Ekleziya wa ku Amérique latine mu tunyinganyinga—Bua tshinyi miliyo ya bantu badi bapatukamu?
KUMBUKILA ku mikalu ya ku Nord wa Mexique too ne ku ditengu dia Sud wa ditunga dia Chili, bidi bikole bua kupeta tshimenga kampanda anyi musoko kansanga wa mu Amérique latine bidi kabiyi biditumbisha bua nzubu wa mvidi mukulu wa bena Ekleziya katolike wa bena Rome udi muibaka pa muaba wabi munene. Kadi, “nshintulukilu munene wakenzeka mu Amérique latine,” ke mudi Joseph E. Davis, mulombodi wa programme wa ditungunuja midimu ya ekleziya wa bena katolike umanyisha. Wakitaba kabidi se: Amérique latine, n’rejon udi ku buenzeji bua Ekleziya katolike wa bena Rome kukadi siekele mipite pa isatu, udi mpindieu upeta nshintulukilu munene.
Ki mbualu bua kusokoka to: buenzeji bua Ekleziya katolike budi buenda bukepela ne lukasa luonso. Matuku adi panshi aa, bakatshinka se: anu bantu 15 pa lukama ba ku Amérique latine ke badi bena kuitabuja balelela ba Ekleziya Katolike. Mukanda udi ulonda dilondangana dia mianda ya mu tshidimu (wa 1991 Britannica Book of the Year) udi umanyisha ne: “Bepiskopo ba bena katolike wa bena Roma ne pape muine badi ne buowa pa kumona bena katolike ba ku Amérique latine batshinguluka bibiabi ku ditabuja dia kale.” Bua tshinyi nanku? Bua tshinyi bantu bavule badi bapatuka mu Ekleziya katolike? Nntshinyi tshidi tshifikila aba badi bapambuka?
Mu dikebakeba dia diumvuija
Bamfumu ba Ekleziya katolike badi babanda divula dia “tusumbusumbu” tua malu a Nzambi bu muanda munene udi ukebesha ntatu yabu. Mudiambike kampanda wa ku Mputu udi ukuatshila mudimu ku Bolivie wakadiabakena ne: “Ekleziya udi amu bu mutshi mukole udibo banyungisha kudi tusumbusumbu tua malu a Nzambi tufuanyikija ne tshisosa tshibi.”
Mu Argentine, badi babadika ku tshidimu ne ku tshidimu bitendelelu bipiabipia 140, muanda eu ke udi ukebesha dijimija dia bantu 90 too ne 70 anyi 60 pa lukama bena Ekleziya katolike bituadijile munkatshi mua bidimu bia 1970. Mu Tijuana, ku Mexique, bantu 10 pa lukama ba ku bantu miliyo ibidi badi basemu, mbaye mu bitendelelu 327 bikena biena katolike bia muaba eu. Tshikandakanda tshia Time tshidi tshimanyisha ne: “Muanda utuvua katuyi nansha batekemene, mu dia lumingu, ku Brésil, bena mishionyi badi baya mu masangisha badi bungi bupite bua bena katolike.” Kabiena bikemesha bu muakabimanyisha tshikandakanda kampanda dîba divua “Pape mudisangishe ne ba-kardinale ba bena Amérique latine mu tshimenga tshia Vatican bua kuyukidilangana pa biena-bualu bibidi bia mushinga munene bua Ekleziya lelu’eu.” Tshimue tshia kudibi tshivua “tshilumbu tshia divula dia tusumbusumbu tua malu a Nzambi.”
