Ntuadijilu wabu ne divula diabu mu tshikondo tshietu etshi
MALU a Bantemu ba Yehowa a mu tshikondo tshietu etshi mmatuadije kukadi mpindieu bidimu bipite pa lukama. Ku ntuadijilu kua bidimu bia 1870, kasumbu kakese menemene ka balongi ba Bible kakatuadija mu musoko wa Allegheny (udi mpindieu mu tshimenga tshia Pittsburgh), ku Pennsylvanie mu États-Unis. Charles Taze Russell ke uvua mulombodi wa kumpala wa kasumbu aku. Mu ngondo wa muanda-mutekete, tshidimu tshia 1879, bakapatula bua musangu wa kumpala mu Anglais tshibejibeji tshia Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (Tshibumba tshia Nsentedi tshia Siona ne Mumanyishi wa Dikalaku dia Kristo). Mu 1880 kasumbu kakese ka balongi ba Bible aku kakalela bisumbu bia bungi biakatangalaka mu bikuabu bimenga bia pabuipi apu. Mu 1881 bakenza tshisumbu tshiakabikilabu ne: Zion’s Watch Tower Tract Society, ne mu 1884 bakatshielesha ku mikanda ya mbulamatadi ne Russell ke uvua mulombodi watshi dîba adi. Kunyima kua matuku, buobu e kushintulula dîna dia tshisumbu etshi, kutshinyikabu ne: Watch Tower Bible and Tract Society. Ba bungi bavua bayisha ku nzubu ne ku nzubu, bashila kabidi bantu mikanda ya kulonga nayi Bible. Mu 1888, bantu 50 patupu ke bavua benza mudimu eu ku dîba ne ku dîba. Kadi lelu’eu kudi bantu bapite pa 700 000 badi benza mudimu wa ku dîba ne ku dîba pa buloba bujima.
Mu 1909, mudimu wakatangalaka pa buloba bujima, ne bakashintulula ne kutekela tshilombuelu tshia midimu ya Bantemu ba Yehowa muaba uditshi mpindieu ku New York, mu Brooklyn. Bavua bafundisha miyuki mu bikandakanda, ne mu 1913 bakavua batuadija kuyipatuisha mu miakulu inayi mu bikandakanda 3 000 bia mu États-Unis, mu Canada ne ku Mputu. Bakabanya mikanda minene ne mikese pamue ne tubeji miliyo nkama ne nkama.
Mu 1912 bakatuadija kuenza mudimu ne bindidimbi bia “Foto-drama wa Bufuki.” Bindidimbi bia filme au bivua binyungakana ne bipatula mêyi, bileja malu a mbangilu wa difukibua dia buloba too ne ku ndekelu kua Bukokeshi bua Kristo bua Bidimu Tshinunu. Bakabanga kuleja bindidimbi ebi mu 1914 ne bantu 35 000 bavua babitangila dituku dionso. Foto-drama eu uvua mu tshikondo atshi filme wa kumpala kua yonso uvua ne bindidimbi bikale binyungakana ne bipatula mêyi umvuika.
TSHIDIMU TSHIA 1914
Tshikondo tshinene tshikavua tshienda tshisemena pabuipi. Mu 1876 mulongi wa Bible Charles Taze Russell wakafunda mu tshibejibeji tshia Bible Examiner (Mukonkononyi wa Bible), tshipatula ku Brooklyn (New York), tshiena-bualu tshia: “Bikondo bia Bampangano nebijike dîba kayi?” Tshivua tshiamba mu nimero watshi wa Kasuamansense mu dibeji dia 27 ne: “Bikondo muanda-mutekete nebijike mu 1914.” Bikondo bia Bampangano ndupolo lua tshikondo ludi Mukanda wa Nzambi mukudimune ne: “tshikondo tshia bantu ba bisamba bia bende.” (Luka 21:24) Malu avuabu bindile mu 1914 kaakakumbana onso to, kadi tshidimu atshi tshiakajadika nshikidilu wa Bikondo bia Bampangano ne tshivua tshidimu tshivua tshikale ne malu a pa buawu. Bafundi ne bumvuiji ba bungi ba malu a kale badi bitaba ne: tshidimu tshia 1914 tshivua tshidimu tshivua malu a bantu mashintuluke bikole bitambe. Ke tshidi malu adi alonda aa aleja menemene:
“Tshidimu tshia ndekelu tshivua ‘tshimpe’ menemene tshivua tshia 1913, tshidimu tshia kumpala kua dibudika dia Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima.”—Mmuenenu wa bafundi ba tshikandakanda tshia Times-Herald, Washington, D.C.,13 Luabanya 1949.
