Bumanyishi bua bufuki: “kabena ne pa kubingila”
“Ngikadilu yende ikena-kumona idi imueneka bimpe bitambe katshia ku difukibua dia bukua-bantu, bualu idi imueneka mu lungenyi ku diambuluisha dia bintu biakenzabo, eyowa, bukole buende bua kashidi ne bunzambi buende, nunku, kabena ne pa kubingila.”—LOMO 1:20.
1, 2. (a) Ndidiabila kayi dikole divua Yobo mumanyishe kudi Yehowa? (b) Mmunyi muakavua Yobo kushintulula mmuenenu wende pashishe?
YOBO, muntu wa mu tshikondo tshia kale muena muoyo mutoke uvua kawuyi utenkakana kumpala kua Yehowa Nzambi, wakatetshibua bikole bitambe kudi Satana. Amu bua Diabolo, Yobo wakajimija bintu biende bionso, bana bende ba balume ne ba bakaji bakafua, ne uvua ne disama dikuate muendi. Yobo uvua wela meji ne: Nzambi ke uvua umukebela makenga aa, ke kudiabilaye kudiye ne muoyo wa munda ne: “Mbimpe ku mesu kuebe bua wewe kuenza bualu bubi anyi, . . . bua wewe kukeba mua kupeta tshilema tshianyi ne bua wewe kutungunuka ne kukeba mpekatu wanyi, nansha muudi mumanye ne: tshiena ne tshilema anyi?”—Yobo 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Tshikondo tshikese kunyima, mêyi avua Yobo muambile Nzambi pashishe adi aleja ne: uvua mushintulule mmuenenu wende menemene: “Mvua muakule, kadi, tshivua njingulula malu adi atamba kunkemesha, andi tshiyi mumanye. Mvu’anu ngumvua bakula bualu buebe, kadi mpindieu, dîsu dianyi diakumonyi. Ke bua tshinyi, ndi mudipishe, ne ndi nyingalala mu lupuishi ne mu butu.” (Yobo 42:3, 5, 6) Mmuanda kayi wakafikisha Yobo ku dishintulula mmuenenu wende?
3. Mmuenenu kayi mupiamupia uvua Yobo muvue kujingulula pa bidi bitangila bufuki?
3 Mu dindila, Yehowa wakayukidilangana bikole ne Yobo mu tshipepele tshikole. (Yobo 38:1) Uvua mumufimpakaje ne nkonko. ‘Uvua kuepi kuine panshimikile buloba? Nnganyi udi muelele mbuu lupangu ne biibi ne muteke mikalu mu muaba udi mavuala ende mua kufika? Udi mua kuenza bua mavuba kulokeshawo mvula wawu pa buloba anyi? Udi mua kukolesha bisosa anyi? Udi mua kusuika pamue bisumbu bia mitoto ne kubilombola mu kunyema kuabi anyi?’ Bituadije ku nshapita wa 38 too ne ku wa 41 mu mukanda wa Yobo, Yehowa mmulokeshile Yobo nkonko mivule amu bu eyi pa midimu Yende ya bufuki. Uvua mumuleje dishilangana dinene didi pankatshi pa Nzambi ne muntu, ne kumuvuluija ne dishindika dionso meji ne bukole bidi bimuenekela ku midimu ya Nzambi, bintu bivua Yobo kayi mua kukumbaja peshi kujingulula nansha kakese. Pa kumona bukole bua dikema ne meji kaayi kuelekeja bia Nzambi Wa-Bukole-Buonso, bisokolola mu bufuki Buende, Yobo wakuminyina ne buowa bua dikamakama divuaye mupete dia kueleshangana mpata ne Yehowa. Ke padiye wamba mpindieu ne: “Mvu’amu ngumvua ku matshi bakula bualu buebe, kadi mpindieu, dîsu dianyi diakumonyi.”—Yobo 42:5.
4. Ntshinyi tshitudi ne bua kujingulula ku diambuluisha dia bifukibua bia Yehowa, ne netuambe tshinyi bua aba badi kabayi bamona malu aa?
4 Siekele mivule mimane kupita, mufundi kampanda wa Bible, muenzeja ku nyuma wa Nzambi, wakajadika se: ngikadilu ya Yehowa idi imuenekela ku bufuki. Mupostolo Paulo mmufunde mu Lomo 1:19, 20 ne: “Bidibo mua kumanya pa bidi bitangila Nzambi mbileja patoke munkatshi muabo, bualu, Nzambi mmubalejebi patoke. Bushuwa, ngikadilu yende ikena-kumona idi imueneka bimpe bitambe kubangila ku difukibua dia bukua-bantu, bualu idi imueneka mu lungenyi ku diambuluisha dia bintu biakenzabo, eyowa, bukole buende bua kashidi ne bunzambi buende, nenku, kabena ne pa kubingila.”
