Yehowa udi ukuba tshisamba tshiende ku Hongrie
HONGRIE, ditunga didi mu centre wa Mputu, divua misangu mivule dipete bikondo bikole mu Miyuki ya bantu. Tshisamba tshiadi ntshikenge bikole, nansha muvuatshi tshilambula Mariya Virgo ne tshienzeja ku bukole, kudi Etienne, mukalenge wadi wa kumpala, bua kuluadi ditunga dia bena nkristo ba ku dîna mu 1001 B.B.
Munkatshi mua siekele mivule, Hongrie uvua mutekesha kudi ndululu mivule ivua pankatshi pa bena ditunga nkayabo, yakafikisha matunga makuabo ku kudimutshimuna misangu ne misangu. Mu ndululu eyi, bakashipa bena misoko buonso, benyi e kupinganabo muaba wabu; ke mudi Hongrie mulue ditunga didi dienza ne bantu ba matunga mashilangane. Bua bidi bitangila malu a Nzambi, nansha muvua Réforme mutangalake mu imue rejon, pamue ne bia-bisatu bibidi bia bena mu ditunga mbashale bena katolike.
Ntuadijilu mudipope
Mu 1908 ke muakakunyibua ntete ya bulelela bua musangu wa kumpala mu ditunga dia Hongrie. Bienkezeka nenku ku diambuluisha dia tshienzedi kampanda tshia mukaji kansanga uvua Balongi ba Bible, ke dîna diavuabo babikila Bantemu ba Yehowa ku kale, balongeshe bulelela. Ku diambuluisha dia buambi buende, bantu bavule bakatabalela lumu luimpe. Tshikondo tshikese kunyima, balume babidi bavua bapingane bafumina ku Etats-Unis bakamuangalaja lumu luimpe bu bampanda-njila, basadidi ba ku dîba ne ku dîba. Bulelela buvua bumuangalaka majetete, kadi buenda buashilamu miji; nenku, bakafika ku diasa imprimerie ku Kolozsvár.
Mu 1922 ke mutuakapeta luapolo lua kumpala lua nsongo: ndua Tshivulukilu tshia lufu lua Kristo—muvua Balongi ba Bible 67 badisangishe mu bimenga dikumi bishilangane bia ditunga. Diakamue, mudimu wabo wa buambi wakapeta bipeta bia lukasa kudi bantu, ke tshiakapatuisha buluishi, bualu bamfumu ba bitendelelu bakatumika ne buenzeji buvuabo nabu kudi mbulamatadi ne kudi bena tudiomba ne tshipatshila tshia kupumbisha mudimu eu.
Dikola dia buluishi
Mu 1928, Zoltán Nyisztor, nsaserdose muena katolike, wakafunda broshire kampanda uvua ne tshiena-bualu tshia: Des Etudiants de la Bible millénaristes. Mu broshire eu, uvua utonda patoke pa bidi bitangila Balongi ba Bible ne: “Mbantu babi kupita ba-bolchevik badi baluishangana ne bingoma, bualu badi bashima bena dipanga pa kusokoma panyima pa Bible. Bampulushi ba Mbulamatadi wa bena Hongrie badi batangidila mudimu wabo pabuipi.”
Mu tshikondo atshi, muanetu kampanda wa mitalu, dîna diende n’Josef Kiss, uvua ukumbula bisumbu. Basalayi bavua benda bamulonda mu nyima kayi mumanye. Mu 1931, bampulushi bakamujikila kua Ntemu kampanda ne kumutumina dîyi bua kumbukaye diakamue. Kadi pavua muanetu Kiss ukeba mua kusuika bintu biende, musalayi kampanda wakamututa tshitaku tshia tshingoma tshiende, umufunyina ne: “Enza lukasa, tshianana ndi nkushipa!” Muanetu Kiss wakafukuna mimuemue ne kuamba ne: “Apu’s nenfike kuanyi ne lukasa luonso,” uvua wela meji ku ditekemena diende dia mu diulu, bu muvuaye muena nkristo muela manyi.