“Tshikondo tshia bidimu 75, tshia kubangila ku 1914 too ne ku 1989, mudi mvita ibidi ya buloba bujima mienzeke ne mikuabu ivua ditunga dia U.R.S.S. wa kale baluishangana muinshimuinshi ne ditunga dia États-Unis, tshidi tshiotshi tshitamba kumueneka bua bafundi ba malu a kale bu tshikondo tshimuepele tshisunguluke tshidi ne malu a wawu mushindu, bantu ba bungi ba mu tshikondo etshi badi baluishangana mvita, bakuabu badi bafumina ku diluangana mvita ne banga badi badilongolola bua kuelangana mvita.”—The New York Times, 7 Lumungulu 1995.
“Kayumbayumba kakakuatakana buloba buonso pakatuadija Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima ne too ne lelu wa ndaya eu katuena banji kumanya bua tshinyi mvita ayi yakabudika to. Kumpala kua tshikondo atshi, bantu bavua bela meji ne: nsombelu mulenga ukavua pabuipi. Bantu bavua mu ditalala ne kabavua mu lukengelu lua bintu to. Pashishe malu onso e kunyanguka. Tudi bashale katshia ku tshikondo atshi bu bantu badibu bakange mueyelu. . . . Bantu badibu bashipe mu lukama lua bidimu elu mba bungi menemene kupita bakashipabu mu bikondo bikuabu bionso kule ne kule.”—Dr. Walker Percy, American Medical News, 21 Kasuabanga 1977.
Bidimu bipite pa 50 kunyima kua 1914, Konrad Adenauer, muena mbulamatadi wa mu ditunga dia Allemagne wakafunda ne: “Katshia ku 1914, ditalala ne bupole kabitshiena mu bantu nansha.”—The West Parker, Cleveland (Ohio) 20 Tshiongo 1966.
Charles Taze Russell (mulombodi wa kumpala wa Société) wakafua mu 1916 ne Joseph Rutherford kumupingana tshidimu tshiakalonda. Malu a bungi akashintuluka. Bakatuadija kupatula tshibejibeji tshikuabu, tshiana tshiabu ne Tshibumba tshia Nsentedi, buobu kuanji kutshibikila ne: L’Âge d’Or. (Badi batshibikila lelu’eu ne: Réveillez-vous! Bua nimero yonso wa Réveillez-vous!, badi bapatula bibejibeji bipite pa 20 000 000 mu miakulu mipite pa 80.) Bakatamba kukankamija mudimu wa kuyisha ku nzubu ne ku nzubu. Mu tshidimu tshia 1931, bena Kristo aba bakangata dîna dia “Bantemu ba Yehowa” didi dibasunguluja ne bitendelelu bionso bia Bukua-buena-Kristo. Dîna edi ndiangatshila mu Yeshaya 43:10-12.
Mu bidimu bia 1920 ne bia 1930 bavua benza mudimu bikole ne tudiomba. Mu 1933, Bantemu ba Yehowa bavua bakuata mudimu ne miaba (anyi stations) 403 bua kumanyisha miyuki ya malu a mu Bible ku tudiomba. Pashishe, Bakalekela kuenza mudimu ne tudiomba ne kutuadijabu kudiyila ku nzubu ne ku nzubu bua kupetangana ne bantu ne bisanji bia fono ne matadi makuata miyuki ya malu a mu Bible. Bakatuadija kulonga Bible ku nzubu ne bantu bonso bavua banyisha bulelela bua mu Bible.
DIBINGA KU TUBADI
Mu bidimu bia 1930 ne bia 1940, bakakuata Bantemu ba bungi bualu bavua bayisha. Buobu pabu bakaya ne bilumbu abi ku tubadi bua kuikalabu bakula kakuyi tshidi tshibakandika, bua kupetabu budikadidi ne kumona mua kuikala bapatuila mikanda ku biamu, kuenza bisangilu ne kutendelela badikadile. Mu ditunga dia États-Unis, bilumbu biakabengabu kukosa bimpe ne biakayabu nabi ku tubadi tubandile biakafikisha Bantemu ku dibinga mu bilumbu 43 ku Kabadi Kakulu ka mu États-Unis. Bakabingisha kabidi Bantemu ku tubadi tunene tua matunga makuabu. Mulongeshi Charles Braden wakamba pa bidi bitangila Bantemu ba Yehowa mu mukanda wende bua ditshimuna diabu ku tubadi ne: “Mbenze mudimu wa pa buawu udi muambuluishe bena tshididi tshia mungalata (ta demokrasi) mu mvita idibu baluangana bua manême a bantu, ne mvita yabu eyi mmiambuluishe bikole bua kukuba manême aa nansha bua tusumbu tukese tuonso mu Amerike.”—These Also Believe.