Mu tshisangilu tshivuaye muenze ne bepiskopo ba ku Mexique, pape wakamba ne: dilubuluka dia bitendelelu bipiabipia bivule “didi difumina ku dipanga musangelu ne ditabalelangana dia bana ba Ekleziya [wetu] badi kabayi bakumbane bua kukumbaja mudimu wabu wa kumuangalaja evanjeliyo.” Bua tshinyi “bana ba Ekleziya” kabena batabalela bua kukumbaja bidi bena Amérique latine bakengela mu nyuma, pabi, bavule ba kudibu bikale banemeka Bible? Mufundi wa tshikandakanda tshia Última Hora, wa La Paz, ku Bolivie, udi umvuija ne: “Ekleziya mmudiine ne kasuki mu mianda ya bena mu bulongolodi ebu, nenku, ku dituku ne ku dituku udi, wenda ulekela menemene mudimu wende muine. Kabiena bitukemesha bua kumanya amu mutubi menemene se: badiambike badi batamba kuditatshisha bikole bua mianda ya nsombelu wa bantu, ya mabanji, ya bukamona-kamba, anyi mianda ya politike kupita mianda ya malu a Nzambi.”
Bena mianda ya politike bavule kupita bamanyishi?
Kabiyi mpata, didibueja dia Ekleziya mu mianda ya politike mu bidimu bia 1970 ne bia 1980 ndifikishe bena Amérique latine bavule bua kubipisha Ekleziya katolike. Makebulula kampanda menza mu 1985 avua maleje bidi bilonda ebi pa bidi bitangila bulongolodi bua Maryknoll (Catholic Foreign Mission Society of America), ne bua parwase yende mivule ya ku Amérique latine: “Bulongolodi bua Maryknoll mbuitabijije bantu mukenji wa Marxiste-Leniniste udi ulongesha buntomboji bua tshikisu, amu bualu badi babupesha dianyisha dia kutumika bu tshingoma tshia Ekleziya katolike. Mukenji wende kawena umanyika amu kudi bena kuitabuja ba nankunanku, kadi, kabidi kudi balombodi ba mianda ya politike bena Amerike.”
Tukonkonone kabidi tshivuabo babikile ne: mvita mibole, muvua bena Argentine 10 000 too ne 30 000 bakuatshibue ne bashipibue kabayi balumbuluisha ku ndekelu kua bidimu bia 1970, muanda udi kawuyi mua kumvuija. Mufundi wa tshikandakanda tshia National Catholic Reporter, muinshi mua tshiena-bualu tshia “Eklezia mmunyanguke ne mashi mu Argentine,” udi umanyisha ne: “Ngikadilu udi Ekleziya katolike muangate mmufuanangane bikole ne uvuaye nende mu Allemagne wa bena Nazi. Nenku, tudi ne bua kudiebeja tshiakabidi bikala, bilondeshile mmuenenu wa Ekleziya, kukokesha kuikale ne mushinga mukole kupita dîyi dituma mu Evanjeliyo, dia kufila bumanyishi budi butangila bulelela.”
Dijinga dia Ekleziya dia kuikala ne bukokeshi kampanda mu mbulamatadi ya mu bulongolodi ebu didi dileja patoke se: kêna mulunda wa Nzambi nansha. Bible udi wamba ne: “Kanuena bamanye ne: kushemeja bulunda ne bulongolodi ebu nkudivuija muena lukuna wa Nzambi anyi? Kadi, muntu yonso udi musue kuikala mulunda wa bulongolodi ebu udi udivuija yeye muine muena lukuna wa Nzambi.” (Yakobo 4:4) Kabiena bikemesha pa kumona se: bantu bavule kabena bakeba kabidi bulombodi bua mu nyuma kudi Ekleziya katolike nansha. Kadi, ntshinyi tshidi tshifikile bantu badi bapatuke mu Ekleziya katolike?
Mikoko kayiyi ne mulami
Mbafuanangane bikole ne bantu ba mu siekele wa kumpala bavua balombodi ba mu nyuma bena tshitendelelu tshia bena Yuda kabayi bakube. Bible udi wamba ne: Yezu “wakabumvuila luse, bualu bavua bazengele ne bamuangalake bu mikoko kayiyi ne mulami.” (Matayi 9:36) Bantu bavule bakapatuka mu Ekleziya katolike bua kubuela mu bitendelelu bivuabo bangata bu bimuangalaji bia evanjeliyo. Bitendelelu ebi, biakatamba kutabalela bilenga mikoko mipambuke anyi? Bena mishionyi, mbadiakaje bua kuikala bu muvua Yezu mulombe kudi balongi bende balelela: “Kabena bena mu bulongolodi ebu, amu bu mundi tshiyi muena mu bulongolodi ebu” anyi?—Yone 17:14.