5. (a) Ndikengedibua kayi dia ku tshifukilu didi nadi muntu, ne bua tshinyi tudi mua kuamba ne: bamue badi bakumbaja bibi dikengedibua edi? (b) Ndîyi kayi divua Paulo mutumine bena Greke ba ku Atene?
5 Muntu wakafukibua muikale ne dikengedibua dia ku tshifukilu dia kutendelela bukole kampanda budi ku mutu. Doktere Carl Jung udi wamba dikengedibua edi ne: “mmuenenu wa mu tshingenyingenyi udi nende muntu, ne dimueneka diende ndiedibue patoke mu miyuki yonso ya bantu.” (Gegenwart und Zukunft) Mupostolo Paulo mmuakule bua dijinga malu a Nzambi dia ku tshifukilu didi nadi muntu, ke tshidi tshimvuija bua tshinyi bena Greke ba ku Atene bavua benza bimfuanyi bia nzambi mivule, ivua mimanyike ne ivua kayiyi mimanyike, ne bavua bayashila bilambuilu. Paulo wakabasokoluela eu udi Nzambi mulelela ne kubaleja ne: bavua ne bua kukumbaja mushindu muimpe dijinga edi dia ku tshifukilu pa kukeba Yehowa, Nzambi mulelela, “biamukebabo nansha benda babubuta, nebamupete. Kabidi, . . . kêna kule ne yonso wa kutudi.” (Bienzedi 17:22-30, Mukenji Mulenga) Bituikala pabuipi menemene ne bifukibua bia Nzambi, netutambe kujingulula menemene ngikadilu yende.
Nshintulukilu wa mâyi wa dikema
6. Ngikadilu kayi ya Yehowa idi imuenekela ku nshintulukilu wa mâyi?
6 Tshilejilu: nngikadilu kayi ya Yehowa itudi tujingulula patudi tumona mavuba adi bu ntutu mipepele àdì mua kuikala ne tone mivule ya mâyi? Tudi tumuenenaku dinanga diende ne meji ende, bualu, ke mushindu udiye ubenesha buloba ne diloka dia mvula. Bua tshipatshila etshi, udi utumika ne nshintulukilu wa mâyi (cycle d’eau), ne meji matue a bunsenda adibo baleje mu Muambi 1:7: “Nkoka yonso ya mvula ya muvu wa mashika idi iya kudiela mu mbuu, kadi, mbuu kêna uwula. Ku muaba kudi mvula ya muvu wa mashika ifumina, ke kudiyo ipingana bua kupatuka kabidi.” Mukanda wa mu Bible wa Yobo udi umvuija mushindu udi muanda eu wenzeka.
7. Mmushindu kayi udi mâyi a mbuu afika mu mavuba, ne mmunyi mudi mavuba adi bu bitutu bipepele mua kulama tone mivule ya mâyi?
7 Nkoka ya mvula ya muvu wa mashika kayena ishala amu mu mbuu mudiyo iya kudiela nansha. Yehowa “udi ukoka muulu mamata a mâyi a mu mbuu ne udi wengulula mvula ku dibungi didiye muenze.” Mâyi adi amueneka bu dibungi, “matutu adi alembelela muulu, malu a kukema a eu udi ne dimanya dipuangane dia mudimu.” (Yobo 36:27; 37:16) Mutantshi wonso utshidiwu dibungi, matutu adi alembelela muulu: “Udi uteka mâyi mu matutu ende, kadi, ne matutu kaena apandika to bua bujitu buawu.” Anyi, bu mudibi bikudimuna mu nkudimuinu mukuabo: “[Udi] ulama mâyi mu mavuba ende, kadi, divuba kadiena dipandika muinshi muawu.”—Yobo 26:8, Mukanda wa Nzambi; Segond.
8. Tela malu adi enzeka, bumue ku bumue, bua “milondo ya mâyi ya mu diulu” kuupumunyibuayi ne kushikija nshintulukilu wa luendu lua mâyi.
