Lelo Kudi Būmi Kupwa kwa Kufwa?
“Mutyi nao udi ne lukulupilo, shi i mutyibwe, amba ukashipuka monka . . . Shi muntu afwe, ekale mūmi monka’ni, a?” —MOSESA, MUPOLOFETO WA PA KALA.
MU NJIBO ya madilo mu New York City, balunda ne balongo bakunkamene nkū kubwipi na sanduku wa lufu mupūtule. Batala umbidi wa nsongwalume wa myaka 17 ulēle kitantala. Balunda nandi ba ku masomo abakomenwa kumujiula. Lawa yadi imundapwa nayo ibamupulula nywene; dyaya dibamushiye kinyano tē. Lelo bine uno ye aye mulunda nabo? Myeji mityetye kunyuma, wadi mwana wa milangwe, wa bipangujo, mukomo nkē—mūmi! Inamwana papo mutyima i mumutumbuke, ino utompa kutana lukulupilo ne busengi mu mulangwe wa’mba wandi mwana i mūmi mu muswelo kampanda. Udila’nka kudila, upituluka mu byobya byobamufundije, amba: “Tommy pano kadi mu nsangaji. Leza waite Tommy akekale nandi mūlu.”
2 Kisengele ku makilometele 11 000 na kuno, mu Jamnagar, mu India, bana-balume basatu, bana ba nsunga wa myaka 58 bakītakīta na kutūla umbidi wa shabo pa kisōkelo kya bafwe. Dyuba pa kufika ku misanya milume, mwana mukulu washilula kusōka, waakija bibanze bya nkuni na kikuku, wapungulwila binunka biya bisobakanye na ensense pa umbidi mufwe wa shandi. Nsasensase ya mudilo koku itoloka, aye papo wikwete’ko utoba mu Kisanskrite na bishima bya Brahman bishintulula’mba: “Abe muya kafu endelela enda, wielele’ko ukafikile pa bu mwinemwine udi na bubine butabukile bonso.”
3 Bano bana na bana basatu pobabandila shabo utēma, umo ne umo wiipangula mundamunda’mba, ‘Le nkulupile amba kudi būmi kupwa kwa kufwa?’ Balondolola muntu ne muntu byandi, mwanda i bafundijibwe mu bipindi pala pala bya ntanda. Nkasabo ukulupile amba shabo muswe ukatundulukila ku būmi bwa ludingo lwa peulu. Mwanabo wa pa bukata ukulupile amba bafwile badi pamo’nka bwa muntu ulēle, kuyuka kintu nansha kimo mpika. Tutu wabo ulanga’mba i kutupu muntu uyukile kyokya kitufikilanga potufwanga, o mwanda wikumwina’tu bikumu amba i bine lufu ludi’ko.
Kipangujo Kimo, Malondololo Mavule
4 Lelo kudi būmi kupwa kwa kufwa? Kino kipangujo kivutakanyanga bantu ñeni tamba tununu ne tununu twa myaka. Hans Küng, mufundi mwine Katolika, unena’mba: “Nansha ke bayuki ba teoloji bene kibapwanga bunwa pobabandaulanga[’kyo].” Tamba kala ne kala kene, bantu ba miswelo ne miswelo balangulukanga pa uno mwanda, ebiya baleta’po malondololo kapwila.
5 Bantu bavule betela bu bene Kidishitu, bakulupile kwenda mūlu nansha mu kalunganyembo. Bene Hindu nabo bakulupile mu bungudi bwa kutundulukila mu kintu kampanda. Amir Muawiyah, mukwashi wa ku kitako kya mutōtelo wa Kiislamu, unena pa mumweno udi na Bamizilma amba: “Tukulupile amba kukekala difuku dya butyibi kupwa kwa kufwa, pokenda ku meso a Leza Allah, dyodya dyuba ukenda mu kidye.” Mwendele nkulupilo ya Baislamu, Allah ye wa kubandaula lwendo lwa būmi bwa muntu ne muntu ne kumutūla mu paladisa nansha mu kalunganyembo ka mudilo.
6 Mu Sri Lanka, shi muntu wafwila mu yabo njibo, bene Buddha ne bene Katolika bashitulanga bibelo ne madidisha. Penepa baakija lampi wa pitolo, batūla sanduku wa lufu, maulu a ufwile atadidile mu kibelo kya kumeso. Balanga’mba kulonga namino ko kulupula mushipiditu nansha muya wa yewa ufwile mu njibo.
