Lufundijo lwa Kubulwa Kufwa kwa Muya: Nsulo Yalo

“Kekudipo mwanda uvutakanyanga muntu ñeni pamo bwa uno utala pa ngikadilo yakekala’mo pa kupwa kufwa.” —“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

MUFUNDI kadi mwadimu wa myaka 70 walambikwa amba wabulwe bwine Leza, ne amba waone ñeni ya bankasampe na lufundijo lwandi. Waleta’po buluji bwa kwibingija nabo mu kisambo, ino kutupu, kīmu kya maviyo kibamuponeja ne kumutyibila nsambu ya lufu. Nsaa mityetye kumeso kwa kwipaibwa, uno mwadimu mukulu washilula kulombola bana ba masomo bamubumbile koku ne koku mulongo wa myanda ilombola’mba muya keufwangapo, ne amba lufu kelufwaninwepo kutyinwa.

² Uno muntu uponejibwe ke ungipo, i Socrate, filozofe Mungidiki mwende ntumbo wa mu myaka tutwa tutano K.K.K.a Platon, wandi mwana wa masomo, ye wālembele ino myanda yonso mu bilembwa bitwa bu Apology ne Phaedo. Ba Socrate ne Platon i batumbe mu bantu babajinji bālupwile mulangwe wa amba muya keufwangapo. Ino ke abopo bāshilwile luno lufundijo.

³ Monka motusa kwikimwena, nsulo ya mulangwe wa kubulwa kufwa kwa muntu i ya tamba kalāa ne kala kene. Ino ba Socrate ne Platon bo bāneñenye’o, bēwalamuna ke lufundijo lwa filozofi, enka namino, bēusombela mwa kukokela’o bantu bafunde ba tamba mu yabo myaka’ya ne kwenda kumeso.

Tamba ku Pythagore Kutūla ku Mapiramide

⁴ Bangidiki ba kala kupita Socrate ne Platon nabo bādi bakulupile amba muya ushalanga mūmi shi muntu wafu. Pythagore, Mungidiki muyuke makumi mutumbe, wa mu myaka tutwa tusamba K.K.K., wānene amba muya keufwangapo, ino utundulukilanga kungi. Kumeso kwandi kwādi Thalès wa mu Miletusa, ulangilwanga’mba ye filozofe umbajinjibajinji Mungidiki, wādi ulanga’mba muya keufu keudipo’nka mu bantu, mu banyema ne mu mityi, ino udi ne mu bipungwa, kifwa mu nzembwe, amba o mwanda ishetulanga byuma. Bangidiki ba pa kala bādi balanga’mba myuya ya bafwe yabwilwanga bukila bwa munonga wa Styx, beitūla mu mutá mukatampe wa panshi witwa bu ntanda ya balenga. Mwine’mwa mo mudi batyibi batyibila myuya nsambu, ya kususulwa mu kifungo kya lubumbu lulalula nansha ya kusepelela mu Kifuko kya beselwe.

⁵ Mu Iran, mwādi mwitwa bu mu Peleshia, dya kutunduka, mwādi mupolofeto witwa dya bu Zoroastre wa mu myaka tutwa tusamba-tubidi K.K.K. Wātwejeje mutōtelo umo wāikele kutumba mwenda mafuku bu bwine Zoroastre. Uno wādi mutōtelo wa Umbikalo wa Peleshia, wātādile ntanda yonso kumeso kwa Ngidiki kwikala umbikalo utabukile mikwabo bukomo. Bisonekwa bya Zoroastre binena’mba: “Muya wa Moloke ukasepelela nyeke na Nsangaji mu Kubulwa Kufwa, ino muya wa Mbepai ukasusuka’po shao. Bino Bijila bikalanga na Ahura Mazda [ko kunena’mba “leza wa tunangu”] mutombolwe mu lupusa Lwandi lwa bubikavu.”

⁶ Lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya lwādi’ko kala mu Iran ne mutōtelo wa Zoroastre mwine kewaikele’ko. Kifwa, bisaka bya kala bya mu Iran, byādi bisasaketa myuya ya bafwile, bibalambula bidibwa ne bivwalwa bya kwibakwasha mu ntanda ya balenga.