8 “Milondo ya mâyi eyi ya muulu—nnganyi udi mua kuyupumuna” bua mvula kulokaye pa buloba? (Yobo 38:37) Eu udi ne ‘dimanya dipuangane dia midimu’ mmuateke muaba udiwo asanganyibua ne udi ‘wengulula mvula ku dibungi didiye muenze.’ Ne ntshinyi tshidi tshikengedibua bua kuengulula ne dibungi bua kuluadi mamata a mvula? Bidi bikengela tshintu tshikolakane, tshitambe bukese, bu mudi lupuishi peshi tusunsukila tua luepu—pa nanku, bidi bikengela ku sentimetre kibe yonso wa kapepa binunu bivule too ne ku nkama ya binunu—bidi bikuata mudimu munene mu dienzeka dia mamata aa. Mbatshintshikile ne: bidi bikengela muliyo mujima wa mamata aa matambe bukese adi mu mavuba bua kuvuija dimata patupu dia mvula. Amu kunyima kua dienzeka dia muanda eu ke kudi mavuba itshikija nkoka yayi pa buloba bua kuenza tusulu tudi tuya kudiela mu mbuu. Ke mushindu udi nshintulukilu wa mâyi ushikila. Bionso ebi bidi mua kuenzeka ku mpukapuka anyi? Mmuenenu kayipu udi kayi ne pa kubingila!
Umue wa ku mpokolo ya meji a Solomo
9. Mbualu kayi bua dikema buvua Solomo mumone kudi tshisa kampanda tshia tunkenene?
9 Mu tshikondo tshia kale, meji a Solomo kaavua kuelekeja. Tshitupa tshinene tshia meji aa tshivua tshitangila bufuki bua Yehowa: “[Solomo] uvua wakula bua mitshi, biangatshile ku mutshi wa cèdre udi ku ditunga dia Liban too ne ku wa hysope udi mutoloke ku lumbu; ne uvua wakula bua nyama, ne bua bifukibua bidi bibuka, ne bua bintu bidi bidikoka panshi ne bua mishipa.” (1 Bakalenge 4:33) Muine mukalenge eu Solomo ke uvua mufunde ne: “Mufuba we, nda kudi kankenene, ukunkonone njila yaku ne ulue muena meji. Nansha mudiku kakayi ne mukatuminyi wa dîyi, nansha mutangidi, nansha mfumu, katu kadilongoluela biakudia biaku mu muvu wa luya; katu kadiunguijila biakudia biaku mu tshikondo tshia kunowa.”—Nsumuinu 6:6-8.
10. Mmunyi muakafikabo ku diajadika bulelela bua muyuki wa Solomo udi wakula bua tunkenene tunowi tua biakudia?
10 Nnganyi udi mulongeshe tunkenene bua kudiunguijila biakudia mu muvu wa luya diambedi tshikondo tshia mashika katshiyi tshianji kulua? Munkatshi mua siekele mivule, bavua bela mpata pa bulelela bua muyuki wa Solomo wa se: tunkenene etu tutu tupola ntete iditu tubutshika bua muvu wa mashika. Muntu nansha umue kavua mupete bijadiki bia dikalaku diatu. Kadi, mu 1871 B.B., mushikuluji kampanda wa bena Britanike wa mianda ya nyama, ne mitshi ne mabue a mu buloba, wakamona tshilaminu tshiatu tshia ntete mu buloba, ke kujingululabo bulelela bua muyuki wa mu Bible udi wakula bualu buatu. Kadi, mmunyi mudi tunkenene etu tufike ku dijingulula mu muvu wa luya se: muvu wa mashika newikale ne bua kulua, ne meji a kumanya kabidi tshivua tshikengedibua bua kuenza? Bible nkayende udi umvuija ne: bifukibua bivule bia Yehowa bidi ne meji kampanda malongolola munda muabi mashindamija bua kupanduka kuabi. Tunkenene tudi tunowa ntupete dibenesha edi dia kudi Mufuki. Pa bualu ebu, tudi tubala mu Nsumuinu 30:24 ne: “Bidi ne meji a tshingenyingenyi.” Kabiena bia meji to bua kuamba ne: meji aa mmuanda wa mu mpukapuka; aba badi kabayi bamona tshianza tshia Mufuki muena meji mu muanda eu kabena ne pa kudibingila.
11. (a) Bua tshinyi mutshi wa mpolondo wa séquoia udi pawu ukemesha? (b) Bua tshinyi dishintuluka dia kumpala dia fotosenteze didi padi muanda udi ukemesha?