DILONGESHA DIA PA BUADI
Joseph Rutherford wakafua mu 1942 ne Nathan Knorr kumupinganaye ne kulua mulombodi wa Société. Balongi ba Bible bakumvuangana ne muoyo umue bua kutuadija dilongesha dia pa buadi. Mu 1943 bakunzulula tshilongelu tshia pa buatshi bua kutuadija kulongesha ba-misionere ne bakatshibikila ne: Tshilongelu tshia Bible tshia Société Watchtower tshia Gilada. Kubangila ku tshikondo atshi too ne lelu, mbatume bantu badi bajikije mu tshilongelu etshi mu matunga a bungi pa buloba bujima. Mu matunga muvua kumpala kamuyi tshisumbu nansha tshimue, lelu mudi bisumbu bipiabipia bia bungi, ne mpindieu bakadi base nzubu ya dilombuela midimu (anyi filiale) mipite pa 100 mu matunga kabukabu. Ku tshikondo ne ku tshikuabu, batu balongolola malu a pa buawu bua kulongesha bakulu ba bisumbu, bua kulongesha benji ba mudimu wa budisuile ku filiale ne kabidi aba badi benza mudimu wa kuyisha ku dîba ne ku dîba (bampanda-njila). Mbalongeshile bantu malongesha a pa buawu a mudimu wa kuyisha aa ku muaba udi tulasa tua Société etu ku Patterson, mu New York.
Nathan Knorr wakafua mu 1977. Dimue dia ku mashintuluka a ndekelu diakenzeka yeye mutshikale ne muoyo divua divudija dia bungi bua bantu bavua ne tshia kuenza Kasumbu Kaludiki kadi ku Brooklyn (muaba udibu balombuela midimu ya Bantemu ya buloba bujima). Mu 1976 bakatapulula midimu ya bulongolodi mu bitupa ne mu bitupa ne kuyipeshabu komite mishilashilangane mienza kudi bena mu Kasumbu Kaludiki bavua buonso buabu bikale bamana kuenza bidimu bia bungi mu mudimu wa kuyisha ne bamonemone malu.
NZUBU NE BIAMU BIA DIPATULA NABI MIKANDA
Kudi malu a bungi adi menzekele Bantemu ba Yehowa mu tshikondo tshietu etshi adi akemesha bikole. Ku kasumbu kamuepele patupu ka balongi ba Bible kakatuadija ku Pennsylvanie mu 1870, mu tshidimu tshia 2 000 kuvua bisumbu bia Bantemu tuamba bu 90 000 pa buloba bujima. Mikanda yabu yonso bavua bayipatuisha kumpala ku biamu bia bangenda-mushinga. Kadi pashishe mu tshidimu tshia 1920, bakabanga kudipatuila imue mikanda ku biamu bitekela mu nzubu ivuabu bafutshila. Kadi kubangila mu 1927, bakatuadija kupatuila mikanda ya bungi menemene ku biamu biabu mu nzubu wa bisasa 8 wa Société Watchtower nkayende ku Brooklyn mu New York. Mpindieu mbasakidile nzubu mikuabu ya dipatuila mikanda ne mukuabu munene udi ne biro bia mudimu. Kudi nzubu mikuabu pabuipi ne Brooklyn mudibu bateke badisuile batu bambuluisha mu nzubu eyi bua kupatula mikanda. Kudi kabidi madimi ne nzubu mukuabu wa dipatuila mikanda pabuipi ne tshimenga tshia Wallkill, lua ku Nord kua New York. Aku ke kudibu bapatuila bibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! ne kabidi ku madimi au ke kudi kufumina bimue biakudia bua benji ba mudimu aba badi miaba mishilashilangane eyi. Mudisuile yonso utu upeta makuta makese a kudiambuluisha nawu ne kupeta mushindu wa kusumba tumue tuntu tudiye mua kuikala natu dijinga.
MPUNGILU YA BANTU BAFUMINA MU MATUNGA A BUNGI
Mu 1893, bakenza mpungilu munene wa kumpala mu tshimenga tshia Chicago, mu Illinois ku État-Unis. Bakabuelamu kudi bantu 360 ne bantu 70 bakatambula. Mpungilu munene wa ndekelu wakasangisha bena mu matunga a bungi kaba kamue wakenzeka mu tshimenga tshia New York mu 1958. Bakamuenzela mu bipalu binene bibidi: tshia Yankee Stadium ne tshia Polo Grounds tshivuaku musangu au. Bantu bonso basanga bakabuelamu bavua 253 922 ne bantu 7 136 bakatambula. Kubangila anu ku tshikondo atshi mpungilu ya bantu bafumina mu matunga a bungi ikadi yenzekela mu matunga mavule. Bua mpindieu, tudi mua kubadika mpungilu ya nunku tuamba kufika ku tshinunu idi yenzeka mu matunga a pa buloba bujima.
[Tshimfuanyi mu dibeji dia 8]
Mudimu wa pa buawu bua kupeta budikadidi
[Tshimfuanyi mu dibeji 6]
“Tshibumba tshia Nsentedi,” tshiakatuadija ne bibejibeji 6 000 mu muakulu umue, kadi lelu wa ndaya mbipite too ne pa 22 000 000 mu miakulu mipite pa 132
[Tshimfuanyi mu dibeji dia 7]
Dishintuluka dinene mu malu a bantu
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji 10]