⁷ Lukulupilo lwa kwikala na būmi kupwa kwa kufwa lwādi lutādile mpata mu mutōtelo wa bene Edipito. Bene Edipito bādi bakulupile amba muya wa mufwe utyibilwanga butyibi na Osiris, leza mukatampe wa mu ntanda ya balenga. Kifwa, muvungo wa busadi ulangilwa bu wāsonekelwe tamba mu myaka tutwa 14 K.K.K. ulombolanga Anubis, leza wa bafu, ukatwala muya wa musonekeji Hunefer ku meso a Osiris. Bakwata mutyima wa musonekeji, welekeja mutyima wandi wa mundamunda, kebeupima mu kipimo kya ngeso ibidi, benzankenya’o pa disala divwalwanga ku mutwe na leza mukaji wa bubinebine ne boloke. Thot, leza mukwabo koku ulemba bulēmi. Wivwane mutyima wa Hunefer keulēmapo myanda mivule iulambikilwe, upēla kupita disala, nabya Hunefer wapebwa lupusa lwa kutwela mu kīkalo kya Osiris ne kutambula kubulwa kufwa. Uno muvungo wa busadi ulombolanga kadi mukishi mukaji wimene dya ku ngeso, utengele kudya mufwe’wa shi mutyima wandi ubapone mu kino kīmu. Bene Edipito bādi kadi bomija mfu yabo ne kulama imbidi ya Bafelo mu bibundu bipuñame bitwa bu mapiramide, mwanda bādi balanga’mba muya upandanga enka shi umbidi i mulamwe senene.

⁸ Bino byonso bilombola’mba i mizo mivule mine ya pa kala yālamine luno lufundijo lumo lonka​—lwa kubulwa kufwa kwa muya. Lelo luno lufundijo bēluselele ku nsulo imo yonka?

Kashilushilu ka Mwanda

⁹ “Mu ntanda ya kala,” dyo dibuku Mutōtelo wa Babiloni ne wa Ashidia (Angele) dinena, “Edipito, Peleshia, ne Ngidiki bāiwile milongelo ya mutōtelo wa Babiloni.” Dino dibuku dishintulwila’ko amba: “Mu kukumankena pamo kubajinji kwa bene Edipito ne bene Babiloni, mungya mwikilombwela bipapo bya El-Amarna, bine kwādi mikenga mivule ya kutweja milangwe ne bibidiji bya kine Babiloni mu mitōtelo ya bene Edipito. Mu Peleshia, mutōtelo wa Mithra ulombola patōka milangilo ya bene Babiloni yāiwilwe . . . Kwisoba kwisobele mfundijo ya Basemite mu mfumo ya kala ya Ngidiki ne mu mitōtelo ya Bangidiki pano i kwitabijibwe na bafundi bavule amba i byabine, kekudipo wa kutūla’po lupata. Mu mfundijo ya Basemite, mivule i mimanine nakampata pa ya bene Babiloni.”b

¹⁰ Ino, milangwe ya bene Babiloni itala pa bifikilanga bantu pa kupwa kufwa, mwene i mishile mpata na ya bene Edipito, bene Peleshia ne Bangidiki? Kifwa, tala munenena dibuku Mānga ya Gilgamesh (Angele) ya bene Babiloni. I disekunune myanda ya Gilgamesh, kalala ka mavita, ukambakana na kuyuka mwikadile lufu, wakimbekimbe kubulwa kufwa, ino watunya. Aye mu lwendo, wasambakana kansongwakaji katyila, kabamukankamika kulonga byonso byasaka’nka pakidi mūmi, ke-pantu kakatanapo būmi bwaendaenda bwakimba. Musapu udi mu ino mānga yonso i uno, lufu kelwepukwapo nansha dimo, kwikala na lukulupilo lwa kubulwa kufwa i kwiongola. Lelo kino kilombola’mba bene Babiloni kebādipo bakulupile kukekala mu Ntanda ya Baya-kalunga?