Bitendelelu bivule bidi kabiyi bia bena katolike bidi bipangadija biobi bine bua kudileja bu bitendelelu bidi bikokela Bible ku budisuile, kupita bilele bia malu a ntendelelu. Nenku, ebi bidi amu bu tshilabu patupu. Malongesha a nshindamenu a malongolodi a bena mishionyi mmatambe kufuanangana ne a bena katolike, mushindu udi ufikisha bakebuludi bavule bua kutumika ne lusumuinu elu: “Es la misma cholita con otra pollera” (Bidi amu bu mukaji mutekete muvuale nkanzu mukuabo).
Tshilejilu, bisumbu bionso bia bena mishionyi bidi bilongesha ne: Nzambi udi Trinité, dilongesha edi padi kadiyi dia mu Bible. Encyclopédie des religions (angl.) udi witaba ne: “Bamfumu ba bitendelelu ne balongeshi ba teoloji lelu’eu, mbapunge dîyi bua kuamba ne: Mu tshitupa tshia Bible tshia Mifundu ya tshiena-Yuda kamuena dilongesha dia Trinité . . . Mu Dipungila Dipiadipia kamuena diumvuija nansha dikese dia dilongesha dia Trinité.”a
Mbimueneke patoke se: bena mishionyi mbasuikakaja ku bulongolodi ebu ne ku mianda yabu ya politike amu bu bena katolike. Tudi tubala mu Encyclopédie d’Amérique latine (angl.) ne: “Buena mishionyi mu Amérique latine mbuibidilangane kabidi ne . . . mianda ya politike ya masungula a mu tshibungi. Ba-pastere bena ditunga badi misangu mivule batua bamfumu ba politike nyama ku mikolo tshikondo tshia masungulangana ne bapeta kudi mbulamatadi bintu kampanda bidi bimpe bua bitendelelu biabu.” Tudi tubala mu tshikandakanda tshia Latin American Research Review ne: “Ku Guatemela, buena mishionyi mbusuikakaja ku mianda ya politike katshia buabuela mu ditunga,” ne: “mbulue bumuangalaji bunene bua mianda ya politike ne ya nsombelu wa bantu kupita malu a Nzambi.”
Didibuejakaja dia bena mishionyi mu mianda ya politike didi dibafikisha misangu mivule ku diditua mu mvita. Harry Emerson Fosdick ukadi mpindieu mumane kujimina, uvua wangatshibua bu umue wa ku ba-pastere ba mu mianda ya kale ya bena Amerike, wakajadika ne: “Mianda yetu ya kale mmulongolongo wa mvita. Tudi benze bantu bua mvita, babalongolole bua mvita; tudi tutumbisha mvita, tudi bavuija masalayi a mvita bilobo bietu, nansha mu nzubu yetu ya masambila, tuvua bele mabendele etu muulu . . . Amu mukana mumue amu muvua mupatuka mêyi a kutumbisha nawo Mukalenge wa ditalala ne mêyi a kusaka bantu bua kuluangana mvita.”
Ntshinyi tshiudi ne bua kuenza?
Kunyima kua mumane kumvuija tshitendelelu tshia dishima bu mukaji ndumba wa mu tshimfuanyi udi wenda masandi ne mbulamatadi ya mu bulongolodi ebu, mukanda wa Buakabuluibua udi wamba ne: “Patukayi munkatshi muende, tshisamba tshianyi, binuikala kanuyi basue kubuelakana nende mu mpekatu yende ne binuikala kanuyi basue kuabanyangana nende makenga ende.”—Buakabuluibua 18:4.
