Tulongayi mua kumanya Yehowa ku diambuluisha dia dîyi diende
“Etshi ke diumvuija dia muoyo wa kashidi: balonge mua kukumanya, wewe, Nzambi umu’epele mulelela, ne eu uwakatuma, Yezu Kristo.”—YONE 17:3.
1, 2. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi Mifundu itumika ne miaku “kumanya” ne “diamanya”? (b) Mbilejilu kayi bidi biambuluisha bua kutokesha ngumvuilu eu?
PATUDI tuamba ne: tudi bamanye muntu kampanda peshi bualu kansanga, katuena tutumika ne miaku “kumanya” ne “dimanya” bu mudi Mifundu itumika nayi ne bukole nansha. Bushuwa, mu Bible, miaku eyi idi yumvuija “kumanya kudi kufumina ku dimonamona”; idi ifunkuna dimanya didi dileja “diumvuangana didi pankatshi pa bantu bavule.” (The New International Dictionary of New Testament Theology) Tudi tusangana mu miaku eyi, lungenyi lua kumanyina Yehowa ku ngenzelu yende, amu bu mudibi misangu mivule mu mukanda wa Yehezekele, Nzambi mmukumbaje malumbuluisha Ende kudi benji ba mpekatu, udi umanyisha ne: ‘Ne nuenu, nenumanye ne: ndi Yehowa.’—Yehezekele 38:23.
2 Tudi mua kuangata bimue bilejilu bua kumvuija bimpe mishindu mishilangane ya kutumika ne miaku “kumanya” ne “dimanya.” Kudi aba buonso bavua badiamba muvuabo benze malu mu dîna diende, Yezu wakamba ne: “Tshiena munumanye”; apa, uvua usua kuamba ne: kavua mu diumvuangana nabo nansha dikese. (Matayi 7:23) Pa bidi bitangila Kristo, 2 Kolinto 5:21 udi wamba ne: “kavua mumanye mpekatu.” Abi kabiena biumvuija ne: kavua mumanye tshivua mpekatu, kadi bua se: yeye muine kavua muenze mpekatu. Bia muomumue, padi Yezu wamba ne: “Etshi ke diumvuija dia muoyo wa kashidi: balonge mua kukumanya, wewe, Nzambi umu’epele mulelela, ne eu uwakatuma, Yezu Kristo,” abi bidi biumvuija malu mavule kupita kuikala ne dimanya patupu pa amue malu adi atangila Nzambi ne Kristo.—Fuanyikija ne Matayi 7:21.
3. Ntshinyi tshidi tshijadika se: Yehowa udi ne tshimanyinu tshinene tshia Nzambi mulelela?
3 Dîyi dia Yehowa, Bible, didi dituambuluisha bua kumanya ngikadilu mivule ya Nzambi. Umue wa kudiyo mbukokeshi buende bua kufila milayi milelela. Bukokeshi ebu ntshimanyinu tshisunguluke tshia Nzambi mulelela: “Nuenze ne nutusokoluele malu ikala ne bua kulua. Malu a diambedi—mushindu uvuawu—nutusokoluelewu, bua tutekaku mutshima wetu ne tumanye mushindu waluawu. Anyi, enzayi bua tumvue malu atshilualua. Sokololayi malu adi ne bua kulua pashishe, bua tujingulule ne: nudi banzambi.” (Yeshayi 41:22, 23) Mu Dîyi diende, Yehowa udi utuambila malu a diambedi adi atangila difukibua dia buloba ne muoyo udipu. Mmuakule bua malu avua ne bua kuenzeka kunyima ku shòò, ne adi makumbane bushuwa. Nansha lelu’eu, udi “utulondela malu ikala ne bua kulua,” nangananga malu ikala ne bua kulua mu “matuku aa a ku nshikidilu.”—2 Timote 3:1-5, 13; Genese 1:1-30; Yeshayi 53:1-12; Danyele 8:3-12, 20-25; Matayi 24:3-21; Buakabuluibua 6:1-8; 11:18.