11 Mbiumvuike bimpe bitambe se: muntu yeye muimane kumpala kua mutshi munenaneyi wa séquoia, udi mua kukema bua butumbuke buawu ne kudimona amu bu kankenene kakese kumpala kuawu. Bunene bua mutshi eu budi bukemesha bikole: udi ne butumbuke bua metre 90, butshiame bua metre 11; tshizubu tshiawu tshidi ne mupimbu wa santimetre 60 ne miji yawu idi yalabala pa tshipapu tshia ektare mujima. Kadi, tshidi tshitamba kukemesha kabidi, ke mécanismes physico-chimiques adi afikisha ku dikola diawu. Mabeji awu adi apetela mâyi ku miji, gaze karbonike mu kapepa ne luya lukole ludi lufumina ku dîba, bua kuenza nsukadi mishilangane ne oksijene; diandamuka edi didibo babikila ne: fotosenteze didi dienzeka mu disambakajangana dia acide kampanda 70. Tshidi tshitamba kukemesha, ntshia se: bua dishintuluka dia kumpala kuenzekadi bidi bikengela butoke budi bufuma ku dîba, budi ne dikala ne bule bua onde bia muomumue; bikala malu aa kaayi makumbaja, butoke kabuakubuela mu molécules ya chlorophylle pa nanku fotosenteze kêna mua kuenzeka.
12. (a) Ntshinyi tshidi tshikemesha mu mushindu udi séquoia utumika ne mâyi? (b) Bua tshinyi azote udi ukengedibua mu dikola dia mitshi, ne mmunyi mutu nshintulukilu wa luendu luende ushikila?
12 Bualu bukuabo bua pa buabu budi bukemesha mbuebu: mutshi eu munenanenayi wa metre 90 udi mua kubandisha mâyi biangatshile mu miji yawu too ne ku katongobela kawu. Nenku, udi upeta mâyi mapite pa adi fotosenteze ukengela. Mâyi adi ashala, adi imanshibua mu kapepa bu luanga ku mabeji. Nunku, mutshi udi upeta tshitalela tshia mâyi amu bu tshitu kudi muntu padiye ukopakana ne luanga. Bua kuoku kuenzeka proteyine itu ikengedibua bua dikola diawu, bidi bikengela bua azote kudisangaye pamue ne nsukadi peshi hydrate de carbone. Dibeji dia mutshi kadiena mua kutumika ne azote udi bu dibungi mu kapepa to, kadi, tuishi kampanda tudi mu buloba tudi tuandamuna azote eu acide mukole wa nitrates, ne acide mukuabo mutekete wa nitrites, idi yenguluka mu mâyi, ne ipitshila mu miji ibanda too ne ku mabeji a mutshi. Padi mitshi ne nyama idi mitumike ne azote eu bua kupeta proteyine ifua ne ibola, azote udi upatuka, bua kukumbaja luendu lua nshintulukilu peshi cycle de l’azote. Mianda eyi mikole nenku idi ikemesha menemene ne kayena mua kudienzekela nkayayi.
Kayena ne miaku nansha ne dîyi, kadi idi yakula!
13. Diulu dia mitoto divua dimanyishe tshinyi kudi Davidi, ne didi ditungunuka ne kutuambila tshinyi?
13 Bidi bikemesha pa kumona diulu dia mitoto, didi dielesha meji ku bunene bua Mufuki! Mu Musambu wa 8:3, 4, Davidi udi wakula bua mushindu uvuaye mukeme bikole bua muanda eu: “Pandi mmona diulu diebe, mudimu wa minu yebe, ngondo ne mitoto biwudi mulongolole, muntu muena kufua muine nnganyi bua wewe kumuvuluka, ne muana wa muntu mupatuila ku buloba nnganyi bua wewe kumukuba?” Amu bu Davidi, diulu dia mitoto didi diakuisha aba badi ne mêsu, ne matshi ne mutshima bua se: “Diulu didi dimanyisha butumbi bua Nzambi.”—Musambu wa 19:1-4.
14. Bua tshinyi bukole bua umue wa ku mitoto budi ne mushinga nenku kutudi?
14 Patudi tutamba kujingulula malu adi atangila mitoto, yoyi payi idi itamba kutuyukidisha. Mu Yeshayi 40:26, tudi balombibue bua kuteya ntema ku bukole buayi bunene, ne: “Tupulayi mesu enu muulu ne numone. Nnganyi udi mufuke bintu ebi? Ng’Eu udi upatula biluilu biabi bilondeshile bungi buabi, ne udi ubibikila buonso buabi ku dîna diabi. Bua divulangana dia bukole buende, bualu udi kabidi wa-bukole mu dikanda, nansha tshimue tshia kudibi katshiena tshijimina.” Mbukole bua nyungulukilu ne bukole bua dîba, umue wa ku mitoto eyi adi malame buloba mu njila wabu wa luendu, adi amenesha bukua-mitshi ne adi atupetesha luya, ku diambuluisha diawu ke kudi bintu bionso bishala ne muoyo pa buloba. Muenzeja ku nyuma wa Nzambi, mupostolo Paulo mmufunde ne: “Mutoto umue udi ushilangana ne mutoto mukuabo ku butumbi.” (1 Kolinto 15:41) Bushikuluji bua mianda ya science budi bujadika dikalaku dia mitoto ya lumbidi bu mudi dîba, kudi kabidi mitoto ya mubidi wa bleu, ne ya mpolondo mikunze, mikuabo mishawuke mitoke, mitoto ya neutrons ne mitoto idibo babikila ne: supernovas idi ituka kapia ne ipatula bukole kabuyi kupima.
15. Mmalu kayi adibo balonge kudi benji ba biamu ku midimu ya bufuki idibo bateta mua kutentula ngikadilu yayi?
15 Benji ba biamu bishilangane bavule batu balongela mua kuenza bintu biabo ku bintu bia bufuki ne bakeba mua kuidikija ngikadilu ya bifukibua bidi ne muoyo. (Yobo 12:7-10) Tuanjayi kukonkonona amue malu manene a mu bufuki. Kudi nyunyi ya mu mbuu idi mikale ne budimbu budi butalaja luepu lua mâyi a mbuu; imue mishipa ne tushambala idi ne nzembu; mishipa mikuabo, misanda ne tumue tuishi bidi biteemesha kapia katalale; tupulukusu ne mishipa ya dauphin, bidi bitumika ne sonar; mantetembu adi enza mabeji; biishi (bu mudi lupumbe) bidi biibaka nkila; tunyama tua castor tuibaka tshibila; nyoka itu ne termometre munda; bîshi bia mu mâyi bidi bitumika ne tubas ne ngonga ya kudiina nayi; nyama wa pieuvre udi wenda ne propulsion par réaction; ntande idi itela mishindu muanda-mutekete ya mantande ne yenza mateyi, yenza makondo, yenza ne masoka; ntande eyi idi ne tuana tudi tuya lubilu lua dikema ku nshinga ya buntande, tùdì mua kuenza luendu lua pa kubanda muulu ku mutantshi wa kilometre binunu ne binunu; mishipa ne nkala ne nshisha, amu bu mazuwa a muinshi mua mâyi, bidi bitumika ne majitu adi mua kushindamija diendakana mu mâyi; ne nyunyi, biishi, nkudi ya mu mbuu, mishipa ne imue nyama itu yamuisha bitu bienza ngendu ya dikema ya tshimuangi—bionso ebi, bushikuluji bua mianda ya science kabuena mua kubiumvuija.
16. Mmalela kayi a mianda ya science avuabo badianjile kufunda mu Bible diambedi bashikuluji ba malu a science kabayi banji kuajingulula?
16 Bible mmuleje malu malelela a science binunu bia bidimu diambedi bashikuluji ba mianda ya science kabayi banji kuamanya. Binunu bia bidimu kumpala kua mushikuluji Pasteur, Mikenji ya Mozese (mu siekele wa 16 K.B.B.) ivua yangata ne mushinga masama avua mua kufumina ku mikrobe. (Lewitiki, nshapita 13, 14) Mu siekele wa 15 K.B.B., Yobo wakamba ne: “Mmukudike buloba mu tshibuashibuashi.” (Yobo 26:7) Bidimu tshinunu kumpala kua Kristo, Solomo wakafunda pa bidi bitangila luendu lua mashi; bivua bikengela kuindila too ne mu siekele wa 15 bua bashikuluji ba mianda ya science kushishabo kujingulula malu aa. (Muambi 12:6) Kumpala kua kufika aku, Musambu wa 139:16 uvua uleja dimanya dijalame dia code génétique (musunguluji wa tshikala tshitupa tshionso tshia mubidi): “Mesu ebe akamona mukuji wanyi, ne mu mukanda webe muvua mufunda bitupa biawu bionso, bua pa bidi bitangila matuku avuabi bienjibue ne avua nansha tshimue tshia kudibi katshiyi tshianji kuikalaku.” Mu siekele wa 7 K.B.B., diambedi bashikuluji ba mianda ya mitshi, ya nyama ne ya mabue a mu buloba ne ya nyunyi kabayi banji kujingulula mutubi bienza tshimuangi, bilondeshile Yelemiya 8:7, Yelemiya ukavua mumane kufunda ne: “Nansha nyunyu wa mudinga mmumanye tshikondo tshiende tshia kumuangala; nkutshi, kandindi ne luvila mbimanye tshikondo tshia kualukila.”—Français courant.
“Mufuki” udibo basungule kudi bena dilongesha dia bidimenene
17. (a) Lomo 1:21-23 udi wamba tshinyi pa bidi bitangila bamue bantu badi babenga bua kumona tshimanyinu tshia Mufuki kampanda wa lungenyi mu bintu bia kukema bia bufuki? (b) Mu mushindu kampanda, “mmufuki” kayi udi bashikuluji ba mmuenenu wa didimenena dia bintu basungule?
17 Bua bamue bantu badi babenga bua kuanyisha bilenga bia difukibua bu mudimu wa Mufuki kampanda muena lungenyi lutue, tudi mua kubala bidi bilonda ebi mu Mifundu: “Mbajimije mmuenenu mulenga mu ngelelu wabo wa meji ne mutshima wabo mmudiine mu mîdima. Badiamba mudibo bena meji, mbavue bapale ne mbashintakaje butumbi bua Nzambi ukena kunyanguka ne tshintu kampanda tshimfuanangane tshimfuanyi tshia muntu udi mua kunyanguka ne tshia nyunyi ne tshia bifukibua bia mikono inayi ne tshia bintu bidi bilandala. Mbashintakaje bulelela bua Nzambi ku mashimi, banemekele ne benzele tshifukibua mudimu munsantu pamutu pa Eu wâkafuka.” (Lomo 1:21-23, 25) Ke mudibi bua bashikuluji badi batua didimenena dia bintu nyama ku mikolo: bulelela, badi batumbisha “mufuki” wabo, mulongolongo mukuatakaja mu lungenyi patupu wa bankambua, bituadijile ku protozoaires kupitshila ku misanda, mishipa, nyama itu isoloka, nyama itu yamusha, too ne ku “nsoko-muntu.” Kadi, mbamanye se: kakuena tshintu nansha tshimue tshidi ne cellule umu’epele tshidi mua kupatula peshi kulela mulongolongo wa bintu bikuabo. Tshintu tshitambe bukese tshidi tshimanyike lelu’eu tshidi ne miliyare lukama ya atomes idi yambuluisha binunu bivule bia mashintuluka a chimie.
18, 19. (a) Ne kabingila kuonso, nnganyi utudi mua kuamba ne: mMufuki wa muoyo? (b) Mmidimu bungi munyi ya bufuki bua Yehowa itudi mua kumona?
18 Yehowa Nzambi ke Mufuki wa muoyo. (Musambu wa 36:9) Yeye ke Mupatudi munene wa bukua-bifukibua. Dîna diende, Yehowa, didi diumvuija ne: “Udi uvuija.” Midimu yende kayena kubala. Bushuwa, kudi miliyo bungi kampanda ya midimu idi muntu kayi mumanye. Ke tshidi tshileja mu Musambu wa 104:24, 25 ne: “Midimu yebe mmivule, Ô Yehowa! Buonso buayi, udi muyenze ne meji.” Yobo 26:14 udi pende umvuija patoke se: “Monayi! eyi ke mielelu ya njila yende, ne ndinunganyi kayipu ditudi bumvue bua bualu buende! Kadi, mukungulu wende mukole, nnganyi waleja ne: udi uujingulula?” Tshitudi tumona mmielelu, tshitudi tumvua ndinunganyi, kadi, bua kujingulula ka-bujima ka mukungulu mukole wa Yehowa, abi mbipite pa makanda etu.
19 Kadi, bua kumona Nzambi, tudi ne mushindu mulenga kupita midimu yende ya bufuki. Ke Bible, Dîyi diende. Ke tshituatabalela mpindieu mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.
Utshidi muvuluke anyi?
◻ Ntshinyi tshidi Yobo mulonge pavua Yehowa muakule nende mu tshipepele tshikole?
◻ Bua tshinyi Paulo udi wamba ne: bamue bantu kabavua ne pa kubingila?
◻ Umvuija mushindu udi nshintulukilu wa mâyi wenzeka.
◻ Mbintu kayi bia mushinga mukole bidi butoke bua dîba butuenzela?
◻ Tela malelela a science masokolola kudi Bible kumpala kua bashikuluji ba mianda ya science.