Bantu bavule mbajingulule se: Ekleziya mmunyanguke bikole, kadi, badi belakana bua kupatukamu, bualu Ekleziya wa bena Rome ng’wa kale mu mianda ya bantu ya kale. Kadi, vulukayi se: ntendelelu wa bena Yuda uvua wa kale menemene, pabi, bena Yuda, pakabengabu malongesha malelela, Nzambi wakabalekela buobo bavua tshisamba tshiende tshisungula. Basadidi ba Nzambi ba lulamatu bakashiya ntendelelu wa bena Yuda pakamanyabu se: Nzambi uvua mpindieu utumika ne tshisumbu tshia bena nkristo. Mmunyi mutudi mua kumanya tshisumbu tshia bena nkristo tshilelela lelu’eu?
Bena Amérique latine pabuipi ne muliyo umue mbalue Bantemu ba Yehowa mu bidimu makumi abidi biashadi ebi. Bua tshinyi mbenze mashintuluka aa? Tshikandakanda tshia Martínez de la Torre, ku Veracruz, ku Mexique, tshiakakonkonona lukonko elu. Tshiakamba ne: “Balongi ba Bible aba bavua pabuipi ne buonso ku kale bena kuitabuja ba mu bitendelelu bishilangane, nangananga bena katolike. Bakajingulula didibuejakaja dia bitendelelu mu mianda ya politike ne ditaba diabi anyi dianyisha nsombelu idi kayiyi mu diumvuangana ne Bible bu mudi tshiendenda tshia masandi, didisanga dia bisumbu bia malu a Nzambi ne ngenzelu ya tshikisu. Buabu buobo, bivua mpokolo wa disankishibua bua kutumikila mêyi-maludiki a mu Mifundu a nsombelu udi kayi wa ditendelela mpingu anyi wa bilele bidi bifuma ku mîdima. Ebi biakabapetesha buobumue mu ditabuja budi buakanyine ka-lumbandi, badi badisunguluja ne bakuabu muaba wonso udibo basanganyibua.”
Tshikandakanda tshikuabu tshia bena Amérique latine tshidi tshiamba nunku: “Bantemu ba Yehowa mbantu benji ba mudimu ba dilambu, bena bululame ne ntshisamba tshidi tshitshina Nzambi. Badi balame malongesha a ku ntuadijilu [wa buena-nkristo], badi pa tshibidilu ne dinanga munkatshi muabu ne ntendelelu wabu mmuashila pa malongesha a mu Bible.” Tudi tukulomba bua kulonga Bible ne Bantemu ba Yehowa ba muaba uudi musombele. Newumanye bua se: ditekemena diabu ne nsombelu wabu mujima mbishindamene pa Bible. Eyowa, newulonge mushindu wa kutendelela Nzambi “ne spiritu ne bulelela.”—Yone 4:23, 24.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tangila broshire wa Doit-on croire à la Trinité? mupatula kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Tablo mu dibeji 21]
BANTEMU BA YEHOWA MU AMUE MATUNGA A KU AMÉRIQUE LATINE
mu 1971 mu 1992
Ditunga Bamanyishi Bamanyishi
Argentine 20 750 96 780
Bolivie 1 276 8 868
Brésil 72 269 335 039
Chili 8 231 44 067
Colombie 8 275 55 215
Costa Rica 3 271 14 018
Dominicaine (Rép.) 4 106 15 418
Equateur 3 323 22 763
Guadeloupe 1 705 6 830
Guatemala 2 604 13 479
Honduras 1 432 6 583
Mexique 54 384 354 023
Panama 2 013 7 732
Paraguay 901 4 115
Pérou 5 384 43 429
Porto Rico 8 511 25 315
Salvador 2 181 20 374
Uruguay 3 370 8 683
Venezuela 8 170 60 444
BUNGI BUSANGA 212 156 1 143 175