4. Ku kale, mmunyi muvua Yehowa mutumike ne bukole buende, ne mmunyi muatumikaye nabu mu tshitupa tshîpi etshi?
4 Bukole ke ngikadilu mukuabo wa Nzambi. Mu diulu, mitoto, bifidi ne bikubi bia butoke ebi bia mpolondo, ke bidi bijadika nenku. Padi bantomboji, bantu anyi banjelu, bela bumfumu buende mpata, amu bu “tshilobo muluanganyi wa mvita,” Yehowa udi utumika ne bukole buende bua kubingisha lumu luende ne mêyi-maludiki ende makane. Mu nsombelu ya mushindu’eu, katu welakana bua kutumika ne bukole bubutudi, bu muenzeleye ku Mvula wa kabutu, mu tshikondo tshia Nowa, tshia dibutudibua dia Sodomo ne Gomore, ne tshia dipikudibua dia Izalele pa kusabuka mbuu Mukunze. (Ekesode 15:3-7; Genese 7:11, 12, 24; 19:24, 25) Mu tshitupa tshîpi emu, Nzambi neatumike ne bukole buende bua “kuboza Satana muinshi mua makasa enu.”—Lomo 16:20.
5. Pa kumbusha bukole buende, Yehowa udi kabidi ne ngikadilu kayi?
5 Pabi, budipuekeshi mbusakidila ku bukole ebu kabuyi mikalu. Tudi tubala mu Musambu wa 18:35, 36 ne: “Budipuekeshi buebe nebumvuije muntu munene. Neudiundishe muaba undi ngendela bua biidia bianyi muinshi mua makasa anyi.” Budipuekeshi bua Nzambi budi bumuambuluisha bua ‘kunangidila bua kutangila mu diulu ne pa buloba, ubiisha mutekete mu lupuishi; ne mupele mu tshina tshia butu.’—Musambu wa 113:6, 7.
6. Nngikadilu kayi wa Yehowa udi upetesha lupandu?
6 Mu malanda ende madia ne bantu, Yehowa udi uleja dilekelenagana diende dia bilema dia lupandu. Mmushindu kayipu uvuaye mudileje mulekeledianganyi wa bilema kudi Manasé, pa kumufuila luse nansha muvuaye muenze malu a tshikisu tshikole tshitambe! Yehowa udi wamba ne: “Pangambila muntu mubi ne: ‘Neufue bushuwa,’ bielaye mpekatu wende nyima ne kuenza malu a buakane ne buimpe, kabakuvuluka nansha umue wa ku mpekatu yende ivuaye muenze. Wenji malu a buakane ne buimpe. Neashale ne muoyo bushuwa.” (Yehezekele 33:14, 16; 2 Kulondolola 33:1-6, 10-13) Yezu uvua uleja meji a Yehowa pavuaye ukankamijangana bua kufuilangana luse misangu 77, nansha misangu 7 ku dituku!—Musambu wa 103:8-14; Matayi 18:21, 22; Luka 17:4.
Nzambi udi umvua munda muende
7. Yehowa mmushilangane ne nzambi ya bena Greke ku tshinyi, ne ndisanka kayi dia mushinga mukole ditudi nadi?
7 Ba-filozofe bena Greke bu mudi bena Epicure, bavua bitabuja dikalaku dia nzambi kampanda, kadi, bavua bayimona bu idi kule kutambe ne buloba mu mushindu udiyo kayiyi mua kutabalela muntu ne majinga ende. Ndishilangana kayipu didi pankatshi pa malanda madia kudi Yehowa ne Bantemu bende bena lulamatu! “Yehowa udi usankila mu tshisamba tshiende.” (Musambu wa 149:4) Bantu babi bavua ne muoyo kumpala kua Mvula wa kabutu bakamunyingalaja ne “kubungamija mutshima wende.” Bua dipanga diende dia lulamatu, Izalele wakumvuija Yehowa dibungama ne bisama. Ku luabo luseke, bena nkristo badi mua kubungamija spiritu wa Yehowa ku dipanga butumike diabo; kadi, badi mua kumutuadila disanka pa kudileja bena lulamatu. Bidi bikemesha bua kuela meji se: bantu ba patupu badi pa buloba badi mua kubungamija peshi kusankisha Mufuki wa bukua-mabulunge! Pa kumona bionso bidiye mutuenzele, tudi ne disanka dia mushinga mukole ne dia dikema, dia kumulengelela!—Genese 6:6; Musambu wa 78:40, 41; Nsumuinu 27:11; Yeshayi 63:10; Efeso 4:30.