¹¹ Polofesele Morris Jastrow, Jr., wa ku Iniveleshite ya Pennsylvania, mu États-Unis, wasonekele amba: “Ne bantu, ne bendeji bemanine lufundijo lwa mutōtelo [wa kine Babiloni], abo bonso i kutupu witabijanga kujimina jimejime kwa kintu kyādi’ko. Lufu [mungya mumweno wabo] i kusambukila ku būmi bwa muswelo mukwabo, kadi kupatanya kobādi bapatanya kubulwa kufwa, i kusakwija mulangwe wa’mba i kutupu muntu ukokeja kwepuka kwalamuka kwa būmi kuletwanga na lufu.” Eyo, bene Babiloni bādi kadi bakulupile amba kudi būmi bwa muswelo kampanda, bwendelelanga mu muswelo kabidye shi muntu wafu. Bādi balombola kino pa kujīka bafwa na bintu byabo, amba bakebingidija mu Ntanda ya Baya-kalunga mobenda.

¹² I bine, nanshi lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya i lwa tamba pa Babiloni wa kala. Mungya munenena Bible, dibuku ditumbīle mānga yabinebine, kibundi kitwa bu Babele nansha bu Babiloni kyāshimikilwe na Nimiloda, kankanu ka Noa.c Kupwa kwa Dilobe dya ntanda dya mu mafuku a Noa, kwādi enka ludimi lumo ne mutōtelo umo kete. Ino Nimiloda pa kushimika kibundi wāubaka’mo ne kiteba, wāshilula mutōtelo ungi. Mānga ya Bible ilombola’mba ndimi pa kuvutakana’yo ku Babele, bōbaki ba kiteba bākankelwe bāketankana, bākashilula ngalwilo ingi mipya, bāsela ne mutōtelo wabo. (Ngalwilo 10:​6-​10; 11:​4-9) Enka namino, mfundijo ya mutōtelo wa kine Babiloni yāsambakana pano pantanda ponso.

¹³ Mungya munenena mānga, Nimiloda wāfwile lufu lwa byamalwa. Kupwa kwa lufu lwandi, bene Babiloni bāshele bamutembaula na bulēme bukatampe bu mushimiki, mūbaki, ne mulopwe umbajinji wa kyabo kibundi. Bafundi bamobamo banenanga’mba Marduk i enka Nimiloda wādi ulēmekelwe bu leza, mwanda Marduk (Melodake) ye wādi umonwa bu mushimiki wa Babiloni. Wivwane i amo namino, nankyo mulangwe wa amba muntu udi na muya ushalanga mūmi pa kufwa kwandi wādi muyukane kitatyi kyāfwile Nimiloda. Eyo, mānga ilombolanga’mba, kupwa kwa Dilobe, ku kifuko kwinekwine kwāsulukile lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya i ku Babele, ku Babiloni.

¹⁴ Ino luno lufundijo lubaikala namani ke lukatampe mu mitōtelo mivule ya mu ino yetu myaka? Kipindi kilonda’ko kikabandaula molwātwelele mu mitōtelo ya Kutunduka.

[Footnotes]

[Questions]

1-3. Ba Socrate ne Platon bālupwile namani mulangwe wa amba muya keufwangapo?

4. Pādi ne Socrate mwine kaikele’ko, lelo Bangidiki bādi na milangwe’ka pangala pa Ntanda ya Baya-kalunga?

5, 6. Bene Peleshia bādi bamwene muya namani?

7, 8. Bene Edipito ba pa kala bādi bakulupile bika bitala pa muya unenwa bu ushalanga mūmi shi umbidi ubafu?

9. I mutōtelo’ka wāiwilwe mu ntanda ya kala ya Edipito, Peleshia, ne Ngidiki?

10, 11. Bene Babiloni bādi bamwene namani būmi kupwa kwa lufu?

12-14. (a) Kupwa kwa Dilobe, i kwepi kwāsulukile lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya? (b) Luno lufundijo lwāsambakene pano pantanda ponso namani?

[Caption on page 6]

Mumweno wa myuya mu ntanda ya balenga wādi na bene Edipito

[Caption on page 7]

Socrate wānene amba muya keufwangapo