Basalayi bakalonda muanetu Kiss mu nyima too ne ku kawulu. Tshisumbu tshia ku Debrecen tshivua tshimuindile mu dia 20 Juin 1931, kadi, kakafikaku to. Bana betu bakafila nkomenu wa se: ukavua mumana kushipa kudi bena lukuna bende, ne ukavua bushuwa ‘muye kuende,’ ku difutu diende dia mu diulu. Bushuwa, mudimu wende wakapumbishibua, kadi bakokeshi kabatu banji kufika ku dijima butoke bua bulelela nansha.
Misangu mivule, bivua bikengela kuikala ne meji matue bua kufila bumanyishi. Tshilejilu: munkatshi mua bidimu bia 1930, Ntemu kampanda wakafua ku Tiszakarád. Bua kuenza malu wonso avua akengedibua bua dimujika, bivua bilomba amu dianyisha dia kudi bakokeshi. Bana betu bakapeta dianyisha diabu amu bua munute umue wa disambila ne munute umue wa musambu. Basalayi bavua balue ku muaba uvua tshitalu bavua ne bingoma ne tuele, bimueneka ne: bavua balue bua kunemekija minute eyi. Bena musoko bavule bavua balue, bualu bavua ne dijinga dia kumanya mushindu wapita dijikangana edi.
Muimanyine pabuipi ne mushete wa mufue, muanetu kampanda wakenza disambila munkatshi mua minute mitue ku makumi asatu, kufikishabi bantu ku diamba ne: kabatu banji kumvua bualu bua mushindu’eu. Bakamba ne: “Nansha biatekabo badiambike basambombo pamue, muyuki wa dijikangana kawena mua kulenga ku muoyo mushindu’eu to.” Muanetu kansanga uvua ne dîyi dimpe, wakatuadija kuimba musambu, kadi, musalayi kampanda wakamutumina dîyi bua kupuwaye. Kunyima, bampulushi bakatonda ne: nansha muvuabi bibatonde, kabakakumbana mua kukosesha disambila to.
Bu mutshivua buluishi buenda butungunuka, Lajos Szabó, pastere wa Ekleziya wa bena mashintuluka, wakafunda bidi bilonda ebi mu broshire wende wa Antichrist le long de la Tisza mu 1935: “Tshivua bushuwa meji matue a bunsenda: kudiisha bena-bolchevik pa kushiminyina ku malu a Nzambi . . . Marx mmuangate tshimuenekelu tshia Kristo . . . Muluishi wa Kristo uvua apa, muvuale nkanzu wende mukunze, muikale ne Bantemu ba Yehowa.”
Bidimu bia dikandikibua
Mu 1939, mudimu wa Bantemu ba Yehowa wakakandikibua menemene. Bakabandibua bu bavua “baluisha malu a Nzambi ne bena ditunga.” Ba-adventiste, ba-batiste, bamuangalaji ba evanjeliyo ne ba-presbytériens bakapatula broshire kampanda uvua ujana Bantemu. Kadi, Yehowa kavua mulekelele basadidi bende, ne Bantemu ba mu matunga makuabo bakabambuluisha. Kabidi, malu makuabo mavule akakolesha ditabuja dia tshisamba tshia Nzambi mu Hongrie.
Tshilejilu: pakalua Ntemu kampanda ne tshibombi tshiuwuja tente ne bibejibeji bietu tshiambula pa diapa, ufumina ku Tchécoslovaquie, ke muena dwane kumuebeja ne: “Ntshinyi tshidi mu tshibombi tshiebe tshidi pa diapa?” Muanetu wakandamuna kayi ushima ne: “Mbibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi.” Pine apu, muena dwane wakenza jeste kampanda ne tshianza bu uvua uleja se: muanetu mmupale, ne kumulekelaye utungunuka ne njila wende. Ke muakafika biakudia bia mu nyuma ku Hongrie kakuyi bualu.
Kadi, Bantemu bavu’amu batatshishibua misangu mivule. Bana betu bapite bungi bavua bakuatshibua ne balamibua mu buloko munkatshi mua matuku peshi bidimu bishilangane. Pashishe, bakalomba kasumbu kampanda bua kuenza ankete wa pa buende pa bidi bitangila Bantemu ba Yehowa ne kubangatshila mapangadika makole. Mu 1942, bakasangisha balume, bakaji ne bana ne kubela mu bilaminu bia tubalu ne mu bilongedi bia bena Yuda bikavua binyanguke ne bivua munda mutupu. Kunyima kua ngondo ibidi ya dikengeshibua ku mubidi, bakabalumbuluisha ne kubapiisha. Bakafundila bamue tshibawu tshia buloko bua kashidi; bakuabo buloko bua bidimu 2 too ne 15. Bana betu ba balume basatu—Dénes Faluvégi, András Bartha ne János Konrád—bakabakosela tshibawu tshia kubuowa, kadi, bakashintulula tshibawu etshi e kubafundila buloko bua kashidi. Pashishe, bana betu 160 bakatumibua mu kamponya ka lufu ka ku Bor, [tshimenga kampanda tshia Sibérie]. Bamane kusambuka mikalu, bakumvua babambila ne: kabakualukila kabidi ne muoyo nansha. Ku bena Yuda 6 000 bakatumibua mu kamponya aka, amu bantu 83 ke bakapanduka. Kadi, pa kumbusha banayi, Bantemu buonso bakaalukila.
Kadi, Bantemu ba Yehowa bavule bakafuila ditabuja. Pabuipi ne ndekelu wa Mvita Mibidi ya buloba bujima, bena Nazi bakashipa bamue ba ku bana betu. Bertalan Szabó, János Zsondor ne Antal Hónis bakashipibua ku bingoma ne Lajos Deli bakamuowa.—Matayi 24:9.
Dishintuluka dilenga, kadi, dia tshitupa tshîpi
Kunyima kua Mvita Mibidi ya buloba bujima, malu akatshintuluka kabidi musangu’eu. Mbulamatadi wa tshinsangasanga wakalaya bua kunemekija buneme bua muntu yonso. Bantemu bavua bafumina mu tumponya bakatuadija diakamue kulongesha ne kulongolola bisumbu. Bavua baleja ne: Yehowa uvua ufuma ku dibapesha budikadidi bua kusamunabo dîna diende dinene, kadi kabivua bua kudiunguijila bintu bia ku mubidi nansha. Ku ndekelu wa 1945, kuvua bamanyishi ba Bukalenge ba disuminyina 590. Mu 1947, bakasumba nzubu kampanda bua kutekaku biro bia filiale wa Société Watch Tower, ne mpuilu wa kumpala wakenjibua mu nzubu kampanda wa manaya. Bantu 1 200 bakabuelamu, ne nkumpanyi wa njanja wa ku Hongrie wakapingajila muena luendu yonso uvua uya mu mpuilu tshiabibidi tshia mushinga uvuaye mua kufuta.
Kadi, budikadidi ebu kabuakanenga to. Tshisumbu tshia ba-koministe tshiakadia bukalenge, ke kushintululabo mbulamatadi. Didiunda dia tshisamba tshia Yehowa diakajula tshiakabidi ntema ya mbulamatadi, bualu bungi bua bamanyishi buakumbuka ku 1 253 mu 1947 e kufika ku 2 307 mu 1950. Tshidimu atshi, bakokeshi bakatuadija kukandika mudimu wa buambi. Bivua bikengela kupeta mikanda ya dianyishibua bua kuenza mudimu wa buambi anyi bua kuenza malu makuabo, kadi mbulamatadi uvua ubenga bua kubapeshayi, ne aba bavua benza malomba aa bavua batutshibua bikole kudi bampulushi. Bikandakanda bivua bitungunuka ne kufunda Bantemu bu ‘bena mbulamatadi wa ba-impérialiste.’ Mu lupitapita, kumpala kua ba-koministe kudiabu bukalenge, Bantemu bakedibua mu buloko bu ‘ba-koministe bena Yuda.’
Ntuadijilu wa mianda mikuate buowa
Mu dia 13 Novembre 1950, bakakuata mutangidi wa filiale ne mukudimunyi wa mikanda (babidi ba ku aba bavuabo bafundile tshibawu tshia lufu mu tshikondo kampanda) pamue ne mutangidi wa tshijengu tshia kumpala. Bakaya nabo mu buloko bua tshinyangu tshikole bua muinshi mua buloba buvua mu musesu wa Andrássy, nimero 60 ku Budapest, bua “kubatekesha.” Bakakosa tshilumbu tshiabu tshidimu tshiakalonda mu dia 2 Février. Bakafundila mutangidi wa filiale tshibawu tshia bidimu dikumi bia buloko, mukudimunyi wa mikanda bidimu tshitema ne mutangidi wa tshijengu bidimu muanda-mukulu. Busatu buabo, bakabanyenga bintu biabu bionso. Patshivuabo balumbulula, batangidi bakuabu banayi ba tshisumbu bakapeta pabu bibawu bia buloko bua bidimu bitanu anyi bisambo, babashiminyina ne: bavua bakeba mua kutonkola mbulamatadi.
Bana betu bakedibua mu buloko muvuabo babalama bikole, muvuabo kabayi nansha mua kupeta mikanda mibafundila, mabuki nansha bantu bavua mua kubakumbula. Bena mêku abo kabavua bapete lumu nansha lumue lua kudibu. Nansha bansentedi bine kabavua ne bukenji bua kutela mêna abu. Yonso wa ku bana betu uvua muvuale kabaya kakese mu nshingu kafunda nimero ivuabo bamumanyine. Ku tshimana kuvua kufunda ne: “Kanusanki amu bua kutangila bena buloko to: bakinayi.”
Bantemu bakatuadija kuenza mudimu mu musokoku, kadi mudimu wa buambi wakatungunuka. Bantemu bakuabu bavua batungunuka ne kutumika pa muaba wa aba bavua bakuatshibue. Pashishe, buobo pabo bakakuatshibua. Mu 1953, bana betu bapite pa 500 bakapishibua ne kuedibua mu buloko, kadi, lumu luimpe kaluvua mua kukuatshibua palu. Amu bana betu bakese ke bakadilekelela basesuishibua ku malaya a bansentedi avua abalobesha ne bakatupa ku ditabuja diabo.
Ditekemena dimpe bua matuku atshivuavua
Mu muvu wa Automne (21 Septembre—mu dia 21 Décembre) 1956, bantu bakatuadija kutombokela mbulamatadi. Tshiluilu tshia bena Soviétique tshiakajikija ditomboka edi, ne mbulamatadi wa ba-koministe wakatuadija kukokesha tshiakabidi.
Bakapatula Bantemu buonso bavua mu buloko, kadi, bamue bana betu bavua bamanyike bakapingajibua tshiakabidi mu buloko bua kujikija bibawu biabu, eku, bapiabapia kabayi bafundila tshibawu. Pashishe, mu 1964, nsombelu wakatuadija kuakana. Bakokeshi kabakenza kabidi bualu nansha bumue bua kupumbisha miyuki ya dijikangana ne mafesto a mabaka. Mpuilu ya tshijengu ivua yenjibua muitu. Nansha muvua imue ya kudiyi ikoseshibua pankatshi, Ntemu mukuabo nansha umue kakedibua kabidi mu buloko.