8. Mmunyi muvua Abrahama mutumike ne budikadidi buende mu diakula ne Yehowa?
8 Dîyi dia Nzambi didi dileja ne: dinanga dia Yehowa didi ditupesha bukenji bua “kuikala ne budikadidi bua diakula.” (1 Yone 4:17) Monayi tshivua Abrahama muambe pavua Yehowa mulue kubutula Sodomo. Udi wambila Yehowa ne: “Newushipe bushuwa muntu muakane pamue ne muntu mubi anyi? Tuanjibi kutshinka, bikala bantu bakane makumi atanu mu tshimenga. Newubashipe kuyi ufuila muaba eu luse bua bantu bakane makumi atanu badimu anyi? . . . Kabiena mua kuedibua meji to buebe wewe. Nzuji wa buloba bujima kakuenzapu tshidi tshilulame anyi?” Kadi, Yehowa uvua muanyishe bua kukuba Sodomo, bu bantu bakane 50 bikalamu. Abrahama udi utungunuka, umbuka ku 50 upueka too ne ku 20. Uvua utshina bua kavu kunekesha mu kulomba kuende. Udi wamba ne: “Bu wewe mua kusua, Yehowa, kufu tshiji, kadi, undekele ngakule kabidi musangu’eu. Tuanjibi kutshinka, bikalabuku dikumi.” Yehowa wakadisangisha mu dipunga dîyi ne: “Tshiakutshibutula to bua bantu bakane dikumi.”—Genese 18:23-33.
9. Bua tshinyi Yehowa uvua mupeshe Abrahama bukenji bua kuakula bu muvuaye muenze, ne tudi tupetelaku dilongesha kayi?
9 Bua tshinyi Yehowa uvua mulekele Abrahama ne budikadidi bua mushindu’eu mu diakula? Diambedi, mbua pavuaye mumanye kanyinganyinga kakole kavua munda mua Abrahama. Uvua mumanye ne: Lota, muana wa muanabo ne Abrahama, uvua musombele mu Sodomo, ne Abrahama uvua uditatshisha bua dikubibua diende. Pashishe, bualu Abrahama uvua mulunda wa Nzambi. (Yakobo 2:23) Padi muntu utuambila bualu ne disuminyina, tutuku tukeba mua kujingulula majinga adi ashala masokome mu miaku idiye upatula, ne tukeba mua kumuabuluisha, nangananga bikalaye mulunda wetu udi ne kupampakana kampanda kukole anyi? Kabienapu bikolesha ku muoyo pa kumona se: amu bu muenzeleye bua Abrahama, Yehowa udi ujingulula mushindu utudi tusadila budikadidi bua diakula anyi?
10. Mu disambila, mmunyi mudi budikadidi bua mu diakula butuambuluisha?
10 Nangananga patudi tukeba Eu udi ‘umvua masambila,’ ke patudi tujinga bikole budikadi bua diakula bua kuupumuna kumpala kuende anyima wetu, patudi mu dikenga dikole mu mutshima wetu. (Misambu 51:17; 65:2, 3) Nansha patudi tupanga tshia kuamba, “spiritu yeye muine udi utulombela ku mikemu kayiyi mijikula,” ne Yehowa udi uteleja. Udi mua kumanya ngenyi yetu: “Udi mujinguluile meji anyi pa bule. Bualu, kakuena muaku nansha umue pa ludimi luanyi uudi kuyi mudianjile kumanya wonso, Ô Yehowa.” Nansha bikale nanku, tudi ne bua ‘kutungunuka ne kulomba, ne kukeba ne kukokola.’—Lomo 8:26; Musambu wa 139:2, 4; Matayi 7:7, 8.
11. Ntshinyi tshidi tshileja se: Yehowa udi uditatshisha menmene bua bualu buetu?
11 Yehowa udi uditatshisha bua bualu buetu. Udi ukuba muoyo udiye mufuke. “Mesu a buonso mmatangile kuudi ne ditekemena, ne udi ubapesha tshiakudia mu tshikondo tshiakane. Udi ubuulula tshianza tshiebe ne udi ukutshisha dijinga dia tshintu tshionso tshidi ne muoyo.” (Musambu wa 145:15, 16) Tudi balombibue bua kumona mushindu udi Nzambi udiisha nyunyi idi misombele mu bipuka. Monayi mushindu mulenga udiye uvuadika bilongo bia mu madimi! Yezu udi usakidila ne: Nzambi netuenzele petu bionso ebi, ne bipite pine apu kabidi. Nunku, bua tshinyi kuikala ne dibungama? (Dutelenome 32:10; Matayi 6:26-32; 10:29-31) Mu 1 Petelo 5:7, nudi balombibue bua “kumuupuila kanyinganyinga kenu kuonso, bualu udi unukuba.”
