao bwēbafikije ku kulonga bika?
22. Milongelo ya bwine Buddha yābutwile bika mu mitōtelo ya mu Shine?
23. Confucius wādi umona namani mutōtelo wa bankambo?
24. Bwine Jaina bufundijanga kika pa mwanda utala muya?
25, 26. I nkulupilo’ka ya bene Hindu itanwa ne mu bwine Sikh?
[Caption on page 9]
Lufundijo lwa bungudi kyo kitako mu bwine Hindu
[Caption on page 10]
Bwine Buddha bwātwejeje milongelo yabo mu Azia wa Kutunduka yense
[Map with caption on page 10]
INDIA: Banaras, Buddh Gaya
AZIA WA PA BUKATA; KASHMIR; TIBET; SHINE; KOREA; JAMPANI; MYANMAR; THAILANDE; SRI LANKA; KAMBODIA; JAVA
MYAKA TUTWA 3 K.K.K.
MYAKA KATWA IMBAJINJI K.K.K.
MYAKA KATWA IMBAJINJI K.K.
MYAKA TUTWA 4 K.K.
MYAKA TUTWA 6 K.K.
MYAKA TUTWA 7 K.K.
[Caption on page 11]
Mwine Tao ukimbanga kwikala wanyeke na kukwatañanya būmi bwandi na kipangila
[Caption on page 12]
Confucius wādi umwene amba i biyampe kutōta bankambo