Mu 1978, bakapesha bamue bana betu bavua balombola mudimu dianyisha dia kuya kubuela mu mpuilu wakenzekela ku Vienne. Tshidimu atshi, bakalaya kabidi bua kuanyisha Bantemu ba Yehowa ku mikanda ya mbulamatadi; kadi, bivua bikengela kuanji kuindila bidimu dikumi bua kuenzekabi nenku menemene. Mpuilu wa kumpala wa distrike wakenzeka patoke mu 1986, mu Parc de la Jeunesse, mu diitu dia Kamara. Bavua baseku ne dibaya difunda ne: mpuilu wa distrike wa Bantemu ba Yehowa, “Ditalala dia kudi Nzambi.” Tshidimu tshiakalonda, kuakenzeka mpuilu wa “Eyemenayi Yehowa,” ne mu 1988, bana betu bavua ne disanka dia kubuela mu mpuilu wa “Buakane bua kudi Nzambi.”
Ndekelu wa bionso, budikadidi buavu!
Dituku dia 27 Juin 1989 divua dituku dilenga dia dikema, bualu ke dituku diakapeta bana betu mikanda ya dianyishibua dia bulongolodi bua malu a Nzambi bua Bantemu ba Yehowa ku mikanda ya mbulamatadi mu ditunga dia Hongrie. Mu Juillet, tshipalu tshia ndundu tshinenanenayi tshia ku Budapest tshiakakidila bateleji 9 477 mu mpuilu wa distrike “Ditshina dia Nzambi.” Bakatumika ne tshine tshipalu etshi mu 1990 bua mpuilu wa “Muakulu mukezuke,” ne mpuilu yakenzeka kabidi mu bimenga bikuabo binene bisatu bia Hongrie.
Bu muakajika dikandikibua dionso nkong, kuvua mpindieu mushindu wa kulongolola mpuilu wa kumpala wa bukua-matunga. Nansha tshikondo muvuatshi tshikole, mpuilu eu wakenjibua mu Népstadion wa ku Budapest, muvua bantu 40 601 bababidile ne musangelu dinanga dia buena-muntu. Muvua mulue kabidi bena mu Kasumbu kaludiki, ne bakakolesha bana betu bikole mu ditabuja ku miyuki yabo; mu mpuilu eu, bakalejamu mikanda ne broshire mipiamipia ya bimfuanyi bia mekala.
Tshidi tshienzeka mpindieu
Tshiapamue ne muakulu wa anglais, badi bapatula mpindieu Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! mu tshiena-Hongrie. Mu 1992, bakatuadija kupatula Annuaire mu tshiena-Hongrie. Bungi bua bamanyishi ba lumu luimpe mbutambe kubandila, bumbuke ku 6 352 mu 1971 e kufika ku 13 136 mu Janvier 1993.
Lelu’eu, Bantemu ba Yehowa ba ku Hongrie badi ne disanka dia budikadidi bua malu a Nzambi, ne mbadikadile bua kulongesha ku nzubu ne ku nzubu. Mukadi mpindieu bisumbu 205, ne bantu 27 844 bavua babuele mu Tshivulukilu, mu dia 17 Avril 1992. Mu dindila bua kupetabo Nzubu mivule ya Bukalenge, bisumbu bivule bitshidi bitungunuka ne kudisangisha mu ekole, mu nzubu ya manaya, nzubu ya kale ivua ya basalayi nansha mu biro bivua bia ba-koministe bikadi bishale munda mutupu. Mu 1992, bisumbu dikumi biakabanjija Nzubu yabi ya Bukelenge, ne mikuabu itshidi yashibua.
Bantemu bavua bashale ne lulamatu ku luseke lua Yehowa Nzambi ne lua Muanende, Yezu Kristo, ne batshidi batungunuka ne kuenza mudimu wa buambi. Mpepele ya bikondo bikole kayena ibabutule, bualu Yehowa uvua mukube tshisamba tshiende ku Hongrie.—Nsumuinu 18:10.
[Karte mu dibeji 9]
(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)
Vienne
AUTRICHE
Budapest
Debrecen
HONGRIE
ROUMANIE
[Tshimfuanyi mu dibeji 10]
Tshisamba tshia Yehowa tshidisangishe ku Budapest