“Tshimuenekelu tshilelela tshia bumuntu buende menemene”
12, 13. Pa kumbusha midimu yende ya bufuki ne bienzedi biende bifunda mu Bible, mmunyi mutudi mua kumona ne kumvua Yehowa wakula?
12 Tudi mua kumuenena Yehowa ku midimu ya bufuki buende ne pa kubala mu Bible muyuki udi wakula bua bienzedi biende, kadi, tudi kabidi mua kumumona ku diambuluisha dia mêyi ne bienzedi bia Yezu bidibo batulondele. Ke tshidi Yezu muine wamba mu Yone 12:45 ne: “Eu udi mummone, mmumone kabidi eu wakantuma.” Kabidi ne mu Yone 14:9: “Eu udi mummone, mmumone kabidi Tatu.” Tudi tubala mu Kolosai 1:15 ne: “[Yezu] udi tshimfuanyi tshia Nzambi udi kayi umueneka.” Ebelu 1:3 udi wamba ne: “[Yezu] udi tshimfuankiji tshilela tshia butumbi [bua Nzambi] ne tshimuenekelu tshijalame tshia bumuntu buende mene.”
13 Yehowa kavua mutume Muanende, amu bua kufila tshia-bupikudi, kadi, ne bua kufidila kabidi tshilejilu tshia kutentula, ku ngakuilu ne ku bienzedi. Bionso bivuaye wamba bivua bifumina kudi Tatuende. Mmuambe mu Yone 12:50 ne: “Malu andi ngamba, ndi ngàmba amu bu muvua Tatu muangambile.” Kavua udienzela malu, kadi, mmuenze malu avua Nzambi mumuambile bua kuenza. Monayi tshidiye wamba mu Yone 5:30: “Tshiena mua kuenza bualu nansha bumue ku budisuile buanyi.”—Yone 6:38.
14. (a) Mmalu kayi avua makuatshishe Yezu luse? (b) Bua tshinyi ngakuilu wa Yezu uvua ukoka bantu kudiye bua kumuteleja?
14 Yezu wakamona bena nsudi, balema, bena mapapa, bafofo, bantu bavua bakuata kudi bademon ne bantu bavua badila bafue babo. Luse kumukuatalu, yeye kuondopa babedi ne kubiisha bafue. Wakamona misumba mizengele ne mikengesha mu nyuma, ne wakatuadija kubalongesha malu mavule. Udi wenza nenku ku diambuluisha dia mêyi avua malelela, mikale kabidi muwule tente ne musangelu, avua afumina mu mutshima, aya buludi ne ku mutshima wa bamuteleji bende; mêyi ende avua abakoka kudiye ne abasaka bua kuya mu ntempelo ne lunkelu bua kumumvua; avua abalamatshisha kudiye: ke bua tshinyi bavua bamuteleja ne disanka. Bua kumumvua wakula, bavua bapuila kudiye, bamba ne: ‘katshia ne katshia, muntu mukuabo katu muanji kuakula nenku,’ ne bavua bakema bua ndongeshilu wende. (Yone 7:46; Matayi 7:28, 29; Mako 11:18; 12:37; Luka 4:22; 19:48; 21:38) Ne pakakeba bena lukuna bende mua kumukuata mu buteyi ku nkonko yabo, wakakudimuna muanda ne ubapangisha tshia kuamba.—Matayi 22:41-46; Mako 12:34; Luka 20:40.
15. Mudimu wa buambi wa Yezu uvua mushindamene pa tshiena-bualu kayi, ne ntshitupa kayi tshivuaye mupeshe balongi bende mu mudimu eu?