7 Ronald M. Berndt wa ku Iniveleshite ya Australia wa Kushika, unena’mba bene Australia bakulupile amba “bantu badi na mushipiditu keonekanga nansha patye.” Tubila tumotumo twa mu Afrika tukulupile amba kupwa kwa kufwa, bantu bekalanga ke bangudi, boba bādi bantumbo baikala ke mishipiditu ya bankambo, ilēmekwanga ne kulombwa bu balenga bakwete kibundi.
8 Mu matanda amoamo, nkulupilo ya bintu byobafwatakenya bu myuya ya bafu i milupuke ku kusobakanya bibidiji bya kishi na bwine Kidishitu bwa dijina bitupu. Kifwa, bene Katolika bavule ne bene Mishoni ba mu Afrika wa Kushika badi na kibidiji kya kufya makalashi shi muntu wafu, batyina’mba shi utale’mo ukamona kibanda kya muntu ufwile’wa. Mafuku 40 kupwa kwa kufwa kwandi, ba kisaka ne balunda nandi bavuluka kukanda mūlu kwa muya wa wabo muswedibwe.
Mwanda Usambakene Konso Konso
9 Malondololo ku kipangujo kya kusaka kuyuka i kika kitufikilanga potufwanga i meshileshile mungya bibidiji ne nkulupilo ya bantu baleta’o. Ino, mitōtelo mivule i mitabije mulangwe umo bu wayo wa pa kitako, wa amba: Kudi kintu kampanda kidi munda mwa muntu—muya, mushipiditu, ngudi—kekifu, kishalanga kyūmi shi muntu wafu.
10 Lukulupilo lutala pa kubulwa kufwa kwa muya i lusambakane ntanda yonso mu tununu ne tununu twa mitōtelo ne tutangotango twa Bipwilo bya Ki-kidishitu. Luno lufundijo i lwitabijibwe ne mu mutōtelo wa Bayuda. Mu bwine Hindu, lo lukulupilo lwine lwa pa kitako lwimanine’po bufundiji bwa bungudi. Bamizilma bakulupile amba muya utwelanga mu umbidi wa muntu, ino shi umbidi ubafu, muya washala mūmi nyeke. Ngitabijo mikwabo—ya bilezaleza bya mu Afrika, bwine Shinto, ne bwine Buddha—ifundijanga bintu bishileshile pa uno mwanda umo onka.
11 Inoko kudi bantu bamo banena’po muswelo ungi, bakulupile amba shi muntu wafu ne būmi nabo bubafule. Kudi abo, mulangwe wa amba būmi bwa ñeni ne malango bwendelelanga na muya wambulwa ngitu ya bu muntu, wa kyelevwe, musansane na umbidi i mulangwe wakubulwa kwendela’mo. Miguel de Unamuno, mulembi mufundi mwine Espanye wa mu myaka tutwa 20, usonekele amba: “Kwitabija kubulwa kufwa kwa muya i kusaka’mba muya uleke kufwa, ino kusaka kino na lukalamino i kutyimpila mulangilo muluji panshi ne kukongoloka’o.” Mu boba bapelanga kwitabija kubulwa kufwa kwa muya mudi ne bafilozofe batumbe ba kala, ba Aristote ne Épicure, muñanga Hippocrate, David Hume filozofe mwine Ekose, Mwalabu mufundi Averroès, ne Jawaharlal Nehru, wādi mpingakani wa mulopwe wa India pa kupwa kupebwa bwanapabo.
12 Kipangujo kine i kino, Lelo tudi binebine na muya keufu? Shi binebine muya ufwanga, lelo lufundijo lwa bubela uno muswelo lwāikele kutwela namani mu mitōtelo mivule ya dyalelo? I kwepi kwāshilwile uno mulangwe? Ne shi binebine muya kewikalanga’kopo pa kupwa kufwa, i lukulupilo’ka lotukokeja kwikala nalo pa boba bafwile?
13 Lelo tukokeja kutana malondololo abinebine kadi atondwa muntu pa bino bipangujo? Eyo! Bino bipangujo byonso ne bikwabo, bikalondololwa mu mapaje alonda’ko. Dibajinji, tubandaulei bidi muswelo wāshilwile luno lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya.
[Questions]
1-3. Bantu bavule bakimbanga muswelo’ka busengi pobafwilwanga muntu obasenswe?
4. I kipangujo’ka kivutakanyanga bantu ñeni tamba kala ne kala kene?
5-8. Mitōtelo mishileshile ifundijanga kika pa būmi kupwa kwa kufwa?
9, 10. Le i lukulupilo’ka lwitabijibwe na mitōtelo mivule bu lwabo lwa pa kitako?
11. Bafundi bamobamo bamwene muswelo’ka mulangwe wa amba muya keufwangapo?
12, 13. I bipangujo’ka bikatampe byalupuka bitala pa lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya?