Muoyo webe ng’wa matuku bungi munyi?

BAVULE ba kutudi nebitabe se: kudi ntatu mu njila wa muoyo. Pabi, tudi ne disanka dia kuikala ne muoyo. Katuen’anu tusanka bua tshikondo tshia buana buetu anyi bua muoyo wa matuku makese; tudi basue kuikala ne muoyo bua bidimu bivule. Kadi, bidi bimueneka se: kakuena mushindu wa kuepuka lufu. Ke mudibi menemene anyi?

Kudiku mushindu wa kuindija lufu anyi? Matuku etu a muoyo adiku mua kulepeshiibua anyi?

Muoyo udiku mua kulepeshiibua anyi?

Mu 1990, tshikandakanda kampanda tshiakamanyisha mushindu wa kulepesha matuku a muoyo wa muntu too ne ku “bidimu 110.” Kabiyi mpata, dimanyisha edi divua mu diumvuangana kampanda ne miaku eyi ya Mozese, muimbi wa misambu ya mu Bible: “Matuku a bidimu bietu adi bidimu 70; ne ku bukole kampanda bua pa buabu, biakumbanabi 80, dileepa diabi didi’anu dituala makenga ne tunyinganyinga; bualu bidi bipita lukasa, ne tudi tujimina.” (Musambu wa 90:10) Nenku, Bible udi ufila bidimu 70 peshi 80 bu mwayene wa bule bua muoyo wa muntu. Kadi, muntu udi mua kutekemena menemene bua kuikala ne muoyo bidimu bungi munyi lelu’eu?

Luapolo luvua O.M.S. (Bulongolodi bua Makanda a mubidi pa Buloba bujima) mupatule mu 1992 luakateka bidimu 65 bu mwayene wa bule bua muoyo udi muntu mua kutekemena pa buloba bujima. Bilondeshile O.M.S., ebi bivua “bifila ditekemena dia kuleepa kua muoyo pabuipi ne ngondo inayi pa bidimu 5 bidi bilonda, nangananga bua dikepesha dia lufu lua bana.” Nansha bienzekaku tshishima mu diondapa didi dipumbisha lufu lua muntu wonso kumpala kua bidimu 50, tshikandakanda tshia Time tshidi tshiamba ne: ku Etats-Unis, “divula dia mwayene wa matuku a muoyo didibo batekemena nedikale anu dia bidimu bisatu ne tshitupa.”

Bua tshinyi muoyo mmuîpi nunku?

Doktere Jan Vijg, muena mu tshilongedi tshia dikonkonona mianda ya bununu ku ditunga dia Pays-Bas, udi wamba ne: anu bu mudi amue masama masuikakaja ku dipanga bupuangane dia tutupa tukese tua mubidi anyi selile, nenku, bununu mpokolo wabu ng’wa ku tshilelelu. Bamue bakebuludi badi bela meji se: tudi mua kulepesha muoyo wetu biapingajabu “gènes (tutupa tukese tua mubidi tudi mpokolo wa ngikadilu ya ku tshilelelu) minene nansha bungi bukese” [mipiamipia pa muaba wa mikulukulu] ku kakese ku kakese patudi tuenda tukulakaja. Bua bakuabu, lungenyi elu “ndutambe kupepela.”

Mu mushindu kayi wonso, bena mianda ya science badi bitaba ne: “mbimueneke se: kudi mikalu kampanda ya ku tshilelelu mimana kulongolola mu tutupa tukese tua mubidi,” ke mudi tshikandakanda tshia Time tshiamba. Nansha aba batu bamba ne: “mbimana kulongolola bua kushala ne muoyo” badi banyisha se: “tshintu kampanda tshidi tshibiipisha.” Eyowa, kunyima kua bidimu 65, 70 anyi 80 peshi bishadile ku ebi, muoyo wetu udi “ukoshibua ne lukasa luonso” mu lufu, anu bu mudi Bible wamba.

Pabi, mupostolo Paulo, muena nkristo wa mu siekele wa kumpala B.B., wakamanyisha ne dishindika dionso ne: “Bu muluishi wa ndekelu, lufu ludi ne bua kuvuijibua tshintu patupu.” (1 Kolinto 15:26) Mmunyi mudi lufu mua kufikishibua ku ndekelu? Nansha biobi nanku, udi mua kuenza tshinyi padi bananga bebe bafua lelu’eu?