15 Wakamanyisha ne: “bukalenge bua mu diulu [bukavua] pabuipi” ne wakakankamija bamuteleji bende bua kutungunuka ne “kukeba diambedi bukalenge.” Bia muomumue, wakatuma balongi bende bua kumanyisha ne: “bukalenge bua mu diulu [bukavua] pabuipi,” bua ‘kuvuijabo bantu ba matunga wonso balongi,’ ne bua kuikalabo bantemu bende “too ne mu bitupa bia kulekule bia buloba.” Lelu’eu, pabuipi ne miliyo inayi ne tshitupa ya Bantemu ba Yehowa badi balonda dikasa dia Kristo ne benza malu aa.—Matayi 4:17; 6:33; 10:7; 28:19; Bienzedi 1:8.
16. Mmunyi muvua dinanga dia Yehowa dibuejibue mu diteta, kadi, ngikadilu eu mmukumbajile bantu tshinyi?
16 “Nzambi udi dinanga,” ke tshidibo batuambila mu 1 Yone 4:8. Ngikadilu eu munene wa Yehowa wakatekibua mu diteta dikole ditambe kupita wonso pavua Nzambi mutume Muanende umu’epele pa buloba bua kufuilapu. Dikenga dia lufu dia Muana eu musuibue ne misengelelu ivuaye muenzele Tatuende wa mu diulu biakanyingalaja Yehowa bikole bitambe, nansha muakelaye mpata ku mmuenenu wa Satana wa se: padiye mu diteta dikole, muntu nansha umue kêna mua kushala ne muoyo mutoke kudi Yehowa. Tudi kabidi ne bua kuela tuasakidila bua bunene bua mulambu wa Yezu, bualu, Nzambi uvua mumutume pa buloba bua kutufuilaye. (Yone 3:16) Lufu elu kaluvua lupepele peshi lua lukasa to. Bua kufika ku dijingulula bukole bua muanda eu ku mesu kua Nzambi ne kua Yezu, ne kutua mushinga wa mulambu udibo batuenzele, tukonkononayi mushindu udi Bible uleja mianda eyi:
17-19. Mmunyi muakaleja Yezu diteta divua dimuindile?
17 Misangu mipite pa inayi, Yezu wakamanyisha bapostolo bende tshivua ne bua kuenzeka. Matuku makese kumpala, wakamba ne: “Ke tuetu aba tuenda tuya ku Yeruzaleme, ne Muana wa muntu neafidibue kudi bamfumu ba bakuidi ne kudi baskribe, ne nebamufundile tshibawu tshia lufu ne nebamufile kudi bantu ba matunga, ne nebamuseke, bamutuile mata, bamutute mikaba ne bamushipe.”—Mako 10:33, 34.
18 Yezu uvua umona bukole bua malu avua mamuindile; uvua mujingulule buowa budi muntu mua kumvua bua ditutshibua mikaba kudi bena Roma. Bavua base tubulu tua biamu ne tunungu tua mifuba ya mukoko ku ndekulu kua mikaba ya mfimbu uvuabo batutangana nende; nenku, nyima ne mabunda bia muena tshibawu bivua bipandikangana ne mututu bilua bu mbondia. Ngondo bungi kampanda kumpala, Yezu uvua muakule bua dilubakana dia tshieledi tshiende tshia lungenyi bua diteta divuaye ne bua kupetangana nadi; ke padiye wamba mu Luka 12:50: “Eyowa, ndi ne batismo undi ne bua kutambushibua, ne ndi ne buowa bukole too ne pajikaye!”
19 Bu muvua tshikondo tshienda tshiipidila, kanyinganyinga ka Yezu kavua kenda kakola. Wakambila Tatu’ende ne: “Mpindieu, anyima wanyi udi ne kulubakana, ne tshingamba ntshinyi? Tatu, umpandisheku mu tshikondo etshi. Kadi, ndi mufike mu tshikondo etshi amu bua bualu ebu.” (Yone 12:27) Mmushindu kayipu uvuabi mua kuikala bitonde Yehowa pa kuteleja musengelelu wa Muanende umuepele! Mêba makese patupu kumpala kua lufu luende mu lupangu lua Njetsemanyi, Yezu wakumvua bisama bikole ku muoyo, ke kuambilaye Petelo, Yakobo ne Yone ne: “Anyima wanyi mmubungame bikole, eyowa, too ne ku lufu.” Kunyima kua minute mikese, wakalomba kudi Yehowa pa bualu ebu mu disambila dia ndekelu: “‘Tatu, biwasua, ungumbushile lupanza elu. Kadi, kabienzeki bilondeshile disua dianyi, kadi, diebe wewe.’ Kadi, pakatuadijaye kulubakana munda ne buowa bukole, wakatungunuka ne kusambila ne muoyo mujima; ne luanga luende luakalua amu bu mamata a mashi amata pa buloba.” (Matayi 26:38; Luka 22:42, 44) Pamu’apa, mmuanda udi mumanyike mu mianda ya buminganga udibo babikila ne: hématidrose peshi dimatshila dia mashi pa tusoso tua mubidi bienze amu bu luanga. Disama edi kaditu ditamba kumueneka nansha, kadi, didi mua kumueneka mu tshikondo tshia kulubakana kukole kutambe.
20. Ntshinyi tshivua tshiambuluishe Yezu bua kutantamena diteta?
20 Pa bidi bitangila malu avua menzeke mu budimu bua Njetsemanyi, tudi tubala mu Ebelu 5:7 ne: “Mu matuku ende a mubidi, Kristo ke wakalambula mbila mikole ne binsonji bia misangelelu ne milombo kabidi kudi Eu uvua mua kumupandisha ku lufu, ne bakamuteleja bimpe bua ditshina diende dia Nzambi.” Bu muvua Yezu kayi mupandisha ku lufu kudi “Eu uvua mua kumupandisha ku lufu,” mmu ngumvuilu kayi muvuabo bateleje bimpe disambila diende? Luka 22:43 udi utuambilabi: “Muanjelu wa mu diulu wakamumuenekela ne kumukolesha.” Nzambi wakandamuna ku disambi dia Yezu, bualu muanjelu uvuaye mutume wakakolesha Yezu bua kumuambuluisha bua kutantamena diteta.
21. (a) Ntshinyi tshidi tshileja ne: Yezu wakapatuka mu diteta ne ditshimuna? (b) Biavulangana mateta etu peshi biakolawu, ntshinyi tshitudi ne bua kuikala bakumbane bua kuamba?
21 Tshipeta tshiakapatuka tshidi tshijadika ne bivua nanku. Pakajika mvita yende ya munda, Yezu wakajuka, wakaya kuvua Petelo, Yakobo ne Yone, ne kubambila ne: “Jukayi! Tuyayi!” (Mako 14:42) Pa kuamba mene, mêyi ende avua umvuija ne: ‘Tuyayi! bua bantue mishiku ya dintungila nayi, bua bankuate kudi musumba wa bantu, bandumbuluishe bibi ne bamfundile tshibawu tshia dishima. Bua banseke ne bantuile mata mu mpala, bantute mikaba ne bampopele ku mutshi wa tshinyongopelu.’ Munkatshi mua mêba asambombo, wakashala mukudika, kutantamena too ne ku makenga a tshikisu a ndekelu. Mu tshikondo tshia dikula muoyo, wakela lubila lukole lua ditshimuna ne: “Biakumbanyi!” (Yone 19:30) Uvua mushale kayi utenkankana ne wakaleja muoyo wende mutoke mu dibingisha bumfumu bua Yehowa ku mutu kua bionso. Wakakumbaja mudimu mujima uvua Yehowa mumutumine pa buloba. Nansha bituafua mpindieu, peshi palua Harmaguédon, pa bidi bitangila mudimu utudi bapete kudi Yehowa, netuikale mua kuamba ne: “Biakumbanyi” anyi?
22. Ntshinyi tshidi tshileja bualabale bua dimanya dia Yehowa pa buloba?
22 Nansha bia munyi, tudi mua kuikala ne dishindika dia se: mu tshikondo tshijadika kudi Yehowa, tshidi tshienda tshisemena ne lukasa luonso, “bushuwa, buloba [bujima] nebuwule tente ne diamanya dia Yehowa amu bu mudi mâyi mabuikile mbuu muine.”—Yeshayi 11:9.
Utshidi muvuluke anyi?
◻ Kumanya ne kuikala ne dimanya kudi kumvuija tshinyi?
◻ Mmunyi mudi dilekelelangana bilema ne difuilangana luse bia Yehowa bimueneka kutudi mu Dîyi diende?
◻ Mmunyi muvua Abrahama mutumike ne budikadidi bua diakula mu malanda ende ne Yehowa?
◻ Bua tshinyi patudi tutangila Yezu tudi tumona ngikadilu ya Yehowa?